Μια λιγότερο τέλεια Ένωση | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Μια λιγότερο τέλεια Ένωση

Η Ευρώπη μετά την ελληνική κρίση χρέους

Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένα απαράμιλλο ιστορικό πείραμα διακυβέρνησης. Δεν υπάρχει άλλο παράδειγμα στην σύγχρονη εποχή τόσο έντονης προσπάθειας για την δημιουργία μιας ειρηνικής, ευημερούσας πολιτικής κοινότητας πέραν του έθνους-κράτους. Χαλυβδωμένη από τις στάχτες δύο καταστροφικών παγκόσμιων πολέμων και μιας μεγάλης ύφεσης, η ένωση των εθνών-κρατών έχει γίνει αυξανόμενα στενότερη μέσω αγορών, νόμων και θεσμών. Παρά το γεγονός ότι η εμπιστοσύνη και η αισιοδοξία που πρέπει να στηρίζουν μια τέτοια κοινότητα αυξήθηκε και εξασθένισε με την πάροδο των ετών, η δηλητηριώδης ατμόσφαιρα που έχει ανακύψει στον απόηχο των διαπραγματεύσεων για το ελληνικό χρέος είναι αξιοσημείωτη, ιδίως καθώς έρχεται αμέσως μετά από πολλές δεκαετίες εξαιρετικής επιτυχίας.

Κατ’ αρχάς, ας είμαστε ξεκάθαροι: Η ΕΕ δεν καταρρέει, και, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στην Ελλάδα και την ευρωζώνη, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ, οι νόμοι και οι πολιτικές θα παραμείνουν στην θέση τους για το εγγύς μέλλον. Αλλά η αντίληψη ότι η Γερμανία έπαιξε ένα ωμό παιχνίδι ισχύος για να αναγκάσει την Ελλάδα να δεχτεί καταστροφικούς όρους διάσωσης ως αντάλλαγμα για την συμμετοχή της στο ευρώ, έχει εξαπολύσει μια αντίδραση κατά της χώρας αυτής και έχει βαθύνει το ρήγμα μεταξύ της βόρειας και της νότιας Ευρώπης. Κατά την διαδικασία αυτή, οι ελληνικές διαπραγματεύσεις έχουν μειώσει την προθυμία πολλών πολιτών της ΕΕ να ενώσουν τις πολιτικές τους τύχες, μια δέσμευση που αποτελούσε την καρδιά και την ψυχή του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι μια λιγότερο συνεκτική Ευρώπη, η οποία είναι απρόθυμη να δράσει στον κόσμο ως μια ενιαία μονάδα και ως εκ τούτου λιγότερο σε θέση να αντιμετωπίσει τις βασικές προκλήσεις της ηπείρου: Οικονομική στασιμότητα και ανεργία, εισροή πολιτικών προσφύγων, κλιματική αλλαγή και πολιτική αστάθεια εκτός των συνόρων της. Γενικότερα, η κρίση του ελληνικού χρέους έχει αποδείξει μια για πάντα την ευθραυστότητα μιας πολιτείας που δεν στηρίζεται σε ισχυρά θεσμικά όργανα και κανόνες νομιμοποιημένης δημοκρατικής διακυβέρνησης.

20072015-1.jpg

Η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ μιλά με τον πρόεδρο της Γαλλίας Φρανσουά Ολάντ στην διάρκεια μιας έκτακτης συνόδου κορυφής της ευρωζώνης για την Ελλάδα στις Βρυξέλλες, τον Ιούνιο του 2015. JOHN THYS / COURTESY REUTERS
--------------------------------

Η κατανόηση του πώς η ελληνική κρίση θα επηρεάσει το μέλλον της ΕΕ απαιτεί πρώτα την εξέταση των πηγών της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Το ευρωπαϊκό σχέδιο έχει από καιρό προχωρήσει σε δύο ξεχωριστές αλλά ενισχυτικές οδούς. Η πρώτη είναι αυτό που οι μελετητές αποκαλούν «διακυβερνητισμός» (intergovernmentalism). Με την πάροδο των ετών, μια σειρά από υψηλού επιπέδου διαπραγματεύσεις κατέληξαν σε μισή ντουζίνα πολύπλοκες Συνθήκες που θέτουν το σχέδιο για την ΕΕ ως πολιτικό παράγοντα, από την Συνθήκη της Ρώμης το 1958 (με την οποία ιδρύθηκε η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα) μέχρι την Συνθήκη του Μάαστριχτ το 1992 (που δημιούργησε το ευρώ) μέχρι την Συνθήκη της Λισαβόνας το 2009 (η οποία αναβάθμισε την παρουσία της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ). Οι Συνθήκες έχουν επεκτείνει τις ικανότητες της πολιτικής της ΕΕ, αναδιοργάνωσαν τους θεσμούς και τους φορείς της, και διεύρυναν την Ένωση ώστε να συμπεριλάβει 28 κράτη πέραν του πυρήνα των αρχικών έξι. Οι συνθήκες έτυχαν διαπραγμάτευσης από εκλεγμένους εθνικούς ηγέτες που λογοδοτούν, και συχνά έχουν εγκριθεί από εθνικά κοινοβούλια ή δημόσια δημοψηφίσματα. Σε αυτή την λεγόμενη διαδικασία διακυβερνητισμού, ο καγκελάριος της Γερμανίας και ο πρόεδρος της Γαλλίας ήταν οι κρίσιμοι παράγοντες προσδιορισμού της πορείας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Εξισορροπώντας τις διαφορετικές οικονομικές και γεωπολιτικές θέσεις των άλλων, η γαλλο-γερμανική ηγεσία κατά την διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών επέτρεψε την αποτελεσματική διαχείριση των διαφορετικών εθνικών προτιμήσεων και οραμάτων για την ΕΕ.

Η δεύτερη οδός ήταν μια σταδιακή θεσμική ανάπτυξη από τα χαμηλά επίπεδα. Εδώ, αυτό που οι μελετητές αποκαλούν «λειτουργικότητα» (functionalism) έχει εξευρωπαΐσει την καθημερινή ζωή μέσω κανόνων και προγραμμάτων που έχουν μετασχηματίσει σταδιακά σε ευρωπαϊκή διακυβέρνηση αυτό που στο παρελθόν ήταν η εθνική διακυβέρνηση. Σε αυτή την διαδικασία, οι κυβερνήσεις δεν είναι οι πρωταγωνιστές˙ Αντ 'αυτού, οι λεγόμενοι ευρωκράτες, σε συνεργασία με τις εθνικές γραφειοκρατίες και κοινωνικές ομάδες, έχουν δημιουργήσει ειδικούς κανόνες και προγράμματα για την υλοποίηση των γενικών στόχων των Συνθηκών, δημιουργώντας έναν ιστό θεσμών και πρακτικών σε ολόκληρη την Ευρώπη. Από τους νόμους της κυκλοφορίας οχημάτων μέχρι την ασφάλεια των τροφίμων, από τα δικαιώματα υγειονομικής περίθαλψης μέχρι την ιδιωτικότητα στο Διαδίκτυο, η ΕΕ αυξανόμενα και παρεισφρητικά διαμορφώνει την δημόσια και ιδιωτική ζωή στα 28 κράτη-μέλη της και πέρα από αυτά. Η δημοκρατική νομιμοποίηση της «λειτουργικότητας» στηρίζεται στην έννοια της τεχνοκρατικής τεχνογνωσίας και της ουδετερότητας του νόμου, ο οποίος στην ιδανική μορφή του μεταχειρίζεται όλους τους Ευρωπαίους με τον ίδιο τρόπο.

Αλλά καθώς η ΕΕ ανέλαβε ακόμη πιο φιλόδοξα σχέδια, όπως το ενιαίο νόμισμα, έχει καταστεί σαφές ότι οι δύο οδοί προσφέρουν πολύ επισφαλή θεμέλια για το ευρωπαϊκό σχέδιο. Η κρίση στην ευρωζώνη έχει επισημάνει τα όρια και του «διακυβερνητισμού» και της «λειτουργικότητας» ως τρόπων διακυβέρνησης, και αναδεικνύει την ελλιπή πολιτική ανάπτυξη της Ένωσης. Η ΕΕ κρατά την υπόσχεση ενός βαθύ μετασχηματισμού για τα μέλη της. Η επιτυχής μετάβαση προς την δημοκρατία που πραγματοποιήθηκε από χώρες όπως η Ισπανία (και ολόκληρη η ανατολική πλευρά της ΕΕ) συνδέεται στενά με την διακυβέρνηση της ΕΕ και παραμένει τόσο ως κίνητρο όσο και ως ταυτότητα για το ευρωπαϊκό σχέδιο. Τα κράτη-μέλη εκτός από την Ελλάδα που υπέστησαν κρίση χρέους μετά την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος -η Ιρλανδία, η Ιταλία, η Πορτογαλία και η Ισπανία- είχαν την δυνατότητα να προχωρήσουν μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της ΕΕ, παρά το κόστος της ταλαιπωρίας στο εσωτερικό τους. Αλλά οι διχογνωμίες για το τι πρέπει να γίνει στην ελληνική περίπτωση φαίνεται να έχουν παρουσιάσει μια πολύ μεγάλη πρόκληση για την ΕΕ ώστε να την χειριστεί με τα παραδοσιακά εργαλεία της. Η δέσμευση της γερμανικής κυβέρνησης στην λιτότητα παρά τον χορό των επικριτών (συμπεριλαμβανομένων των νηφάλιων παρατηρητών όπως το ΔΝΤ και η συντακτική επιτροπή της εφημερίδας Financial Times) έχει κατακερματίσει την αρχική αλληλεγγύη της ΕΕ στην αντιμετώπιση της Ελλάδας.

Η εφάπαξ, διακυβερνητικές διαπραγματεύσεις σχετικά με τους όρους χρηματοδότησης έχουν παράξει μια άκρως πολιτικοποιημένη συζήτηση για το αν οι πλούσιες βόρειες ευρωπαϊκές χώρες θα πρέπει να βοηθήσουν τις «σπάταλες» νότιες. Οι διαπραγματεύσεις της ευρωζώνης σε θέματα όπως η ανακατανομή και η συλλογικότητα του χρέους δημιουργούν μια εντυπωσιακή αντίθεση με τον τρόπο που συμβαίνει μια τέτοια χάραξη πολιτικής στο εθνικό πλαίσιο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, όταν μια περιφέρεια ή μια πολιτεία υποφέρει, υπάρχει ένα συλλογικό κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας που αυτόματα, χωρίς συζήτηση, παρέχει μια ασπίδα για τις πιο σκληρές επιπτώσεις της κρίσης, είτε με την μορφή κουπονιών τροφίμων, Κοινωνικής Ασφάλειας, ιατρικής περίθαλψης, ή άλλων δικαιωματικών προγραμμάτων. Το χρέος στις ΗΠΑ αμοιβαιοποιείται μέσω των εντόκων γραμματίων. Η ΕΕ δεν έχει ισοδύναμο ευρωομόλογο σε επίπεδο ΕΕ. Όταν τα χρήματα διανεμήθηκαν από το μαζικό Αμερικανικό Νόμο Ανάκτησης και Επανεπένδυσης (American Recovery and Reinvestment Act) το 2009 για την τόνωση της χειμάζουσας οικονομία των ΗΠΑ, είχαν κατανεμηθεί σύμφωνα με έναν τύπο που ήταν κρυμμένος από τον μέσο ψηφοφόρο. Έργα δημόσιων υποδομών, ενεργειακά και εκπαιδευτικά κεφάλαια, άνεργοι και ηλικιωμένοι, όλοι πήραν από τα χρήματα της τόνωσης [της οικονομίας], αλλά η δημόσια συζήτηση επικεντρώθηκε στο κατά πόσον οι Ηνωμένες Πολιτείες θα πρέπει να δαπανούν τα χρήματα συνολικά, όχι για το πώς θα έπρεπε να διανεμηθούν. Η ιστορική ανάπτυξη της ΕΕ, με υψηλού επιπέδου διακυβερνητικές διαπραγματεύσεις από τη μια πλευρά και η σε χαμηλό επίπεδο στοιχειώδης λειτουργικότητα από την άλλη, δεν έχει παράξει τους μηχανισμούς για να υποστηρίξουν μια πολιτική κοινότητα που να επιδιώκει να ελίσσεται σε δύσκολους καιρούς.

20072015-2.jpg

Πανό αφημένα από έναν διαμαρτυρόμενο μπροστά από την έδρα της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας στην Φρανκφούρτη, τον Ιούλιο του 2015. Τα πανό γράφουν: «90 εκατομμύρια από την Ευρωπαϊκή Ένωση καταστρέφονται από την Ελλάδα», «Όχι άλλα χρήματα από ΕΚΤ, ΕΕ για τους Έλληνες καταστροφείς χρημάτων» και «Ανθρωπιστική βοήθεια για τον ελληνικό λαό». KAI PFAFFENBACH / COURTESY REUTERS
-------------------------------------

Το όνειρο μιας μετα-εθνικής, κοσμοπολίτικης πολιτικής κοινότητας, που κάποτε αναμφισβήτητα ήταν ο στόχος της ΕΕ, βρίσκεται σήμερα σε κίνδυνο. Έχει υποστεί σοβαρές ζημιές από την «τέλεια καταιγίδα» μιας καταστροφικής διατλαντικής οικονομικής κρίσης, μιας ανεπαρκώς σχεδιασμένης ευρωζώνης, μιας πελατειακής ελληνικής πολιτικής οικονομίας, μιας Γερμανίας που δεν επιθυμεί να υποχωρήσει για να κρατήσει ενωμένη την ευρωζώνη, και μιας Γαλλίας που δεν μπορεί να παίξει τον ιστορικό της ρόλο στην εξισορρόπηση της Γερμανίας. Τα γεγονότα του περασμένου μήνα έχουν στρέψει την ΕΕ μακριά από τον ρόλο της ως πολιτική οντότητα με έναν κοινό συλλογικό σκοπό και πάλι στον ρόλο της ως ένα άμεσο διακυβερνητικό διαπραγματευτικό σώμα, με τους φόβους περί ηθικού κινδύνου (moral hazard) και περί εξάπλωσης της χρηματοπιστωτικής κρίσης να πλήττουν τα ευρωπαϊκά ιδεώδη.

Η καθημερινή Ευρώπη -η διαστρωμάτωση των νόμων και των θεσμών που διαμορφώνουν ριζικά την ζωή των πολιτών της ΕΕ και εκείνων που βρίσκονται πέρα από αυτήν- θα επιμείνει. Οι βαθιές ρίζες της ΕΕ έχουν αναδιαμορφώσει αμετάκλητα το έδαφος της Ευρώπης. Αλλά τα γεγονότα των τελευταίων εβδομάδων έχουν δημιουργήσει μια παρωδία της καινοτόμου κοινότητας της ΕΕ. Για ένα διάστημα, φάνηκε ότι μια σχεδόν αδιανόητη καντιανή «ζώνη διαρκούς ειρήνης» είχε καθιερωθεί στην Ευρώπη, καθώς η εθνική πολιτική εξουσία έδινε την θέση της στο πνεύμα της συλλογικής διακυβέρνησης. Όχι πια. Για τα εκατομμύρια των ανθρώπων που έχουν ζήσει υπό μια ελεύθερη, σταθερή, ευημερούσα, και συνεχώς διευρυνόμενη Ευρώπη, οι διαιρέσεις που παρουσιάστηκαν κατά την διάρκεια της ελληνικής κρίσης αποτελούν μια καταστροφική τροπή των γεγονότων. Το ερώτημα είναι αν η πολιτική κοινότητα της ΕΕ μπορεί για άλλη μια φορά να επανεφεύρει τον εαυτό της ώστε να ασχοληθεί με τις απαιτήσεις που αντιμετωπίζει.

Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/western-europe/2015-07-19/less-p...

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.amazon.com/The-Politics-Everyday-Europe-Constructing/dp/01987...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition