Το πλεονέκτημα μιας δίκης στην Λιβύη | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Το πλεονέκτημα μιας δίκης στην Λιβύη

Γιατί το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο θα πρέπει να απορρίψει την υπόθεση Καντάφι

Είναι πιθανόν, ο Σαΐφ αλ-Ισλάμ αλ-Καντάφι, ο γιος τού Λίβυου δικτάτορα Μουαμάρ αλ – Καντάφι, να οδηγηθεί σύντομα σε δίκη, όπως έχει επανειλημμένα υποσχεθεί η κυβέρνηση της Λιβύης. Αλλά πάλι, ίσως όχι: πριν από μερικές μέρες, η πολιτοφυλακή που κρατά τον αλ-Ισλάμ αρνήθηκε να τον παραδώσει στα δικαστήρια της Τρίπολης.

Η νομική δικαιοσύνη δεν είναι καθόλου εξασφαλισμένη στη Λιβύη αυτές τις μέρες, αν και η άλλη, η σκληρότερη, μερικές φορές είναι: οι δικηγόροι τού αλ-Ισλάμ έχουν προειδοποιήσει ότι ο πελάτης τους αντιμετωπίζει την θανατική ποινή ή ένα λιντσάρισμα, χωρίς να ακολουθείται η δέουσα διαδικασία είτε για το ένα είτε για το άλλο. Αυτός είναι ο λόγος που υποστηρίζουν την πρόσφατη απόφαση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ) να συνεχίσει τη δική του υπόθεση εναντίον του. Και αυτός είναι και ο λόγος που, παρά τις διαμαρτυρίες από τη Λιβύη, η απόφαση του δικαστηρίου τής Χάγης μπορεί να είναι ευπρόσδεκτη, παρέχοντας την ευκαιρία για μια πραγματική δίκη, σε ένα πραγματικό δικαστήριο με πλήρως διασφαλισμένες διαδικασίες.

Αλλά αυτό δεν ισχύει, και οι λόγοι για τους οποίους δεν ισχύει, θα πρέπει να μας κάνουν να καταλάβουμε τους κινδύνους της ποινικοποίησης της παγκόσμιας πολιτικής, ιδιαίτερα σε κράτη και κοινωνίες που βρίσκονται σε κίνδυνο.

Στον Σαΐφ αλ-Ισλάμ, ο οποίος ηγήθηκε της βίαιης αντίστασης στην επανάσταση του 2011, απευθύνθηκαν κατηγορίες [1], αφότου το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ παρέπεμψε την υπόθεσή του στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, μεσούντος του πολέμου που ανέτρεψε το καθεστώς τού πατέρα του. Συνελήφθη από την πολιτοφυλακή που έδρευε στην λιβυκή πόλη, Ζιντάν, όπου και κρατείται έκτοτε, χωρίς να έχει εκεί πρόσβαση το λιβυκό κράτος και η Χάγη (ο ίδιος εμφανίστηκε πρόσφατα [2] ενώπιον δικαστηρίου στο Ζιντάν με άσχετες κατηγορίες, αλλά η υπόθεση αναβλήθηκε μέχρι τον Δεκέμβριο).

Η βάση για την απόφαση του ΔΠΔ να συνεχίσει με τη δική του υπόθεση ήταν η αδυναμία τής Λιβύης να δικάσει τον αλ-Ισλάμ. Σαφώς, η έλλειψη ικανότητας των λιβυκών δικαστηρίων είναι αναμφισβήτητη – ανταποκρίνονται σχεδόν πλήρως στο πρότυπο του Δικαστηρίου τής Χάγης που απαιτεί μια «πλήρη ή ουσιαστική κατάρρευση ή μη διαθεσιμότητα του εθνικού συστήματος δικαιοσύνης» για να δεχτεί να αναλάβει μια υπόθεση.

Αλλά, είναι η ανικανότητα αρκετά καλός λόγος για να αναλάβει την υπόθεση της Λιβύης εναντίον τού αλ-Ισλάμ; Το ερώτημα αν η υπόθεση αλ - Ισλάμ πληροί τις τεχνικές απαιτήσεις τής δικαιοδοσίας του ΔΠΔ δεν έχει νόημα. Αν το δικαστικό σύστημα της χώρας είναι τόσο προβληματικό - και είναι -, τότε ο υπόλοιπος κόσμος θα πρέπει να κοιτάξει να διορθώσει τα δικαστήρια τής Λιβύης, τις φυλακές και τα αστυνομικά τμήματα, αντί να προσβλέπει σε μια δίκη στη Χάγη που δεν θα κάνει τίποτα για την αντιμετώπιση των βαθύτερων προβλημάτων τής Λιβύης.

ΠΡΟΘΥΜΟΙ ΕΚΤΕΛΕΣΤΕΣ

Αξίζει να εξετάσει κανείς τους λόγους για τους οποίους το δικαστήριο κράτησε την υπόθεση στη δικαιοδοσία του. Είναι μια άσκηση σε έναν αφηρημένο διεθνισμό: δικαιοσύνη προς χάρη τής Χάγης.

Ένα μεγάλο μέρος τής πρόσφατης 91σέλιδης απόφασης του ΔΠΔ [3] είναι αφιερωμένο στην εξέταση του αν η υπόθεση της Λιβύης εναντίον τού αλ - Ισλάμ είναι «ουσιωδώς ίδια» με εκείνη του ΔΠΔ. Το ΔΠΔ έχει συμπληρωματική αρμοδιότητα, πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί να παρέμβει μόνο αν ένα κράτος είναι ανίκανο ή απρόθυμο να δικάσει κάποιον. Αλλά μόλις μια υπόθεση έρχεται στην δικαιοδοσία τού ΔΠΔ, το δικαστήριο υψώνει τον πήχη. Λέει κυρίως σε χώρες όπως η Λιβύη, «Έχουμε τώρα μια υπόθεση, οπότε αν θέλετε να την πάρετε πίσω, η δική σας πρέπει να είναι ουσιωδώς ίδια».

Αυτό είναι ένα δόγμα που διαβάζεται και ανάποδα. Το ότι χάνεται σε ελέγχους ομοιότητας είναι η προφανής απόδειξη ότι το ΔΠΔ ήταν εξαρχής, υποτίθεται, προορισμένο να αποτελέσει δικλείδα ασφαλείας για αποτυχημένες, ψεύτικες ή μη δικαιολογημένες διώξεις. Είναι το ΔΠΔ που πρέπει να αποδείξει την αναγκαιότητα των παρεμβάσεων του, όχι το αντίστροφο. Αλλά δεν είναι αυτός ο τρόπος να επιχειρηματολογήσουν οι θεσμοί όταν έχουν μια υπόθεση στα συρτάρια τους και αγωνιούν για την έκβασή της.

Η λιβυκή υπόθεση διαφέρει για βάσιμους λόγους: οι κατηγορίες τού ΔΠΔ καλύπτουν μόνο ένα περιορισμένο φάσμα εγκλημάτων πολέμου και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας που διαπράχθηκαν μετά τον Φεβρουάριο του 2011. Η υπόθεση της Λιβύης καλύπτει ευρύτερα χρονικά όρια και θέματα, όπως «υποκίνηση σε εμφύλιο πόλεμο» και οικονομικά εγκλήματα, σε μια δίκη που περιλαμβάνει ακόμη 37 αξιωματούχους τού πρώην καθεστώτος. Επικεντρώνοντας αποκλειστικά στο πόσο ταιριάζουν οι λιβυκές έρευνες με τις δικές του, το ΔΠΔ αδυνατεί να κατανοήσει την σημασία που έχει για τους Λίβυους η διεξαγωγή μιας δίκης η οποία θα αποκαλύπτει το πλήρες φάσμα των ζημιών που προκλήθηκαν από την φατρία τού Καντάφι για πάνω από 40 χρόνια. Αντ' αυτού, το ΔΠΔ πράττει, και στη συνέχεια κοιτάζει να δει αν η Λιβύη το έχει αντιγράψει αρκετά καλά.

Το συμπέρασμα είναι ότι η Λιβύη δεν πρέπει να μιμηθεί μόνο την δίκη τού ΔΠΔ, αλλά και να μεταρρυθμίσει ολόκληρο το σύστημά της ώστε να πληροί τα πρότυπα του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Η απόφαση του δικαστηρίου, απηχώντας αναλύσεις οργανώσεων σαν την Διεθνή Αμνηστία και το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, διανθίστηκε με (ακριβείς) επικρίσεις ως προς τη νομική διαδικασία στην Λιβύη: δυσκολίες στην εξασφάλιση συνηγόρου, κατηγορίες για βασανιστήρια [4] (όπως καταγράφονται λεπτομερώς σε μια νέα έκθεση των Ηνωμένων Εθνών [5]) και εφαρμογές τού νόμου τής σαρία ο οποίος έρχεται σε αντίθεση με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ειδικότερα, το δικαστήριο φαίνεται να επιμένει πολύ στο γεγονός ότι η Λιβύη δεν έχει αντιμετωπίσει ισότιμα τους νικητές επαναστάτες και τα πρώην μέλη τού ηττημένου καθεστώτος. Και οι ανησυχίες σχετικά με τη θανατική ποινή διατρέχουν την υπόθεση σαν μια ανατριχίλα.

Όμως, η πιθανότητα να καταδικαστεί ο Σαΐφ αλ-Ισλάμ σε θανατική ποινή δεν δείχνει ότι το λιβυκό κράτος στερείται σοβαρότητας. Αν και οι ξεφτισμένες διαδικασίες και η σκληρή δικαιοσύνη στην Λιβύη προκαλούν πραγματικές ανησυχίες αναφορικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, δείχνουν επίσης ότι το νέο καθεστώς είναι πραγματικά πολύ αποφασισμένο - και ικανό - να τιμωρήσει τους ίδιους ανθρώπους τους οποίους θέλει να δικάσει το ΔΠΔ, και κάποιους επιπλέον. Ωστόσο, η απόφαση του ΔΠΔ ούτε καν λαμβάνει υπόψη την βούληση της Λιβύης να δικάσει τον αλ-Ισλάμ. Η Λιβύη δεν είναι σε θέση να διεξάγει μια δίκη που να ανταποκρίνεται στα διεθνή πρότυπα, λέει το επιχείρημα αυτό, κι έτσι είναι αναγκαία περαιτέρω έρευνα. Αλλά η βούληση θα έπρεπε να έχει σημασία. Θα έπρεπε να έχει σημασία ότι ο λαός της Λιβύης θέλει να φέρει τους δικούς του καταπιεστές ενώπιον της δικαιοσύνης, με τους δικούς τους όρους.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΑΜΑΣΚΟ ΣΤΗ ΜΟΣΧΑ

Η επιλογή μεταξύ των δύο δικαστικών εκδοχών - της Λιβύης και του δικαστηρίου της Χάγης - είναι αναπόφευκτη. Δεδομένου του τρομερά αργού ρυθμού των διεθνών δικών, η δικαιοσύνη τής Λιβύης θα υποστεί μη αναστρέψιμη καθυστέρηση αν η Λιβύη πρέπει να περιμένει από το ΔΠΔ το τέλος τής δίκης τού Σαΐφ αλ-Ισλάμ. Εν τω μεταξύ, η διαφωνία σχετικά με την δίκη ενώπιον του ΔΠΔ αποσπά την προσοχή από τα ουσιαστικά: ένα νομικό και πολιτικό σύστημα όπως της Λιβύης που βρίσκεται στα όριά του θα μπορούσε να διαχειριστεί τους διασπαρμένους πόρους του πολύ καλύτερα στο εσωτερικό, παρά να συντάσσει ενημερωτικές εκθέσεις για τη Χάγη ή να προγραμματίζει μεταρρυθμίσεις που έχουν σχεδιαστεί για να κατευνάσουν ένα ξένο δικαστήριο.

Αλλά, το ισχυρότερο επιχείρημα εναντίον τού ΔΠΔ εντοπίζεται σ’ εκείνο που δεν μπορεί να κάνει. Η απόφαση του δικαστηρίου βασίστηκε στην αδυναμία τής Λιβύης να δικάσει τον αλ-Ισλάμ, αλλά μια δίκη στη Χάγη δεν θα έκανε τίποτα για να επιλύσει την πολιτική αστάθεια την οποία προκαλεί αυτή η ανικανότητα. Δεν θα βελτίωνε την διακυβέρνηση στη Λιβύη, δεν θα σταθεροποιούσε την λιβυκή κοινωνία, και δεν θα πετύχαινε κάποιο από τα πολλά, πάρα πολλά πράγματα που είναι ακόμη πιο αναγκαία για την πρόοδο της Λιβύης από τη νομική δικαιοσύνη ως αυτοσκοπό. Με το να αγνοεί την βούληση της Λιβύης να δικάσει τον αλ-Ισλάμ, το ΔΠΔ όχι μόνο δεν ενισχύει το ίδιο το σύστημα δικαιοσύνης το οποίο επικρίνει ως ακατάλληλο, αλλά ίσως να το αποδυναμώνει ακόμη περισσότερο.

Όλα αυτά συμβαίνουν διότι το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ανέθεσε την κατάσταση στη Λιβύη σε έναν εισαγγελέα τού ΔΠΔ [6] πάρα πολύ πρόθυμο να δημιουργήσει ζήτημα. Η λιβυκή παραπομπή συνιστά μελέτη των κινδύνων τής διεθνούς ποινικοποίησης, ενός εργαλείου που βγήκε από το συρτάρι σε μια στιγμή κρίσης, και που τώρα δεν μπορεί να μπει πάλι μέσα. Θεωρητικά, το δικαστήριο πρέπει να έχει την αυτονομία να λειτουργεί απαλλαγμένο από την πολιτική. Αλλά το δικαστήριο δεν είναι ανιδιοτελές – την θέλει αυτή την υπόθεση - και δεν είναι έξω από την πολιτική, από την οποία διαπνέεται εξαρχής η απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας να παραπέμψει εκεί την υπόθεση.

Δεν είναι ακόμη σαφές αν το εργαλείο ήταν όντως χρήσιμο όταν χρησιμοποιήθηκε εξαρχής: ο δικαστικός στιγματισμός τού καθεστώτος Καντάφι δεν αποτελούσε προϋπόθεση για την στρατιωτική επέμβαση, αλλά ένα σύμπτωμα της βούλησης για επέμβαση. Αν τα Ηνωμένα Έθνη δεν είχαν εμπλέξει το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο στην κρίση, δεν θα χρειαζόταν τώρα να ανησυχούμε για το πώς θα ανταποκριθούν οι περιορισμένοι πόροι τής Τρίπολης στις αυστηρές διαδικασίες ένα μακρινού δικαστηρίου. Θα επικεντρωνόμασταν, αντιθέτως, στο να βοηθήσουμε τους Λίβυους να φτιάξουν σωστά τα πράγματα στη Λιβύη.

Αυτό δεν είναι πρόβλημα μόνο για τη Λιβύη. Η αραβική Μέση Ανατολή βρίσκεται στα πρόθυρα μιας απελευθερωτικής και τρομακτικής μεταμόρφωσης, στην οποία η εμπέδωση – η ανακάλυψη, στην πραγματικότητα - του κράτους δικαίου είναι ζωτικής σημασίας. Αλλά, αυτή η διαδικασία πρέπει να εξελιχθεί με αυθεντικό τρόπο. Μια άκαμπτη ποινικοποίηση της πολιτικής πολύ συχνά αποσπά την προσοχή από τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις και από το δούναι και λαβείν τής διαπραγμάτευσης. Μπορεί και να προκαλέσει σκληρότερες παρεμβάσεις, όταν είναι απαραίτητες.

Αυτό το μάθημα είναι άμεσα εμφανές στην Συρία, από την οποία το ΔΠΔ σε μεγάλο βαθμό απουσιάζει: το να δίνει κανείς προτεραιότητα στην επίσημη νομική δικαιοσύνη δεν σημαίνει ότι θα επιφέρει και το τέλος τής κρίσης, ούτε και ότι θα μετριάσει την αποφασιστικότητα του καθεστώτος ή θα διευρύνει τις επιλογές τού καθενός. Ο πρόεδρος της Συρίας, Μπασάρ αλ–Άσαντ, μπορεί κάλλιστα να αξίζει να πάει σε δίκη για την χρήση χημικών όπλων, αλλά τι γίνεται αν το τίμημα της δίκης είναι άλλοι έξι μήνες πολέμου; Υπάρχουν υπέροχες εξοχικές κατοικίες έξω από τη Μόσχα. Αν έρθει η ημέρα που ο Άσαντ θα είναι έτοιμος να επιβιβαστεί σε ένα αεροπλάνο, ο κόσμος δεν θα πρέπει να επιμείνει να είναι η Χάγη ο προορισμός του.

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ «ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ»

Εν τω μεταξύ, όμως, το ΔΠΔ κλίνει προς το κριτήριο της ανικανότητας, ένα συνεχώς διευρυνόμενο κριτήριο το οποίο του δίνει μεγαλύτερη ευχέρεια να κρατάει τις υποθέσεις που επιθυμεί. Στη Λιβύη, αλλά και στην Ουγκάντα και την Κένυα, η προτίμηση για τις εθνικές διαδικασίες φαίνεται όλο και πιο φορμαλιστική - μια ψεύτικη συμπληρωματικότητα. Συνεπώς, τι μπορεί να γίνει; Πολύ απλά, οι συμβαλλόμενοι στο ΔΠΔ, μαζί με άλλα ενδιαφερόμενα αλλά μη συμβαλλόμενα μέρη με επιρροή, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες [7], θα πρέπει να ενθαρρύνουν το διεθνές δικαστήριο να τείνει προς την αντίθετη κατεύθυνση.

Στη Λιβύη, αυτό σημαίνει να πιέσουν το διεθνές δικαστήριο να αποσυρθεί από την υπόθεση. Το ΔΠΔ δεν θα το κάνει αυτό αυτόματα, αλλά ο υπόλοιπος κόσμος μπορεί να πιέζει με ήρεμο τρόπο μέχρι να το κάνει. Το Συμβούλιο Ασφαλείας τού ΟΗΕ, το οποίο έχει την εξουσία να «παγώνει» για ένα έτος κάθε φορά υποθέσεις τού ΔΠΔ, καλά θα κάνει να θυμηθεί ότι ήταν το ίδιο που έδωσε αρχικά την εξουσιοδότηση για την δίκη, και ότι μπορεί να την πάρει πίσω. Η κατάσταση στην Λιβύη έχει αλλάξει δραματικά από τότε: θα πρέπει να δοθούν όλες οι ευκαιρίες και οι πόροι στη νέα και πρόθυμη κυβέρνηση της Λιβύης, να δικάσει η ίδια τον αλ-Ισλάμ.

Γενικότερα, αυτό σημαίνει να καταβληθεί μια διαρκής προσπάθεια να αναπροσανατολιστεί το ΔΠΔ, κάνοντας βασική του αρχή την απροθυμία ενός κράτους να δικάσει τους εγκληματίες και όχι την αδυναμία του να το πράξει. Το ΔΠΔ δεν είναι ένα ισχυρό θεσμικό όργανο - όπως δείχνουν οι πρόσφατες απειλές αφρικανικών κρατών περί αποχώρησης [8], το διεθνές δικαστήριο κινδυνεύει με αποτυχία. Αν είναι να πετύχει, το ΔΠΔ θα πρέπει να οικοδομήσει την διεθνή του αξιοπιστία, η οποία περιλαμβάνει το να πείσει τις Ηνωμένες Πολιτείες να συμμετάσχουν. Αλλά, ακριβώς επειδή το ΔΠΔ είναι αδύναμο, δεν σημαίνει ότι πρέπει να έχει «ελευθέρας». Πράγματι, η αποσαφήνιση των ορίων τής εντολής του, θα αυξήσει ουσιαστικά την υποστήριξη του δικαστηρίου. Ούτε είναι η επιβίωση του δικαστηρίου το μόνο μέλημα του κόσμου: είναι αδύνατον να υπάρξει οποιοδήποτε όφελος από την αναμέτρηση ενός αδύναμου δικαστηρίου με ένα ακόμη πιο αδύναμο κράτος όπως η Λιβύη.

Το ΔΠΔ έχει να παίξει ένα νομιμοποιημένο ρόλο στην παγκόσμια πολιτική σκηνή, αλλά εντός ορίων: η γνήσια βούληση μιας χώρας να διερευνήσει και να δικάσει υπόπτους, θα πρέπει να είναι το βασικότερο κριτήριο του δικαστηρίου όταν ζυγίζει μια δικαστική του παρέμβαση. Η αδυναμία ενός κράτους να το πράξει θα πρέπει να οδηγεί σε μια έκκληση για διεθνή στήριξη, όχι να αποτελεί δικαιολογία για μια πατερναλιστική αφαίρεση δικαιοδοσίας. Αυτή θα ήταν μια πολιτική σεβασμού και αμοιβαίας υποστήριξης κατάλληλη για έναν διασυνδεδεμένο κόσμο. Το να σκέφτεται κανείς ότι η σύνθετη, παγκοσμιοποιημένη κοινωνία μας απαιτεί, εξαιτίας κάποιας άκαμπτης απολλώνιας λογικής, μια ομοιόμορφη διεθνή λύση για κάθε πρόβλημα – μια παγκοσμιοποιημένη δικαστική κουλτούρα – σημαίνει ότι δεν μπορεί να αναγνωρίσει το πλήθος των τρόπων βάσει των οποίων μπορεί να αποδοθεί δικαιοσύνη.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/139961/timothy-william-waters/lib...

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.foreignaffairs.com/articles/136726/timothy-william-waters/let...
[2] http://www.foxnews.com/world/2013/09/19/kadhafi-son-in-zintan-court-on-s...
[3] http://www.icc-cpi.int/iccdocs/doc/doc1599307.pdf
[4] http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-24356037
[ 5 ] Έκθεση http://unsmil.unmissions.org/Portals/unsmil/Documents/Torture Λιβύη En 01Oct2013.pdf
[ 6] http://www.foreignaffairs.com/articles/67857/david-kaye/wanted-qaddafi-co
[7] http://www.foreignaffairs.com/articles/139170/david-kaye/americas-honeym...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr