Η συζήτηση περί αξιοπρέπειας του Ιράν

Τον Νοέμβριο του 2013, λίγο πριν υπογράψει η Τεχεράνη το προσωρινό Σχέδιο Κοινής Δράσης (Joint Plan of Action, JPOA) με τους διαπραγματευτικούς εταίρους P5 + 1, οι Ιρανοί κυκλοφόρησαν ένα μήνυμα στο YouTube [2]. Το βίντεο έγινε ανάρπαστο, εν μέρει λόγω του περιεχομένου του, το οποίο ήταν αξιοσημείωτο, αλλά ακόμη περισσότερο, λόγω της επιλογής του συγκεκριμένου μέσου. Καθισμένος σε ένα σκηνικό με βιβλία και μια σημαία, ο αγγλόφωνος υπουργός Εξωτερικών του Ιράν έγινε ο πρώτος Ιρανός ηγέτης που απευθύνθηκε απευθείας στον κόσμο, χρησιμοποιώντας ένα μέσο που ήταν απαγορευμένο εδώ και καιρό από την Ισλαμική Δημοκρατία.

Ο Mohammad Javad Zarif δεν ξεκίνησε την ομιλία του με μια διάλεξη σχετικά με τα «δικαιώματα» του Ιράν, γεγονός που φάνηκε περίεργο σε ορισμένους. Εκείνη την εποχή, υπήρχε η συνήθεια οποιαδήποτε επίσημη διατύπωση σχετικά με το πυρηνικό πρόγραμμα να ξεκινά με μια οριοθέτηση των δεδηλωμένων δικαιωμάτων του Ιράν. Πράγματι, η φράση «η πυρηνική ενέργεια είναι αναφαίρετο δικαίωμά μας», είχε μετατραπεί σε ιρανικό σύνθημα την περίοδο διακυβέρνησης του Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ.

Αλλά ο Zarif, ο οποίος είναι κάτοχος διδακτορικού Διεθνούς Δικαίου και Πολιτικής από το Πανεπιστήμιο του Ντένβερ, είχε άλλα σχέδια. Αντί να προσφέρει μια διάλεξη για το διεθνές δίκαιο, ξεκίνησε την ομιλία του στο YouTube με το ρητορικό ερώτημα: «Τι είναι η αξιοπρέπεια; Τι είναι ο σεβασμός;»

Η επιλογή του Ιρανού υπουργού Εξωτερικών να επαναπροσδιορίσει την συζήτηση του ζητήματος της πυρηνικής ενέργειας ως ένα ζήτημα αξιοπρέπειας είχε δύο σημαντικές συνέπειες.

Για χρόνια, οι διαπραγματεύσεις για το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα είχαν φτάσει σε αδιέξοδο από το αίτημα της Τεχεράνης για ρητή αναγνώριση του «δικαιώματός» της για εμπλουτισμό και την στάση της Ουάσιγκτον για μηδενικό εμπλουτισμό. Οι Δυτικές δυνάμεις δεν θα μπορούσαν ποτέ να ενδώσουν στις απαιτήσεις του Ιράν. Κάτι τέτοιο θα έστρωνε τον δρόμο για άλλα κράτη να προβούν σε εμπλουτισμό ουρανίου, ανοίγοντας πιθανότατα το κουτί της Πανδώρας. Θα μπορούσε επίσης να προκαλέσει την κατάρρευση των υποστηριζόμενων από τον ΟΗΕ κυρώσεων στο Ιράν.

Με το να δώσει έμφαση στην αξιοπρέπεια και όχι στα δικαιώματα, το Ιράν αφαίρεσε ομαλά ένα βασικό εμπόδιο στις διαπραγματεύσεις, δίνοντας παράλληλα στην Δύση το κίνητρο για να ανταποκριθεί αναγνωρίζοντας εμμέσως τον εμπλουτισμό επί του ιρανικού εδάφους. Αυτός ο ψυχρός υπολογισμός άνοιξε τον δρόμο για την ενδιάμεση συμφωνία που έγινε τον Νοέμβριο του 2013. Πράγματι, μετά την υπογραφή της εν λόγω συμφωνίας, ο Zarif υποστήριξε [3] ότι «ο ιρανικός λαός απαιτεί σεβασμό των δικαιωμάτων του, αλλά απαιτεί σεβασμό [και] της αξιοπρέπειάς του... και ελπίζω αυτή η διαδικασία να μπορέσει να επιτύχει κάτι τέτοιο».

Ο λόγος περί αξιοπρέπειας είχε και μια άλλη, εγχώρια διάσταση. Αν κι οι Ιρανοί υποστηρίζουν σε μεγάλο βαθμό το πυρηνικό πρόγραμμα της χώρας τους, πολλοί από αυτούς ήταν αποξενωμένοι από τον Αχμαντινετζάντ και βρήκαν δύσκολο να αποδεχθούν την επιθετική στάση της κυβέρνησής του. Η ηπιότερη προσέγγιση της αξιοπρέπειας ήταν πιο ελκυστική. Επιπλέον, είχε απήχηση και στους θρησκευτικά συντηρητικούς. Κάθε χρόνο, όσο οι Ιρανοί τιμούν το μαρτύριο του Χουσεΐν, του τρίτου Σιίτη ιμάμη, ψάλλουν «δεν δεχόμαστε την ταπείνωση». Αποδιδόμενο ευρέως στον Χουσεΐν, ο οποίος πέθανε πολεμώντας τις δυνάμεις του Yazid –της νέμεσής του- αντί να υποκύψει, το άσμα αποτελεί βάση της σιιτικής προφορικής παράδοσης σε όλη την Μέση Ανατολή, από το Αφγανιστάν μέχρι το Ιράκ, τον Λίβανο και την Υεμένη.

Δεκαέξι μήνες μετά το πρωτοποριακό του μήνυμα στο YouTube, ο Zarif παραμένει πιστός στην ρητορική του. Την περασμένη εβδομάδα, σε απάντηση της ετήσιας ομιλίας του προέδρου των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα για την Nowruz [στμ: την ιρανική πρωτοχρονιά που συμπίπτει με την έναρξη της άνοιξης], με την οποία προέτρεψε τους νέους Ιρανούς να πιέσουν την κυβέρνησή τους να φανεί πιο ευέλικτη στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, ο Ιρανός υπουργός Εξωτερικών έδωσε μια δεικτική απάντηση στο Twitter: «Οι Ιρανοί έχουν κάνει την επιλογή τους: Συνεργασία με αξιοπρέπεια. Είναι καιρός για τις ΗΠΑ και τους συμμάχους της να επιλέξουν: Πίεση ή συμφωνία».

Τα οφέλη του λόγου περί αξιοπρέπειας ήταν σαφή. Το Ιράν κι οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν σημειώσει μεγάλη πρόοδο κατά τον προηγούμενο ενάμιση χρόνο. Αλλά για να ολοκληρωθούν οι προσπάθειες, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα πρέπει να προσπαθήσουν να κατανοήσουν καλύτερα την ιρανική αντίληψη περί αξιοπρέπειας στο πλαίσιο των πυρηνικών διαπραγματεύσεων.

Με απλά λόγια: Τι σημαίνει ακριβώς «συνεργασία με αξιοπρέπεια»; Παρά την ευρεία χρήση της φράσης, η συζήτηση σχετικά με την έννοιά της απουσιάζει σε μεγάλο βαθμό από την ιρανική δημόσια συζήτηση. Κατά καιρούς, τα σκληροπυρηνικά στοιχεία της Τεχεράνης έχουν επισημάνει τι δεν είναι αξιοπρεπές, όπως συνέβη με τους περιπάτους με τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, για τις οποίες ο Zarif επικρίθηκε ευρέως νωρίτερα αυτόν τον χρόνο, αλλά σπάνια προσφέρουν ορισμό για το τι είναι αξιοπρεπές. Μέρος της αιτίας για το τελευταίο μπορεί να είναι ότι ορισμένοι θεωρούν πως η αξιοπρέπεια και η δέσμευση είναι αμοιβαία αποκλειόμενες έννοιες.

Κατά την διάρκεια του μηνύματός του στο YouTube τον Νοέμβριο του 2013, ο Zarif υποστήριξε ότι, για το Ιράν, το πυρηνικό πρόγραμμα αντιπροσωπεύει ένα άλμα νεωτερικότητας και ότι οι Ιρανοί θέλουν να χαίρουν της ίδιας αντιμετώπισης με κάθε άλλο έθνος. «Για να επωφεληθούμε από αυτήν την μοναδική ευκαιρία», τόνισε στην ομιλία του στο YouTube, «πρέπει να δεχθούμε ίσους όρους και να επιλέξουμε μια διαδρομή που βασίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό και την αναγνώριση της αξιοπρέπειας όλων των λαών, και πολύ περισσότερο την αναγνώριση ότι καμία δύναμη, όσο ισχυρή κι αν είναι, δεν μπορεί να καθορίσει την τύχη των άλλων».