Ο οικονομικός λαϊκισμός του Ντούντα

Στις 24 Μαΐου, ο 43χρονος συντηρητικός δικηγόρος, Andrzej Duda, ένα φρέσκο πρόσωπο στην πολιτική σκηνή της Πολωνίας, νίκησε τον νυν πρόεδρο της Πολωνίας Bronislaw Komorowski με μικρή διαφορά στις προεδρικές επαναληπτικές εκλογές. Η νίκη του Duda, βασισμένη σε μια πλατφόρμα οικονομικού λαϊκισμού, αποκαλύπτει την βαθαίνουσα δυσαρέσκεια για τις νεοφιλελεύθερες οικονομικές μεταρρυθμίσεις, όχι μόνο στην Πολωνία, αλλά και σε ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη. Πρώτα η Ρωσία και στην συνέχεια η Ουγγαρία υιοθέτησαν κρατικίστικες και εθνικιστικές οικονομικές πολιτικές που διαφοροποιήθηκαν από τις υπέρ της ελεύθερης αγοράς πολιτικές των τελευταίων δύο δεκαετιών. Τώρα, η Πολωνία, μια από τις έξι μεγαλύτερες οικονομίες στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εμφανίζεται έτοιμη να ακολουθήσει επίσης αυτό το μονοπάτι.

Θα ήταν εξαιρετικά συμβολικό εάν η Πολωνία εγκαταλείψει τον νεοφιλελευθερισμό, δεδομένου ότι υπήρξε πρωτοπόρος της Ανατολικής Ευρώπης στις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Το 1990, ο τότε υπουργός Οικονομικών Leszek Balcerowicz, μαχόμενος τις κληρονομιές του κομμουνισμού και αντιμετωπίζοντας την προοπτική του υπερπληθωρισμού, ενορχήστρωσε μια μετάβαση από την σοσιαλιστική οικονομία σε μια οικονομία της αγοράς σχεδόν στην διάρκεια μιας νύχτας, βάσει του δικού του «σχεδίου Balcerowicz». Οι τιμές, άλλοτε ελεγχόμενες, απελευθερώθηκαν. Το εμπόριο, άλλοτε μονοπωλιακό, αφέθηκε ελεύθερο. Το νόμισμα, άλλοτε άκαμπτο, ήταν ξαφνικά μετατρέψιμο. Οι επιχειρήσεις, άλλοτε κρατικές, πωλήθηκαν ή μεταφέρθηκαν σε ιδιωτικά χέρια.

Ο Duda ψηφίζει δίπλα στη γυναίκα του, Agata και την κόρη τους Kinga σε ένα εκλογικό κέντρο στην Κρακοβία, στην Πολωνία, στις 24 Μαΐου 2015. MATEUSZ SKWARCZEK / AGENCJA GAZETA VIA REUTERS
-----------------------

Ο Balcerowicz και άλλοι μεταρρυθμιστές στην Ανατολική Ευρώπη δεν περίμεναν ότι θα διαρκούσε πολύ η δημόσια αποδοχή των νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων. Αντ’ αυτού προέβλεπαν ότι οι ξαφνικές και δραματικές αλλαγές που αυτοί ξεκίνησαν, θα δημιουργούσαν τεράστια οικονομική αναταραχή και αυτή με την σειρά της, θα προκαλούσε πολιτική αναταραχή. Ήταν πλήρως πεπεισμένοι ότι ένα θυμωμένο κοινό θα τους καταψήφιζε μετά από ένα ή δύο χρόνια. Αλλά έχοντας κατανοήσει το πόσο σημαντικές ήταν οι μεταρρυθμίσεις, τις προώθησαν όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Σχεδίαζαν να σπρώξουν την οικονομία της αγοράς στην ζωή πριν οι πολιτικοί ταλαντευτούν πίσω στο status quo. Ωστόσο, πρόσφατη έρευνά μας, που θα εμφανιστεί σε προσεχές ακαδημαϊκό άρθρο, δείχνει ότι το «παράθυρο ευκαιρίας» για τις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις στην Ανατολική Ευρώπη έμεινε ανοιχτό για δεκαετίες περισσότερο από ό, τι ανέμεναν οι περισσότεροι ειδικοί.

Πράγματι, τυποποιημένες μετρήσεις της φιλελεύθερης οικονομικής μεταρρύθμισης, όπως οι δείκτες οικονομικής ελευθερίας του Fraser Institute ή του American Heritage Institute, συμπέραναν κατηγορηματικά ότι οι πρώην κομμουνιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης βίωσαν αλματώδη πρόοδο προς την «οικονομική ελευθερία» από το 1990 έως τα μέσα της δεκαετίας του 2000, πριν η ορμή των μεταρρυθμίσεων αρχίσει να μειώνεται μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση το 2008. Προηγούμενες θεωρίες μετάβασης, οι οποίες προέβλεπαν ότι η προθεσμία για την ριζική μεταρρύθμιση θα διαρκούσε μόνο ένα μικρό χρονικό διάστημα, σαφώς παράβλεψαν ορισμένες από τις πραγματικές αιτίες πίσω από την αντοχή των νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων, ιδιαίτερα δε τα διεθνή κίνητρα για αλλαγή.

Πιστεύουμε ότι η κινητήρια δύναμη πίσω από τις μεταρρυθμίσεις αυτές ήταν η «ανταγωνιστική σηματοδότηση» [competitive signaling]. Το 1989, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης άνοιξαν σε μια εποχή που η οικονομική φιλελευθεροποίηση ήταν ήδη σε εξέλιξη στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες για το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας. Η Κίνα άρχισε να απελευθερώνει την οικονομία της το 1979, και υποδέχθηκε ένα κύμα άμεσων ξένων επενδύσεων. Ανατολικοευρωπαϊκές κυβερνήσεις όλου του πολιτικού φάσματος κατανόησαν ότι, για να πάρουν ξένα χρήματα, έπρεπε να κάνουν το ίδιο.

Για να δώσουν το «σήμα» ότι ήταν ανοικτές σε επενδύσεις, οι κυβερνήσεις της Ανατολικής Ευρώπης φιλελευθεροποίησαν τις οικονομίες τους και θέσπισαν πολλές πτυχές του προτύπου της Συναίνεσης της Ουάσιγκτον [Washington Consensus], μιας μεταψυχροπολεμικής συνταγής για ταχύτερη ανάπτυξη, η οποία υποστήριζε τις μεταρρυθμίσεις υπέρ της ελεύθερης αγοράς και της παγκοσμιοποίησης. Εκτός από τον ανταγωνισμό με τις αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, οι 27 νέες μετα-κομμουνιστικές χώρες άνοιξαν τις οικονομίες τους την ίδια στιγμή και, ως εκ τούτου, έπρεπε να ανταγωνιστούν και μεταξύ τους. Για να ξεχωρίσουν, οι χώρες αυτές πειραματίστηκαν με πρωτοποριακές [avant-garde] νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις που δεν είχαν υιοθετηθεί ευρέως αλλού, όπως με την ιδιωτικοποίηση του συνταξιοδοτικού συστήματος, τον ενιαίο φόρο, και με δραστικές περικοπές των φορολογικών συντελεστών των επιχειρήσεων. Ενώ οι περισσότερες από τις μεταρρυθμίσεις συνέπεσαν με μια σημαντική αύξηση των ξένων επενδύσεων, αυτές εξυπηρέτησαν τους πλούσιους περισσότερο από τους φτωχούς, αυξάνοντας την ανισότητα.

Τελικά, οι Ανατολικο-ευρωπαίοι ηγέτες πήραν αυτό που ήθελαν: Τεράστιες εισροές ξένων κεφαλαίων. Δεκάδες δισεκατομμύρια δολάρια εισέρευσαν στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και τις Ευρασιατικές χώρες στην δεκαετία του 2000, καθιστώντας σύντομα την περιοχή τον μεγαλύτερο επενδυτικό στόχο στον κόσμο, ξεπερνώντας την Ασία, τόσο κατά κεφαλήν όσο και σε απόλυτους όρους.

Στην συνέχεια, όμως, το πάρτι τελείωσε. Το 2009, η Ανατολική Ευρώπη υπέστη αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν «σκληρό σταμάτημα» [hard stop]. Οι επενδυτές δεν τράβηξαν έξω τα χρήματα, αλλά για να καλύψουν τις ζημίες στις χώρες τους, ξαφνικά σταμάτησαν να βάζουν χρήματα στην Ανατολική Ευρώπη, προκαλώντας μια μαζική πτώση των ρυθμών ανάπτυξης πολύ πιο έντονη από ό, τι παρατηρήθηκε σε άλλες αναπτυσσόμενες χώρες. Η εξάρτηση από το εμπόριο και τις επενδύσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης έκανε τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης εξαιρετικά ευάλωτες στην κρίση της παραδέρνουσας Ευρωζώνης. Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές λιτότητας που υιοθετήθηκαν τόσο από την Δυτική όσο και την Ανατολική Ευρώπη, παρέτειναν την κρίση.

Ήταν σε αυτό το σημείο που οι Ανατολικο-ευρωπαίοι ψηφοφόροι άρχισαν να γίνονται όλο και πιο απογοητευμένοι από τις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Για αυτούς, οι πολιτικές εκείνες σταμάτησαν να παράγουν τα οφέλη που υπόσχονταν: Εισερχόμενες επενδύσεις και ταχεία ανάπτυξη. Οι αρνητικές συνέπειες που αποδίδονται στον νεοφιλελευθερισμό ξαφνικά φάνηκαν πιο σημαντικές. Η ανισότητα εισοδήματος και πλούτου είχε εκτιναχθεί στα ύψη σε όλη την περιοχή. Ο πολωνικός δείκτης Gini, ο οποίος αντιπροσωπεύει το ποσό του εθνικού εισοδήματος που θα πρέπει να ανακατανεμηθεί για την επίτευξη της ισότητας, αυξήθηκε από το 26,9% το 1989 στο 33,7% το 2008, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα. Πολλές λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές της υπαίθρου σε όλες τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης δεν κατάφεραν να επιτύχουν την ευημερία που απαντάτο σε βασικές πόλεις όπως η Πράγα, η Βαρσοβία ή η Μόσχα. Ορισμένα τμήματα του πληθυσμού επλήγησαν σκληρά, συμπεριλαμβανομένων των νεαρών οικογενειών, των ηλικιωμένων και των μειονεκτούντων μειονοτικών ομάδων όπως οι Ρομά. Πολλές χώρες πλήρωσαν βαρύ τίμημα σε όρους χαμένων θέσεων εργασίας, ανεργίας και εξερχόμενης μετανάστευσης, με χώρες όπως η Ρουμανία και η Ουκρανία να έχουν χάσει περισσότερο από το 10% του πληθυσμού τους μεταξύ 1989 και 2008. Το μέγεθος του πληθυσμού της Βουλγαρίας μειώθηκε κατά περισσότερο από 20% από το 1988 έως το 2013. Οι πολυδιαφημισμένες ιστορίες επιτυχίας του νεοφιλελευθερισμού, η Λετονία και η Λιθουανία, έχασαν περισσότερο από το 20% του πληθυσμού τους καθώς η βιομηχανία κατέρρευσε και οι εργαζόμενοι αναζητούσαν εργασία στο εξωτερικό.

Μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση, αυτό το κύμα της δυσαρέσκειας οδήγησε μερικές ανατολικοευρωπαϊκές κυβερνήσεις να αντιστρέψουν τις συμβουλές των διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και αντί για αυτές να υποστηρίξου εθνικιστικές, κρατικιστικές οικονομικές πολιτικές. Η Ρωσία πήρε νωρίς το προβάδισμα στα μέσα της δεκαετίας του 2000 όταν ο πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν άρχισε να αναβιώνει την δύναμη του ρωσικού κράτους και έβαλε πάλι στα χέρια του κράτους στρατηγικές επιχειρήσεις όπως η Gazprom (φυσικό αέριο) ή η Yukos (πετρέλαιο και φυσικό αέριο). Η Ρωσία έχτισε μια σειρά βιομηχανικούς ομίλους υπό κρατική ηγεσία, που κυριαρχούν σήμερα στην οικονομία της. Ωστόσο, λίγες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης έβλεπαν την Ρωσία ως μοντέλο μέχρι το 2008 και μετά.

Στην συνέχεια, στην Ουγγαρία, μια άλλοτε ηγέτιδα χώρα στην νεοφιλελεύθερη μεταρρύθμιση, ο πρωθυπουργός Viktor Orban, ο οποίος επέστρεψε στην εξουσία το 2010, «τράβηξε την πρίζα» [1] στην ιδιωτικοποίηση του συνταξιοδοτικού συστήματος, δημιούργησε νέους φόρους για τις ξένες τράπεζες και τις αλυσίδες λιανικού εμπορίου, και παρενέβη για να μετατρέψει τα στεγαστικά δάνεια σε ξένο νόμισμα πάλι στο εθνικό νόμισμα δημιουργώντας μεγάλο κόστος στις ξένες τράπεζες. Η κυβέρνησή του άρχισε να καθιερώνει εθνικούς ομίλους και να προωθεί μια εθνική τάξη καπιταλιστών με στενούς δεσμούς με το κόμμα του. Άρχισε, επίσης, να φέρνει τα μέσα ενημέρωσης υπό κρατικό έλεγχο. Πολλοί στην Ανατολική Ευρώπη αποδίδουν την ταχεία οικονομική ανάκαμψη της Ουγγαρίας σε αυτές τις κρατικιστικές οικονομικές πολιτικές, υπονομεύοντας ένα βασικό επιχείρημα υπέρ των νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων.

Και τώρα η Πολωνία έχει εκλέξει έναν πρόεδρο που θέλει να ακολουθήσει το ουγγρικό μοντέλο. Πολλές από τις βασικές μεταρρυθμίσεις που υποσχόταν προεκλογικά ο Duda -όπως ένας φόρος για τις ξένες τράπεζες και τις ξένες αλυσίδες λιανικής πώλησης ή η καθυστέρηση της εισόδου της Πολωνίας στην Ευρωζώνη- ήρθαν κατευθείαν από το σενάριο του Όρμπαν ή ήταν ομοειδείς προτάσεις πολιτικής. Ο Duda δήλωσε ξεκάθαρα στην κρατική τηλεόραση ότι θέλει να ακολουθήσει την πορεία του Orban στην οικονομική πολιτική.

Ο Duda προσφέρει ένα φλιτζάνι καφέ σε περαστικούς μια ημέρα μετά τον πρώτο γύρο των πολωνικών προεδρικών εκλογών, στις 11 Μαΐου 2015. KACPER PEMPEL / REUTERS
-----------------------

Για 20 χρόνια, οι κυβερνήσεις της Ανατολικής Ευρώπης πίστευαν ότι νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις ήταν αναγκαίες για να προσελκύουν το τραίνο του εύκολου κέρδους των ξένων επενδύσεων. Αυτό ήταν ένα ισχυρό κίνητρο για να συνεχίζουν την απελευθέρωση της οικονομίας. Όμως, η πρόσφατη παγκόσμια οικονομική κρίση τα άλλαξε όλα αυτά. Σε αρκετές χώρες, οι νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις είναι τώρα αρκετά δικαιολογημένα συνδεδεμένες με μια τεράστια φούσκα στις τιμές των ακινήτων, με την αργή ανάπτυξη, την ανισότητα και την έλλειψη ευκαιριών για πολλούς. Πολλές κυβερνήσεις πειραματίζονται με μια νέα δέσμη οικονομικών πολιτικών που τονίζουν την εθνική κυριαρχία αντί της διεθνούς ενσωμάτωσης και δίνουν έμφαση στο βαρύ χέρι του κράτους αντί για μια παράδοση στις δυνάμεις της αγοράς. Αλλά δεν είναι σαφές εάν οι οικονομίες αυτές θα αποδίδουν καλύτερα στο πλαίσιο μιας πιο κρατικιστικής προσέγγισης.

Στην Ανατολική Ευρώπη, οι νεοφιλελεύθερες ιδέες εξακολουθούν να επηρεάζουν τις παραδοσιακές πολιτικές όπως είναι το ελεύθερο εμπόριο, ο αυστηρός έλεγχος του πληθωρισμού και η δημοσιονομική σύνεση, αλλά οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν πλέον τις προωθημένες νεοφιλελεύθερες πολιτικές ως ανταγωνιστικά σήματα για να δελεάσουν τους επενδυτές. Ως εκ τούτου, ο νεοφιλελευθερισμός δεν υπαγορεύει πλέον την κατεύθυνση της αλλαγής της οικονομικής πολιτικής στην Ανατολική Ευρώπη.

Όλα τα μάτια, σήμερα, είναι στραμμένα στον Duda. Αν το κόμμα του, το Κόμμα του Νόμου και της Δικαιοσύνης, κερδίσει τις βουλευτικές εκλογές του Οκτωβρίου, αν καταφέρει να αλλάξει την πορεία της οικονομικής πολιτικής, και φέρει στην Πολωνία μεγαλύτερη οικονομική ευημερία, τότε ίσως να δούμε μια νέα οικονομική εποχή να αναδύεται στην Ανατολική Ευρώπη, στην οποία οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές θα αντικαθίστανται από κρατικιστικές πολιτικές που στοχεύουν στην πληρέστερη απασχόληση, την μεγαλύτερη κοινωνική ασφάλεια και τις επενδύσεις που κατευθύνονται από το κράτος. Η Ανατολική Ευρώπη – άλλοτε το παράδειγμα για τις μεταρρυθμίσεις υπέρ της ελεύθερης αγοράς- θα πρέπει να θεωρηθεί ως μια περιοχή που έμαθε τα «όρια» του νεοφιλελευθερισμού. Με δεδομένη την εξαιρετική εμπειρία της τόσο με τον κομμουνισμό όσο και με την μεταρρύθμιση της αγοράς, αυτά τα μαθήματα μπορεί να προκαλέσουν την προσοχή και άλλων χωρών.

Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/poland/2015-06-01/dudas-economic...

Σύνδεσμος:
[1] http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09692290.2014.919336

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνσηwww.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.grκαι στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition