Με πεντακάθαρο μυαλό | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Με πεντακάθαρο μυαλό

Τι υπάρχει πίσω από τις προσπάθειες στην Ευρώπη να νομοθετηθεί η μνήμη

Από την πλευρά της, σε μια προσπάθεια να εμβαθύνει την ολοκλήρωση, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ενθαρρύνει ενεργά τις χώρες-μέλη να υιοθετήσουν συγκλίνουσες ερμηνείες του παρελθόντος. Δεν υπάρχουν νόμοι μνήμης σε επίπεδο ΕΕ μέχρι σήμερα, αλλά η Απόφαση του Ευρωπαϊκού Πλαισίου το 2008 για την Καταπολέμηση του Ρατσισμού και της Ξενοφοβίας (European Framework Decision on Combating Racism and Xenophobia) εξέδωσε την εντολή τα κράτη-μέλη να ποινικοποιούν την άρνηση των αναγνωρισμένων γενοκτονιών και τα συναφή αδικήματα, αν και η ασάφεια του κανόνα έχει ως αποτέλεσμα την άνιση συμμόρφωση. Ομοίως, η Σύνοδος του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Έγκλημα στον Κυβερνοχώρο υιοθέτησε ένα παρόμοιο, μη δεσμευτικό, πρωτόκολλο το 2006.

Οι προσπάθειες για να συγχρονιστεί η μνήμη έχουν, κατά καιρούς, εξελιχθεί απροσδόκητα. Για παράδειγμα, η ΕΕ έδωσε εντολή ότι τα μετα-κομμουνιστικά μέλη έπρεπε να αντιμετωπίσουν το Ολοκαύτωμα πριν από την προσχώρηση. Αλλά από την στιγμή που έγιναν μέλη της ΕΕ, πολλοί σε αυτά τα κράτη άρχισαν να φωνάζουν για να αξιολογηθεί πιο ισορροπημένα το λεγόμενο ολοκληρωτικό δίδυμο του ναζισμού, ο σοβιετικός κομμουνισμός, κυρίως η σταλινική παραλλαγή του. Η Διακήρυξη της Πράγας του 2008 για την Ευρωπαϊκή Συνείδηση και τον Κομμουνισμό, για παράδειγμα, η οποία υπεγράφη από τους αντικομμουνιστές ηγέτες Βάτσλαβ Χάβελ, Γιόακιμ Γκάουκ και Βιτάουτας Λαντσμπέργκις, έκανε έκκληση ώστε τα σοβιετικά εγκλήματα να αξιολογούνται σύμφωνα με τα ίδια πρότυπα με εκείνα που χρησιμοποιούνται για να καταδικαστεί η ναζιστική Γερμανία.

17072015-2.jpg

Ο πρόεδρος της Ουκρανίας Petro Poroshenko στην τελετή μνήμης για την Ημέρα Πένθους και Μνήμης των θυμάτων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στο Κίεβο, τον Ιούνιο του 2015. UKRAINIAN PRESIDENTIAL PRESS SERVICE / POOL / COURTESY REUTERS
----------------------------------

ΛΙΓΟΙ ΑΓΙΟΙ, ΠΟΛΛΑ ΑΜΑΡΤΗΜΑΤΑ

Στον μετα-κομμουνιστικό κόσμο, οι αναμνήσεις αποκλίνουν -ιδιαίτερα όταν πρόκειται για εκτιμήσεις επί της Σοβιετικής Ένωσης. Από το 2015, η Τσεχική Δημοκρατία, η Ουγγαρία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Πολωνία και η Ουκρανία, όλες απαγόρευσαν ρητά την άρνηση των κομμουνιστικών εγκλημάτων, παράλληλα με την φρίκη του ναζισμού. Αυτή η απροκάλυπτη σύνδεση έχει ως στόχο να αξιοποιήσει την αναγνώριση και την αποστροφή που σχετίζονται με το Ολοκαύτωμα ώστε να ενσταλαχθεί μια παράλληλη θεώρηση του σοβιετικού ολοκληρωτισμού. Η Ρωσία, αντίθετα, πέρασε ένα νόμο το 2014 καθιστώντας ποινικό αδίκημα την άρνηση των εγκλημάτων των Ναζί και την «διαστρέβλωση» του ρόλου της Σοβιετικής Ένωσης στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Πράγματι, υπό τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν, το Κρεμλίνο έχει προωθήσει μια θριαμβική άποψη της συμβολής του Κόκκινου Στρατού στην νίκη επί του φασισμού ώστε να επικοινωνήσει ότι η Ρωσία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της Ευρώπης, κατά παρέκκλιση της σημερινής πολιτικής αποξένωσής της. Όπως ο υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, Σεργκέι Λαβρόφ, λατρεύει να υπενθυμίζει στους ηγέτες της Δύσης, «Η ελευθερία ήρθε από την Ανατολή».

Άλλα πρώην σοβιετικά κράτη και κράτη του Συμφώνου της Βαρσοβίας υιοθετούν μια όλο και πιο διαφορετική άποψη. Ένας από τους πρόσφατα υιοθετημένους ουκρανικούς νόμους, για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι τόσο οι Γερμανοί όσο και οι Σοβιετικοί διέπραξαν «εγκλήματα κατά του ανθρωπισμού και κατά της ανθρωπότητας, εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα γενοκτονίας» στο έδαφος της Ουκρανίας μεταξύ 1939 και 1945. Επίσης, τον Απρίλιο του 2015, Πολωνοί νομοθέτες μετέθεσαν τον εορτασμό της Ημέρας της Νίκης από τις 9 Μαΐου, την ημερομηνία που έχει επιλεγεί από την Σοβιετική Ένωση και ημέρα αργίας ακόμη και στις μέρες μας στην Ρωσία, στις 8 Μαΐου, την ημερομηνία που ισχύει στην Δυτική Ευρώπη. «Γιατί θα πρέπει να γιορτάζουμε μια αργία που μας επέβαλλε ο Στάλιν;» ήταν το κυρίαρχο συναίσθημα.

Οι διάσπαρτες μνήμες περιστασιακά αποξενώνουν την Ανατολική Ευρώπη από την Δυτική Ευρώπη, επίσης. Μελετήστε την επιτυχή ώθηση, το 2009, του Οργανισμό για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη για να περάσει ένα ψήφισμα εξισώνοντας αποτελεσματικά τα εγκλήματα του Στάλιν με τα χιτλερικά. Παρά το γεγονός ότι ένας αριθμός Δυτικών ηγετών εξήρε την εξέλιξη αυτή, άλλοι εξέφρασαν ανησυχίες ότι αντιπροσώπευε μια προσπάθεια να κατασκευαστούν ανταγωνιστικές ιεραρχίες θυματοποίησης. Πολλοί ανησυχούν επίσης ότι η σύνδεση του σοβιετικού κομμουνισμού με τον εθνικοσοσιαλισμό θα επιτρέψει στους ανατολικο-ευρωπαϊκούς πληθυσμούς να αποφύγουν την ενοχή για συνέργεια στη ναζιστική θηριωδία.

Παρ’ όλα αυτά, η πεποίθηση ότι πρέπει να αναγνωριστούν πληρέστερα τα Σοβιετική αδικήματα έχει κερδίσει έδαφος στην Ευρώπη, υποστηριζόμενη από μετα-κομμουνιστικά κράτη που τώρα συμμετέχουν σταθερά στην αρχιτεκτονική της ΕΕ. Το 2008, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δήλωσε ότι η 23η Αυγούστου, η ημερομηνία της υπογραφής του Συμφώνου Μολότοφ-Ρίμπεντροπ, η Συνθήκη μη επιθετικότητας μεταξύ της Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης, εφεξής θα τιμάται ως Ευρωπαϊκή Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Σταλινισμού και του Ναζισμού.