Η ηθική του χρέους

Αλλαγές στις αντιλήψεις σχετικά με το χρέος και το ρίσκο επίσης συνδέθηκαν με νέες συζητήσεις για τα κοινωνικά δικαιώματα. Οι προσδοκίες των καταναλωτών για ολοένα και υψηλότερα επίπεδα διαβίωσης πυροδοτήθηκαν από τον πιο εύκολο και άμεσα διαθέσιμο τραπεζικό δανεισμό, τις παρεπόμενες «εκρήξεις» στους τομείς των κατασκευών και της αγοράς ακινήτων, καθώς και την επέκταση του τομέα του λιανικού εμπορίου, της σύγχρονης διαφήμισης και του μάρκετινγκ. Το κοινωνικό status και η ταυτότητα συνδέθηκαν στενά με την κατανάλωση, ιδίως με την έννοια της πολυτέλειας. Ο αυτοπροσδιορισμός κάποιου ως καλοζωιστή σήμαινε να είναι σε θέση να ζει πέρα από τις παραδοσιακές αντιλήψεις των βασικών αναγκών. Το χρέος ήταν το κόστος που πλήρωνε κάποιος για τις χαρές του να είναι μέρος μιας ηδονιστικής καταναλωτικής κουλτούρας. Η άρνησή του είχε την δυνατότητα να προωθήσει μια βαθιά αίσθηση απώλειας, απελπισίας, κοινωνικής διαμαρτυρίας και ταραχών.

Το ανάγλυφο της λιτότητας στο κτίριο Česká Spořitelna, στην Τσεχική Δημοκρατία. WIKIMEDIA
-----------------------

Οι συζητήσεις του 20ου αιώνα κατέδειξαν τις βαθιές ηθικές ασάφειες που σχετίζονται με το χρέος, καθώς και τις σχετικές δυσκολίες στην διαμόρφωση και χρήση της κρατικής εξουσίας. Από τη μια πλευρά, τα κοινωνικά δικαιώματα, η κοινωνία της αγοράς, η ηδονιστική κουλτούρα των καταναλωτών και η νεο-κεϋνσιανή οικονομία υποδηλώνουν ότι η παλιά ιδέα της σύνεσης είχε πλήρως εκθρονιστεί. Από την άλλη πλευρά, η ιδέα ότι το κράτος είναι «το νοικοκυριό γραμμένο με κεφαλαία γράμματα» διατήρησε μια συνεχή προσμονή στην λαϊκή φαντασία. Η απεικόνιση των πολιτικών αρχηγών και των κομμάτων ως άτολμους στην διαχείριση των δημόσιων οικονομικών, ως ηγούμενους σε ένα πολύ υψηλό δημόσιο χρέος και ως σε συμπαιγνία με υπερ-ισχυρούς τραπεζίτες, προσέλκυσε την εκλογική τιμωρία. Τα στοιχεία δείχνουν ότι αν κάποιος ευθυγραμμιστεί με την μείωση του χρέους προσελκύει ευρεία υποστήριξη του κοινού [10]. Παρά τις νεο-κεϋνσιανικές μακροοικονομικές ιδέες και την σύγχρονη καταναλωτική, οικονομική και διαφημιστική κουλτούρα, τα κράτη εξακολουθούν να κατοικούν σε έναν πολιτικό κόσμο στον οποίο οι λαϊκές δοξασίες για το χρέος διατηρούν έναν ισχυρό μοχλό για το πώς συμπεριφέρονται οι ηγέτες. Το πιο πρακτικό πρόβλημα πηγάζει από το παράδοξο ότι, παρ’όλο που οι ψηφοφόροι θέλουν δράση για την αντιμετώπιση του χρέους συνολικά, λίγοι είναι έτοιμοι να δεχτούν τις επακόλουθες συνέπειες.

ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΧΡΕΟΣ

Πόσο μακριά, και με ποιους τρόπους, το χρέος είναι «κακό»; Ποια είναι η κατάλληλη συμπεριφορά των πιστωτών και των οφειλετών; Ποια είναι η σωστή ισορροπία μεταξύ, αφενός της συστημικής σταθερότητας και της συλλογικής αλληλεγγύης και, από την άλλη, της αποφυγής του ηθικού κινδύνου όσον αφορά την διαχείριση του δημόσιου χρέους; Ποιοι είναι τα αθώα θύματα και ποιοι, προς το συμφέρον της δικαιοσύνης, θα πρέπει να φέρουν τον δημοσιονομικό πόνο της μακροοικονομικής προσαρμογής; Πόσο πολύ θα πρέπει η θεσμική σκοπιμότητα να καθορίσει και, εφόσον είναι αναγκαίο, να περιορίσει την υπευθυνότητα;

Στο επίκεντρο πολλών από αυτές τις ερωτήσεις είναι ο τρόπος με τον οποίο οι σχέσεις πιστωτή-οφειλέτη κάνουν ένα ζευγάρι. Δεν μπορεί να υπάρξουν πιστωτές χωρίς τους οφειλέτες όπως το «πλεονασματικό» κράτος χωρίς τον «ελλειμματικό» κράτος στο εμπόριο. Εν ολίγοις, αν και η σχέση τους είναι άνιση, οι πιστωτές χρειάζονται τους οφειλέτες. Η ηθική ασάφεια -και η απουσία εύκολων πολιτικών λύσεων- προέρχεται από το πρόβλημα της εξισορρόπησης των απαιτήσεων των πιστωτών να τους αποδίδεται ανώτερη αρετή και μοναδικότητα έναντι των αντίστοιχων των οφειλετών για αναγνώριση και τιμή. Μπορεί, κατ’ αρχήν, να αντιμετωπίζονται από τους διαδικαστικούς κανόνες που γεφυρώνουν διαφορετικές ηθικές θέσεις και ξεπερνούν τις διαφορές ισχύος. Ελλείψει αυτών, υπάρχει υψηλός κίνδυνος αδικίας, παρενόχλησης, απελπισίας και θυματοποίησης.

Η αξιόπιστη δέσμευση στους εν λόγω διαδικαστικούς κανόνες εξαρτάται από την αναγνώριση των πιστωτών ότι οι προσαρμογές δεν μπορούν να γίνουν από τους οφειλέτες μόνο. Οι πολιτικές δυσκολίες έγκεινται στο πώς να κάνουν τον καθένα να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της αμοιβαίας, ασύμμετρης εξάρτησης της κατάστασης των πιστωτών και των χρεωστών. Η σχέση τους έχει τα χαρακτηριστικά του διλήμματος των φυλακισμένων, στο οποίο καμία πλευρά δεν μπορεί να αποστατήσει χωρίς να προκαλέσει σοβαρή ζημία στην άλλη. Η διαχείριση αυτού του διλήμματος είναι ευκολότερη όταν οι θεσμικές συνθήκες είναι σε θέση να βοηθήσουν στην διατήρηση ενός εξελικτικού, σταθερού μοτίβου της υπό όρους συνεργασίας. Όπως και με τη ζώνη του ευρώ, ένα σύνολο κανόνων του παιχνιδιού που ενθαρρύνουν την επαναλαμβανόμενη αλληλεπίδραση προκαλεί συνεργασίες [11]. Ωστόσο, οι κίνδυνοι παραμένουν. Οι ελίτ των κρατών-πιστωτών διατηρούν εξέχον ενδιαφέρον για τον περιορισμό της ευθύνης τους. Επιπλέον, το ένα, ή και τα δύο μέρη, αντιμέτωπα με βαθιά δυσάρεστες επιλογές, μπορούν να επιλέξουν να ακολουθήσουν το «παιχνίδι της κότας», όπου η μπλόφα του άλλου γίνεται αποδεκτή [στμ: το παιχνίδι αυτό στην θεωρία των παιγνίων τείνει να παράγει το χειρότερο αποτέλεσμα και για τους δύο παίκτες]. Και, ένας λάθος υπολογισμός μπορεί να έχει υψηλό κόστος για όλους.

Το γερμανικό Schuldenuhr ή αλλιώς «το ρολόι του χρέους». Στις 14 Αυγούστου 2007 στις 5:08 μμ. GERTRUD K. / FLICKR
--------------------------------