Μπλέξιμο στον Καύκασο | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Μπλέξιμο στον Καύκασο

Το Ιράν και το Ισραήλ ανταγωνίζονται για επιρροή στο Αζερμπαϊτζάν
Περίληψη: 

Η αντιπαράθεση μεταξύ του Ιράν και της Δύσης έχει μετακινηθεί στην περιοχή του Καυκάσου, όπου τόσο η Ισλαμική Δημοκρατία όσο και το Ισραήλ προσπαθούν να φλερτάρουν το Αζερμπαϊτζάν - μια χώρα με σταθερούς ιστορικούς δεσμούς με το Ιράν, αλλά του οποίου τα συμφέροντα ταιριάζουν με εκείνα του Ισραήλ. Η δυναμική αυτή ανατρέπει την περιφερειακή ισορροπία δυνάμεων και απειλεί να τερματίσει σχεδόν δύο δεκαετίες μιας καθόλου εύκολης ειρήνης.

Ο ALEX VATANTKA είναι υπότροφος στο Middle East Institute.

Καθώς η πρόοδος του Ιράν σχετικά με πυρηνικό του πρόγραμμα συνεχίζεται αμείωτη, το 2013 μπορεί να σηματοδοτήσει την κορύφωση του μακρόχρονου αδιεξόδου μεταξύ της Ισλαμικής Δημοκρατίας και της Δύσης. Οι ελπίδες για μια διπλωματική λύση ξεθωριάζουν και ένα ισραηλινό ή αμερικανικό στρατιωτικό χτύπημα στο πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν φαίνεται όλο και πιο πιθανό. Το δυνητικό εξαγόμενο από μια τέτοια ενέργεια για τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή ήταν το αντικείμενο συχνών εικασιών. Έχει συζητηθεί πολύ λιγότερο, αν και δεν είναι λιγότερο σημαντικό, το τι θα σήμαινε μια βίαιη αντιπαράθεση για τον Νότιο Καύκασο - μια περιοχή ακριβώς βόρεια του Ιράν, όπου η αντιπαράθεση μεταξύ της Ισλαμικής Δημοκρατίας και της Δύσης είναι ήδη προφανής στην καθημερινή ζωή. Θεωρούμενη από παλιά ως μια πυριτιδαποθήκη, η περιοχή, η οποία περιλαμβάνει την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν και τη Γεωργία, για άλλη μια φορά βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού.

Στο επίκεντρο των εντάσεων στην περιοχή βρίσκεται το Αζερμπαϊτζάν, μια χώρα με σταθερούς ιστορικούς και πολιτιστικούς δεσμούς με το Ιράν αλλά του οποίου τα συμφέροντα έχουν ταιριάξει με εκείνα του Ισραήλ, του θανάσιμου εχθρού της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στο Μπακού τον περασμένο Οκτώβριο, ο Ιρανός πρόεδρος Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ περιέγραψε την σχέση της χώρας του με το Αζερμπαϊτζάν ως «αδελφική και πολύ βαθιά», βασισμένη στην κοινή εθνοτική και θρησκευτική κληρονομιά των δύο χωρών. (Αζέροι κατοικούν μεγάλο μέρος της βορειοδυτικής περιοχής του Ιράν που είναι επίσης γνωστή ως Αζερμπαϊτζάν, όπως επίσης, και οι δύο χώρες κατοικούνται κυρίως από σιίτες). Η δήλωση του Αχμαντινετζάντ, όμως, διαστρέβλωσε κατάφωρα την τρέχουσα κατάσταση των πραγμάτων. Σήμερα, δεν είναι η ιστορική συγγένεια αλλά μάλλον η έντονη καχυποψία και η αντιπαλότητα που χαρακτηρίζουν τους δεσμούς μεταξύ Μπακού και Τεχεράνης. Τον ίδιο μήνα που ο Αχμαντινετζάντ έκανε τη δήλωση, ένα δικαστήριο στο Μπακού επέβαλλε μεγάλες ποινές φυλάκισης σε 22 Αζέρους που κατηγορήθηκαν για κατασκοπεία για λογαριασμό της ιρανικής Φρουράς της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC) και ότι σχεδίαζαν να πραγματοποιήσουν επιθέσεις εναντίον αμερικανικών και ισραηλινών στόχων στο Αζερμπαϊτζάν. Εν τω μεταξύ, τον Δεκέμβριο, η Τεχεράνη έκανε φασαρία αφότου εθνοτικοί αυτονομιστές από την περιοχή «Αζερμπαϊτζάν» βορειοδυτικά του Ιράν πραγματοποίησαν ένα συνέδριο στο Μπακού.

Ωστόσο, η δήλωση του Αχμαντινετζάντ στο Μπακού δεν ήταν εντελώς ανειλικρινής. Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων λίγων μηνών, Ιρανοί αξιωματούχοι και τα κρατικά ελεγχόμενα μέσα μαζικής ενημέρωσης είχαν τονίσει την επιθυμία της Τεχεράνης για πιο φιλικές σχέσεις με το Μπακού. Την ίδια στιγμή, σπρώχνουν την κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν να επανεξετάσει τις γραμμές της εξωτερικής της πολιτικής - κυρίως τους στενούς δεσμούς της με το Ισραήλ. Πουθενά στην άμεση γειτονιά του το Ιράν δεν βλέπει ένα τόσο ξεκάθαρο ισραηλινό αποτύπωμα όσο στο Αζερμπαϊτζάν. Το Ισραήλ και το Αζερμπαϊτζάν μοιράζονται τον κοινό στόχο να αναχαιτίσουν την επιρροή του Ιράν. Σε αυτό το κοινό μέτωπο, το Αζερμπαϊτζάν παρέχει εγγύτητα με το Ιράν - με πολλές εικασίες ότι το έδαφος του Αζερμπαϊτζάν χρησιμοποιείται ως ενδιάμεση βάση για ισραηλινές στρατιωτικές επιχειρήσεις - ενώ το Ισραήλ διαθέτει όπλα ανώτερης τεχνολογίας και άλλους πόρους. Αλλά η συνεργασία Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ δεν βασίζεται αποκλειστικά και μόνο στο θέμα του Ιράν. Εκτείνεται σε ευρύτερη οικονομική και στρατιωτική συνεργασία, στο εμπόριο και τις επενδύσεις, καθώς και σε αμοιβαία διπλωματική υποστήριξη. Για τους Ιρανούς ηγέτες, αυτή η δυσάρεστη πραγματικότητα έθεσε τον πήχη ψηλότερα, αναγκάζοντάς τους να ταλαντεύονται μεταξύ απειλών και ανοιγμάτων φιλίας, στην προσπάθειά τους να διακόψουν τη σχέση του Μπακού με το Ισραήλ.

Παρ' όλα αυτά, αν και η ισραηλινή παρουσία στο Αζερμπαϊτζάν αποτελεί μια σημαντική ανησυχία για την ασφάλεια του Ιράν, αντιπροσωπεύει μία μόνο πτυχή των συμφερόντων της Τεχεράνης στον Νότιο Καύκασο. Στην πραγματικότητα, οι τρεις χώρες της περιοχής βλέπουν τον μεγάλο νότιο γείτονά τους με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Το Ιράν έχει εγκάρδιες σχέσεις με τη Γεωργία και στενές σχέσεις με την Αρμενία, η οποία μέσω του τραπεζικού της τομέα βοήθησε την Τεχεράνη να αποφύγει κυρώσεις. Καθώς η Δυτική αντιπαράθεση με το Ιράν θα εξελίσσεται το επόμενο διάστημα, οι μελετητές και οι φορείς χάραξης πολιτικής δεν έχουν την πολυτέλεια να αγνοήσουν τις παράλληλες εξελίξεις στον Νότιο Καύκασο.

ΑΛΛΗΛΕΝΔΕΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Έχουν περάσει σχεδόν 200 χρόνια από τότε που το Ιράν έχασε την πρόσβασή του στον Νότιο Καύκασο. Το 1813 και το 1828, έχοντας αποτύχει επανειλημμένα να αποκρούσει την εισβολή του ρωσικού στρατού, η περσική δυναστεία Qajar υπέγραψε τις συνθήκες του Gulistan και του Turkmenchay. Με τις δύο συμφωνίες, η Περσία εγκατέλειψε υπέρ της Ρωσικής Αυτοκρατορίας τις εδαφικές διεκδικήσεις της για τα περισσότερα από τα ανατολικά τμήματα της σημερινής Γεωργίας και τα εδάφη που απαρτίζουν σήμερα την Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν. Στο Ιράν, η λέξη «Qajar» εξακολουθεί να είναι συνώνυμη με την εδαφική απώλεια και την εθνική ταπείνωση.

Περιστασιακές δηλώσεις από την Τεχεράνη δεν αφήνουν καμία αμφιβολία ότι πολλοί Ιρανοί εξακολουθούν να θεωρούν τον Νότιο Καύκασο μέρος της ιστορικής περιοχής τους, μια σφαίρα όπου ο σεβασμός στα ιρανικά συμφέροντα είναι αναμενόμενος, αν δεν είναι φωναχτά απαιτητός. Τον Αύγουστο του 2011, ο στρατηγός Hassan Firouzabadi, ο αρχηγός του επιτελείου των ενόπλων δυνάμεων του Ιράν, επιτέθηκε στην κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν για τις κοσμικές πολιτικές της και τις σχέσεις της με το Ισραήλ. Σε μια σαφή απειλή, ο Firouzabadi προειδοποίησε για εξέγερση στο Αζερμπαϊτζάν, αναφέροντας ότι «ιρανικό αίμα ρέει στις φλέβες των κατοίκων του [Αζερμπαϊτζάν] και η καρδιά τους χτυπάει για το Ισλάμ».