Από τον Κάλβιν στο χαλιφάτο | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Από τον Κάλβιν στο χαλιφάτο

Τι μας λένε οι θρησκευτικοί πόλεμοι της Ευρώπης για την σύγχρονη Μέση Ανατολή
Περίληψη: 

Ο μουσουλμανικός κόσμος σήμερα διανύει μια θρησκευτική αναταραχή παρόμοια με εκείνη που μαινόταν σε ολόκληρη την βορειοδυτική Ευρώπη 450 χρόνια πριν. Η ιστορία του ιδεολογικού και θρησκευτικού ριζοσπαστισμού της Δύσης, προσφέρει βασικά μαθήματα για την κατανόηση και την διαχείριση σύγχρονων κρίσεων αλλού.

Ο JOHN M. OWEN IV είναι καθηγητής Πολιτικής στην έδρα Ambassador Henry J. Taylor and Mrs. Marion R. Taylor στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια. Αυτό το δοκίμιο αποτελεί προσαρμογή από το βιβλίο του Confronting Political Islam: Six Lessons From the West’s Past [1] (Princeton University Press, 2015).

Σχεδόν έναν αιώνα αφότου εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Αίγυπτο, το πολιτικό Ισλάμ επαναπροσδιορίζει τον μουσουλμανικό κόσμο. Επίσης αποκαλούμενη ως Ισλαμισμός, αυτή η ισχυρή ιδεολογία υποστηρίζει ότι η παγκόσμια μουσουλμανική κοινότητα που μετρά δισεκατομμύρια ανθρώπων θα είναι ελεύθερη και μεγάλη μόνο αν είναι ευσεβής -δηλαδή, αν οι Μουσουλμάνοι ζουν κάτω από κρατικά επιβαλλόμενο ισλαμικό νόμο, ή αλλιώς της σαρία, όπως έχουν κάνει στο μεγαλύτερο μέρος της ισλαμικής ιστορίας. Οι Ισλαμιστές εδώ και καιρό ήρθαν αντιμέτωποι με τους Μουσουλμάνους που απορρίπτουν την σαρία, όπως και με μη-Μουσουλμάνους, οι οποίοι προσπαθούν να τους κάνουν να την απορρίψουν. Κατά καιρούς καλόπιστες και μερικές φορές βίαιες, οι συγκρούσεις αυτές έχουν πυροδοτήσει τις επαναστάσεις στην Αίγυπτο το 1952 και το Ιράν το 1979, τις επιθέσεις της αλ Κάιντα το 2001, την Αραβική Άνοιξη το 2011, και την άνοδο ριζοσπαστικών ισλαμιστικών ομάδων, όπως το αυτοαποκαλούμενο Ισλαμικό Κράτος (επίσης γνωστό ως ISIS).

Δεν είναι το Ισλάμ η θρησκεία που δημιουργεί διχόνοια. Αντίθετα, το πρόβλημα είναι μια βαθιά διαφωνία μεταξύ των Μουσουλμάνων για τον βαθμό με τον οποίο το Ισλάμ θα πρέπει να διαμορφώνει τους νόμους και τους θεσμούς της κοινωνίας. Οι περισσότεροι Μουσουλμάνοι, Ισλαμιστές ή άλλως, δεν είναι, φυσικά, τζιχαντιστές ή επαναστάτες. Αλλά ο συνεχής ανταγωνισμός για το τι αποτελεί καλή δημόσια τάξη, τους έχει πολώσει, δημιουργώντας φαύλες έχθρες που αντιστέκονται στον συμβιβασμό. Το αποτέλεσμα είναι ένας αυτο-σφιγγόμενος κόμπος προβλημάτων στον οποίο κάθε πρόβλημα επιδεινώνει τα άλλα.

Δυτικοί μελετητές και πολιτικοί έχουν επί μακρόν αγωνιστεί να κατανοήσουν την φύση αυτής της σύγκρουσης, αλλά μέχρι στιγμής, οι προσπάθειές τους δεν έχουν καρποφορήσει. Αν και οι ειδικοί στην ισλαμική νομολογία, θεολογία, και ιστορία έχουν παράξει πλούσιες μελέτες για τον ισλαμισμό, έχουν την τάση να τον αντιμετωπίζουν σαν να ήταν ενιαίος. Αυτό που ξεχνούν είναι ότι ο Ισλαμισμός είναι όχι μόνο ισλαμικός αλλά και ένας «ισμός» -μια ιδεολογία και ένα σχέδιο για την τάξη της κοινής ζωής που πρέπει να αναλυθεί παράλληλα με άλλες ιδεολογίες. Κανένα μέρος του κόσμου δεν έχει δημιουργήσει τόσους «ισμούς» από την ίδια την Δύση, και έτσι για να βοηθηθεί η καθαρή σκέψη για την σύγχρονη Μέση Ανατολή, είναι χρήσιμο να κοιτάξουμε πίσω στην ιστορία της ιδεολογικής διαμάχης της ίδιας της Δύσης.

Στην πραγματικότητα, τμήματα του μουσουλμανικού κόσμου σήμερα έχουν μια παράξενη ομοιότητα με την βορειοδυτική Ευρώπη 450 χρόνια πριν, κατά την διάρκεια των λεγόμενων θρησκευτικών πολέμων. Τότε, όπως και τώρα, ένα κύμα θρησκευτικής εξέγερσης εξαπλώθηκε σε μια τεράστια περιοχή, καταπίνοντας πολλές χώρες και απειλώντας να διαλύσει περισσότερες. Μόνο την δεκαετία του 1560, η Γαλλία, η Ολλανδία και η Σκωτία αντιμετώπισαν εξεγέρσεις υπό την καθοδήγηση των υποστηρικτών του νέου κλάδου του Προτεσταντισμού που ονομάστηκε Καλβινισμός (Calvinism). Ο δικός τους δεν ήταν ο Καλβινισμός των Πρεσβυτεριανών του 21ου αιώνα ή ακόμα και του 19ου. Ο πρώιμος σύγχρονος Καλβινισμός -όπως ο Καθολικισμός, ο Λουθηρανισμός και άλλοι χριστιανικοί «ισμοί» της εποχής- ήταν μια πολιτική ιδεολογία όσο και ένα σύνολο θρησκευτικών δογμάτων. Προέκυψε σε μια εποχή όταν η κοινωνικοοικονομική τάξη στην Ευρώπη χτιζόταν γύρω, και εν μέρει από, την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, και αυτοκαθορίστηκε σε αντίθεση με αυτή την τάξη. Η επιλογή μιας ιδεολογίας ήταν τόσο μια πολιτική δέσμευση όσο και μια θρησκευτική˙ οι θρησκευτικοί πόλεμοι ήταν, επίσης, και πολιτικοί πόλεμοι.

26112015-1.jpg

Η σφαγή του Αγίου Βαρθολομαίου στην Γαλλία, το 1572. (Πίνακας του François Dubois)

-------------------------------------

Οι εξεγέρσεις ήρθαν στη μέση ενός 150ετούς ανταγωνισμού για το ποια μορφή του Χριστιανισμού θα πρέπει να ευνοήσει το κράτος -και σήμερα, αυτή η ιστορία έχει έναν γνώριμο ήχο. Καθώς οι ιδεολόγοι συναγωνίζονταν για επιρροή, οι διαφωνίες καταπνίγονταν βάναυσα, οι θρησκευτικές σφαγές ξεσπούσαν σε τακτά χρονικά διαστήματα, και οι εξωτερικές δυνάμεις παρενέβαιναν για λογαριασμό των αντίπαλων μερών. Η αναταραχή οδήγησε τελικά στον άθλιο Τριακονταετή Πόλεμο, ο οποίος σκότωσε τουλάχιστον το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Γερμανίας (τότε το κέντρο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας). Και όταν αυτή η κρίση τελείωσε, δύο άλλες ιδεολογικές μάχες ακολούθησαν: Μεταξύ του μοναχισμού και της συνταγματικότητας στον 18ο αιώνα, και μεταξύ του φιλελευθερισμού και του κομμουνισμού στον 20ο.

Αυτές οι τρεις μεγάλες περίοδοι ιδεολογικής διαμάχης, κατά τις οποίες οι Δυτικές χώρες ήταν διχασμένες ως προς τον καλύτερο τρόπο να δομήσουν την κοινωνία, προσφέρουν κρίσιμα διδάγματα σήμερα. Σε ευρύτερο επίπεδο, η Δυτική ιστορία δείχνει ότι η τρέχουσα κρίση νομιμότητας στην Μέση Ανατολή δεν είναι ούτε πρωτοφανής στην βαρύτητά της ούτε μπορεί να επιλυθεί μόνη της με οποιονδήποτε απλό τρόπο. Το πολιτικό Ισλάμ, όπως έκαναν και πολλές αναδυόμενες ιδεολογίες του παρελθόντος, έχει αποκτήσει νέα δύναμη από την περιφερειακή σύγκρουση που βοήθησε να τροφοδοτηθεί, και είναι εδώ για να μείνει. Επιπλέον, οι ιδεολογικοί ανταγωνισμοί του είδους που βιώνει η Μέση Ανατολή, σπάνια καταλήγουν στην μορφή «ο νικητής τα παίρνει όλα»˙ συχνά μαίνονται μέχρι τα ανταγωνιστικά δόγματα, είτε να εξελιχθούν είτε να συγκλίνουν. Συχνά αυτό συμβαίνει μόνο αφού η κρίση έχει εμπλέξει εξωτερικές δυνάμεις και επαναπροσδιορίσει την περιφερειακή τάξη. Αυτά τα μαθήματα δεν δίνουν καμία σαφή θεραπεία για την επίλυση των σημερινών προκλήσεων στην Μέση Ανατολή, αλλά αυτό που κάνουν τουλάχιστον είναι να δείχνουν ότι τα προβλήματα της περιοχής δεν είναι μοναδικά, και ότι οι ηγέτες και οι χώρες μπορούν να λάβουν μέτρα για να μειώσουν την βία και να δημιουργήσουν συνθήκες πιο ευνοϊκές για την ευημερία των ανθρώπων.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΛΒΙΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ, ΣΤΟΝ ΧΟΜΠΣ ΣΤΗΝ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ