Μαθήματα πολιτικού πόκερ από τον Ρισελιέ | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Μαθήματα πολιτικού πόκερ από τον Ρισελιέ

Ένα πορτρέτο του πολιτικού ως τζογαδόρου
Περίληψη: 

Μια νέα βιογραφία του Καρδινάλιου Ρισελιέ τον παρουσιάζει ως τον μεγαλύτερο τζογαδόρο υψηλής πολιτικής σε ολόκληρη την πολιτική ιστορία. Μπορεί ο ίδιος να μην κατάφερε να δημιουργήσει τη σύγχρονη Γαλλία ή να την κάνει ηγέτιδα στην Ευρώπη, όπως κάποιοι υποστηρίζουν. Αλλά οι ενέργειές του έστρωσαν τον δρόμο στους διαδόχους του να το πράξουν, κάτι που δεν είναι λίγο.

Ο DAVID A. BELL είναι καθηγητής της Εποχής των Βορειο-Ατλαντικών Επαναστάσεων στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον και ο συγγραφέας του προσφάτως εκδοθέντος βιβλίου με τίτλο The First Total War.

Ο Αρμάν-Ζαν Ντι Πλεσί, πιο γνωστός στην ιστορία ως καρδινάλιος Ρισελιέ (1585–1642), πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της σταδιοδρομίας του αγωνιζόμενος να αποκτήσει και, στη συνέχεια, να ασκήσει τον έλεγχο επί μιας βαθιά διχασμένης, χρεωμένης και δυσλειτουργικής υπερδύναμης. Η πολιτική στην πατρίδα του ήταν φαύλη και η διακυβέρνηση της χώρας παραλυτικά περίπλοκη. Με λίγα λόγια, αν ο Ρισελιέ επέστρεφε σήμερα στη ζωή και βρισκόταν στην Ουάσιγκτον, θα αισθανόταν σαν στο σπίτι του.

Οι Γάλλοι ιστορικοί επί μακρόν χαρακτήριζαν τον Ρισελιέ ως τον αρχιτέκτονα της απόλυτης μοναρχίας η οποία κυριάρχησε στην Ευρώπη καθ’ όλη τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα. Στο βιβλίο του με τίτλο Diplomacy, ο Χένρι Κίσινγκερ τον αποκάλεσε «πατέρα του σύγχρονου ευρωπαϊκού κρατικού συστήματος». Ακόμη και επικριτές του, όπως ο Αλέξανδρος Δουμάς, ο οποίος στους Τρεις Σωματοφύλακες τον παρουσίασε ως παλιάνθρωπο, δεν μπορούν να κρύψουν τον θαυμασμό τους για το ψυχρό savoir-faire του Ρισελιέ, αυτό ακριβώς που αποδίδεται από τον ζωγράφο Φιλίπ ντε Σαμπέν στο πορτρέτο του Ρισελιέ που κοσμεί το εξώφυλλο της νέας βιογραφίας του από τον Ζαν-Βενσάν Μπλανσάρ. Όπως θα επιθυμούσε και ο ίδιος, το πορτρέτο παρουσιάζει έναν πολιτικό παίκτη πρώτης γραμμής, με την αναγκαία για την επίτευξη των επιδιώξεών του αναλγησία. Την πρώτη θέση στους στόχους του κατείχε το μεγαλείο της Γαλλίας.

Ο Ρισελιέ υπήρξε πράγματι ένα πρότυπο πολιτικού άνδρα, αλλά όχι για τους λόγους που συνήθως προβάλλονται. Παρά τη μακροχρόνια αναγνώρισή του (την οποία ο Μπλανσάρ σε γενικές γραμμές επιδοκιμάζει), στην πραγματικότητα ο καρδινάλιος δεν υπήρξε ο αρχιτέκτονας σπουδαίων θεσμών και ασφαλώς όχι εκείνος που ασχολήθηκε με το να κάνει τη Γαλλία αυτό που ο Μπλανσάρ αποκαλεί «διοικητικά σύγχρονο κράτος». Ούτε, βεβαίως, ισχύουν οι ισχυρισμοί του Κίσινγκερ ότι ο Ρισελιέ ήταν αυτός που καθιέρωσε μια διεθνή τάξη βασισμένη στο «εθνικό συμφέρον» (raison d’ état). Ο καρδινάλιος δεν υπήρξε καν ο πρώτος Ευρωπαίος πολιτικός που τοποθέτησε το εθνικό συμφέρον πάνω από ηθικές ή θρησκευτικές επιταγές. Μάλιστα, το σύγχρονο ευρωπαϊκό κρατικό σύστημα, με την ισορροπία δυνάμεων και τις συμμαχίες του, δεν έλαβε την ολοκληρωμένη και σταθερή μορφή του παρά μόνο μετά τη Συνθήκη της Βεστφαλίας, έξι χρόνια μετά τον θάνατο του Ρισελιέ. Ωστόσο, ο Ρισελιέ έμεινε στην ιστορία ως ένα από τα πλέον εξέχοντα παραδείγματα άσκησης πολιτικής με όρους τζόγου και διακρίθηκε όχι τόσο για όσα έκανε αλλά για το πώς τα έκανε.

Τα χαρίσματα του Ρισελιέ ως πολιτικού αναδεικνύονται ακόμη περισσότερο όταν αυτός συγκρίνεται με άλλες ηγετικές φυσιογνωμίες της ίδιας περιόδου, ιδιαιτέρως με τον μεγάλο αντίπαλό του, τον πρωθυπουργό της Ισπανίας κόμη-δούκα του Ολιβάρες, ο οποίος στερούνταν τόσο της έντονης διορατικότητας του καρδιναλίου όσο και της κλίσης του προς τον κίνδυνο, αλλά παρ’ όλα αυτά σε πολλές περιπτώσεις έφθασε πολύ κοντά στο να τον νικήσει. Γι’ αυτόν τον λόγο, η καλύτερη σύγχρονη θεώρηση της περίπτωσης Ρισελιέ παραμένει η δημοσιευμένη το 1984 πνευματώδης μελέτη του Βρετανού ιστορικού Τζ. Χ. Έλιοτ, με τίτλο «Ρισελιέ και Ολιβάρες». Η βιογραφία του Μπλανσάρ είναι ευχάριστη και καλογραμμένη, αλλά πλατειάζει κάπως και δίνει μια αίσθηση ελαφρότητας. Όντας ειδικός σε θέματα που αφορούν τη λογοτεχνία του 17ου αιώνα, ο Μπλανσάρ αντιμετωπίζει δυσκολίες στο να εντάξει τον Ρισελιέ στο ευρύτερο φάσμα της ευρωπαϊκής ιστορίας, ιδιαιτέρως όταν αγγίζει τη σύνθετη δυναμική της διοίκησης και της διπλωματίας του παλαιού καθεστώτος. Έχει, εντούτοις, μελετήσει προσεκτικά τις πλέον σημαντικές πρωτογενείς πηγές και είναι καλός κριτής των έγχρωμων απεικονίσεων του αντικειμένου του, διαθέτοντας επίσης μια γνήσια ευαισθησία για τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες του προσώπου το οποίο μελετά. Όσοι γνωρίζουν τον Ρισελιέ μόνο από τις ταινίες θα ανακαλύψουν μέσα από τις σελίδες του Μπλανσάρ έναν πολύ ανθρώπινο χαρακτήρα, ο οποίος θριάμβευσε σε ένα περιβάλλον πολύ πιο τρομακτικό από ό,τι έχει προσφάτως επινοήσει το Χόλυγουντ.

ΣΤΗΝ ΤΡΟΧΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑ

Ο χαρακτήρας της σταδιοδρομίας του Ρισελιέ προσδιορίστηκε από την άγρια και απρόβλεπτη πολιτική κουλτούρα εντός της οποίας αναδύθηκε. Ο Ερρίκος Γ΄ και ο Ερρίκος Δ΄, οι δύο πρώτοι βασιλείς της Γαλλίας στη διάρκεια της ζωής του Ρισελιέ, δολοφονήθηκαν. Ο επόμενος βασιλιάς, ο Λουδοβίκος ΙΓ΄, διέταξε να δολοφονήσουν στον δρόμο τον πρωθυπουργό του, Κονσινό Κονσινί, και κατόπιν το γυμνό πτώμα του κατακρεουργήθηκε και πετάχτηκε από την γέφυρα Πον Νεφ στον Σηκουάνα. (Σύμφωνα με ορισμένες αναφορές, κάποιοι από το μανιασμένο πλήθος έφθασαν στο σημείο να ψήσουν και να φάνε την καρδιά του Κονσινί). Αρκετές άλλες ηγετικές φυσιογνωμίες εκείνης της περιόδου ξεψύχησαν στα χέρια του δημίου, συμπεριλαμβανομένου και του δυστυχούς κόμη του Σαλαί, ο οποίος δεινοπάθησε στα χέρια ενός αδαούς εκτελεστή και κατέληξε ουρλιάζοντας, κατακρεουργημένος από μικρό τσεκούρι.

Ο ίδιος ο Ρισελιέ κινδύνευσε πολλές φορές να έχει παρόμοια τύχη. Ο κόμης του Σαλαί είχε οργανώσει σκευωρία για τη δολοφονία του με μαχαίρι, ενώ ένας άλλος εχθρός του είχε αποπειραθεί να τοποθετήσει βόμβα κάτω από το κάθισμα της άμαξάς του. Ο Ρισελιέ ήταν προστατευόμενος του Κονσινί και γλίτωσε από την οργή του παρισινού όχλου μόνο χάρη στην ετοιμότητά του να διατάξει τους υπηρέτες του να αρχίσουν να φωνάζουν «Ζήτω ο βασιλιάς!». Το να κατορθώσεις απλώς και μόνο να επιβιώσεις σε ένα τέτοιο περιβάλλον, πόσο μάλλον να ευημερήσεις, απαιτούσε εξαιρετική ικανότητα στην επιλογή του κατάλληλου χρόνου, τόλμη, απίστευτη ικανότητα να «διαβάζεις» και να χειρίζεσαι τους άλλους, καθώς επίσης και βούληση να διακινδυνεύεις στο έπακρον. Όλα αυτά τα πλεονεκτήματα, ο Ρισελιέ τα διέθετε σε αφθονία.