Η σημασία του νερού στον 21ο αιώνα

Από πότε αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος την σημασία του νερού για την επιβίωσή του; Ήδη από την αιγυπτιακή κοσμογονία, η ύπαρξη της θεότητας Nun -που συμβολίζει τα αρχέγονα νερά- μαρτυρά την άρρηκτη σχέση μεταξύ νερού κι επιβίωσης [1]. Αναπόφευκτα η σχέση αυτή αποτέλεσε μια από τις αιτίες συγκρούσεων στην αρχαιότητα. Σταδιακά κι ενώ ο σκοπός της επιβίωσης παραμένει ο ίδιος, το νερό εξελίσσεται σε τακτικό όπλο. Κατά τον Μεσαίωνα εισέρχεται στη σφαίρα της στρατιωτικής στρατηγικής κι έπειτα –στην σύγχρονη εποχή- και στην σφαίρα της υψηλής στρατηγικής [2].

Συνέπεια αυτού είναι ο μετασχηματισμός της έννοιας της σύγκρουσης για το νερό. Σήμερα δεν εκδηλώνεται υποχρεωτικά ως ένοπλη σύρραξη αλλά κι ως πολιτική ή/και διπλωματική αντιπαράθεση με την μορφή δημόσιων τοποθετήσεων επιθετικού περιεχομένου [3]. Άλλωστε η χρήση του νερού είναι απαραίτητη αφενός για την καλλιέργεια και αφετέρου για την ιδιωτική και τη βιομηχανική δραστηριότητα [4].

ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΡΟ, ΑΙΤΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

Η βασικότερη αιτία συγκρούσεων για το νερό είναι το water stress [5], που προκαλεί επιδείνωση σχετική με την ποσότητα (ξηρασία) και την ποιότητα (ευτροφισμός) των πηγών [6]. Στατιστικά το 11% του παγκόσμιου πληθυσμού δεν έχει πρόσβαση σε καθαρό νερό. Άλλη κρίσιμη αιτία αποτέλεσε η ανάγκη συνδιαχείρισης των υδάτων εξαιτίας χάραξης νέων συνόρων [7]. Τα αντικρουόμενα εθνικά συμφέροντα στην διαχείριση νερού οδηγούν σε σύγκρουση καθώς αποτελεί εκτός από τεχνοκρατικό και πολιτικό ζήτημα [8]. Συχνά η διαμάχη για το νερό είναι μέρος των γενικότερων προβληματικών διπλωματικών σχέσεων των κρατών, η οποία εντείνεται από την έλλειψη διεθνούς νομικού πλαισίου. Στις διασυνοριακές σχέσεις για το νερό συνυπάρχει η σύγκρουση και η συνεργασία με την ένταση κάθε παράγοντα να μεταβάλλεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες και το χρόνο [9]. Η συσχέτιση συνεργασίας-σύγκρουσης κωδικοποιείται σε μια επιστημονική κλίμακα [10]. Η ασυμμετρία ισχύος των δρώντων σε οικονομικό, στρατιωτικό και τεχνολογικό επίπεδο διαμορφώνει την τελική έκβαση της σύγκρουσης. Τα παραπάνω καθορίζονται από συγκεκριμένους δείκτες [11] που αφορούν κυρίως στην παροχή νερού σχετικά με την ζήτηση, στην τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη κάθε κράτους [12]. Η ενδεχόμενη ξαφνική αλλαγή δεδομένων αποδεικνύεται ο βασικότερος παράγοντας και ταυτόχρονα μια από τις αιτίες. Εκτός των παραγόντων, οι διαπραγματεύσεις επηρεάζονται από την σημασία του νερού καθώς πέρα από στρατηγική έχει και συμβολική αξία [13]. Η τεχνολογική εξέλιξη παρέχει την δυνατότητα ανάπτυξης καθαρού νερού (αφαλάτωση) μεταβάλλοντας την στάση των κρατών και τις γεωπολιτικές ισορροπίες [14].

ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Νομοτελειακά, λοιπόν, σταθερά χάραξης εθνικής πολιτικής συνιστά το εθνικό συμφέρον. Αναπόφευκτα εμποδίζει την διαμόρφωση ενός ενιαίου διεθνούς νομικού πλαισίου για την διευθέτηση ζητημάτων όπως εκείνων, που αφορούν στο νερό.

Η πρώτη προσπάθεια διαμόρφωσης εθνικού κανονιστικού πλαισίου συναντάται στο μακρινό 1790 π.Χ. με τον κώδικα του Χαμουραμπί, που αφορούσε σε υδατικές διενέξεις [15].
Με το πέρας μιας τεράστιας περιόδου αδράνειας σε διεθνές επίπεδο, φτάνουμε στο 1909 όπου με πρωτοβουλία των ΗΠΑ, του Καναδά και του Μεξικού, για πρώτη φορά συνάπτεται διακρατική συμφωνία (Boundary Water Treaty) [16] για την κωδικοποίηση αρχών από μια Κοινή Επιτροπή. Έκτοτε, αρχίζει να διαφαίνεται η πρόθεση κρατών να εκχωρήσουν ένα μικρό μέρος της εθνικής τους κυριαρχίας για την οικοδόμηση διεθνούς κοινού συμφέροντος [17]. Φτάνουμε στο 1966 με τους Κανόνες του Ελσίνκι (Helsinki Rules). Σημαντικό στοιχείο εδώ είναι ότι, ενώ πολλά κράτη προσδοκούν να λυθούν οι μελλοντικές υδατικές διαφορές με ειρηνικό τρόπο, στην πραγματικότητα αυτό δεν αποτυπώνεται στο παρόν νομικό κείμενο. Τα κράτη φαίνεται να διστάζουν.

Ημερομηνία ορόσημο είναι το 1997 με τη Διεθνή Σύμβαση για το δίκαιο των «Εκτός Ναυσιπλοΐας Χρήσεων των Διεθνών Υδάτινων Πόρων» [18]. Πρόκειται για την πρώτη κωδικοποίηση εθιμικού δικαίου [19] σε επίπεδο Ηνωμένων Εθνών, γεγονός που αναβαθμίζει την σημασία της. Από την επικύρωσή της, τα κράτη-μέρη της Σύμβασης έχουν την δυνατότητα προσφυγής στο Διεθνές Δικαστήριο επί τη βάση καταπάτησης διατάξεων αυτής.
Ωστόσο, η επικύρωση αυτή ήρθε μόλις το 2014. Στην περίοδο που μεσολαβεί, παρεμβάλλονται δύο καθαρά προτρεπτικά κείμενα –και, άρα, όχι νομικώς δεσμευτικά (Soft Law)- που θεωρούνται, αν όχι πισωγύρισμα, βήμα σημειωτόν στην εν γένει κωδικοποίηση των συνθηκών. Το πρώτο κείμενο είναι οι λεγόμενοι «Berlin Rules on Water Resources» [20] και το δεύτερο είναι η Resolution του 2009 της Γενικής Συνέλευσης/ΗΕ (Απόφαση 63/124) [21] όπου στην τελευταία γίνεται ειδική μνεία για την ανάληψη πρωτοβουλιών από υπο-εθνικούς και μη κρατικούς δρώντες (λ.χ. ΜΚΟ).

Ιδού δύο παραδείγματα προκειμένου να γίνουν κατανοητά τα παραπάνω:

ΤΙΓΡΗΣ ΚΑΙ ΕΥΦΡΑΤΗΣ

Οι ποταμοί Τίγρης και Ευφράτης τοποθετούνται γεωγραφικά στην Μέση Ανατολή. Τα ύδατα τους ξεκινούν από την Τουρκία, διασχίζουν την Συρία και το Ιράκ και καταλήγουν στον Περσικό Κόλπο [22]. Οι δύο ποταμοί αποτελούν ταυτόχρονα καθοριστικό παράγοντα επιβίωσης και ανάπτυξης των παρόχθιων σε αυτούς κρατών, λόγω της ιδιαίτερης γεωμορφολογίας του εδάφους [23]. Για τους λόγους αυτούς αναβαθμίζεται η γεωπολιτική σημασία των δύο ποταμών.

Πρόβλημα συνιστά το ότι οι ποταμοί πηγάζουν αποκλειστικά από το έδαφος της Τουρκίας, που ως ανάντη κράτος έχει την δυνατότητα να δεσμεύει ποσότητες υδάτων κατά το δοκούν [24]. Αυτό δημιουργεί αντιπαράθεση με την Συρία και το Ιράκ [25] που αποτελούν τα κατάντη κράτη. Πηγή της αντιπαράθεσης είναι ο φόβος πως η ηγεμονική πολιτική της Τουρκίας στην διαχείριση των υδάτων πλήττει τα εθνικά τους συμφέροντα και δημιουργεί ζήτημα ασφαλείας. Εντείνεται, μάλιστα, από το ότι η λεκάνη απορροής των δύο ποταμών στο τμήμα Συρίας και Ιράκ στερεύει αδιάλειπτα, εξαιτίας του φαινομένου του water stress [26].

Επιπρόσθετα, η προβληματική έγκειται στο ότι η σύγκρουση για τους υδάτινους πόρους αποτελεί κομμάτι μιας ευρύτερης αντιπαράθεσης μεταξύ των κρατών της Μέσης Ανατολής. Για τον λόγο αυτό, θετική εξέλιξη υπήρξε η τουρκο-συριακή συμφωνία των Αδάνων για τη διαχείριση των υδάτων [27]. Η συμφωνία αυτή δημιούργησε ένα νομικό πλαίσιο με σκοπό τον συγκερασμό των εθνικών τους συμφερόντων.

Η κατάσταση για την επίλυση του ζητήματος έγινε πιο περίπλοκη από το 2014, όταν εμφανίστηκαν δύο νέοι δρώντες στη σύγκρουση για τον έλεγχο των υδάτων στο Βόρειο Ιράκ. Πιο συγκεκριμένα, η σύγκρουση αφορά τους μαχητές του Daesh και τους Κούρδους, και επικεντρώνεται στο τμήμα του Βορείου Ιράκ μεταξύ των φραγμάτων του Κιρκούκ και της Μοσούλης [28]. Το κουρδικό ζήτημα και η φονταμενταλιστική απειλή καθιστούν την κατάσταση περισσότερο περίπλοκη, επιβραδύνοντας οποιαδήποτε προσπάθεια για επίλυση. Και αυτό διότι τα κράτη της περιοχής διάκεινται φιλικά ή εχθρικά προς αυτούς τους μη κρατικούς δρώντες, ανάλογα με τα εθνικά τους συμφέροντα [29]. Δημιουργείται επομένως το εξής δίλημμα: Αν προτάσσεται η διακρατική επίλυση της σύγκρουσης μεταξύ Τουρκίας και Ιράκ (που πιθανώς να ενισχύσει όλους τους εμπλεκόμενους παίκτες) ή αν προηγείται η αποδυνάμωση του Daesh και των Κούρδων (που πιθανώς να πλήξει τα ζωτικά συμφέροντα Τουρκίας και Ιράκ). Σε κάθε περίπτωση, όλοι οι παίκτες εγκλωβίζονται σε ένα φαύλο κύκλο αντιπαραθέσεων.

ΛΙΜΝΗ ΒΙΚΤΩΡΙΑ

Το επόμενο παράδειγμα αφορά στην Λίμνη Βικτώρια που βρίσκεται στο Ανατολικό τμήμα της Αφρικής και είναι η δεύτερη μεγαλύτερη λίμνη γλυκού νερού παγκοσμίως. Είναι μοιρασμένη [30] μεταξύ της Τανζανίας, της Κένυας και της Ουγκάντας [31]. Καθίσταται σημαντική καθώς το νερό είναι ζήτημα επιβίωσης στην Αφρική αποκτώντας γεωστρατηγική σημασία. Οι διεκδικήσεις για την διαχείριση των υδάτινων πόρων της δεν έχουν μόνο τοπικό αντίκτυπο αλλά αφορούν ολόκληρη την αφρικανική περιφέρεια. Αυτό οφείλεται στο ότι η λίμνη αποτελεί λεκάνη απορροής του Λευκού Νείλου [32], ο οποίος εκτείνεται ως την Αίγυπτο. Κατά αυτόν τον τρόπο ένας ενδεχόμενος πόλεμος λόγω αντικρουόμενων συμφερόντων είναι πιθανόν να αποσταθεροποιήσει το σύνολο των κρατών, που εξαρτώνται από το ίδιο –εργαλειακά οριζόμενο ως- υδροφόρο σύστημα.

Δορυφορική λήψη της Λίμνης Βικτώρια, η οποία χωρίζει την Κένυα, την Ουγκάντα και την Τανζανία REX FEATURES
--------------------------------------------

Το πεδίο σύγκρουσης δημιουργείται λόγω των προκλήσεων [33] που καλούνται να αντιμετωπίσουν τα εμπλεκόμενα κράτη. Συγκεκριμένα, η μείωση της στάθμης του νερού (λόγω κλιματικής αλλαγής) κι η υπεραλίευση (λόγω υπερπληθυσμού) θέτουν το ζήτημα της διαχείρισης της λίμνης ψηλά στην πολιτική τους ατζέντα [34]. Οι δρώντες συνειδητοποίησαν το υψηλότερο όφελος της αποδέσμευσής τους από ένα μοντέλο μηδενικού αθροίσματος. Η ασυμμετρία ισχύος όπως αυτή διαμορφώνεται από ένα σύνολο παραγόντων (οικονομικών, κοινωνικών κ.α.) τους ώθησε –τελικά- να συνεργαστούν και όχι να συγκρουστούν.

Η πορεία προς την επίλυση της σύγκρουσης χαρακτηρίζεται από πολλαπλές –αρχικά ανεπιτυχείς- προσπάθειες να συμβιβαστούν τα εθνικά τους συμφέροντα. Η προσπάθειά τους ξεκινά το 1947 με την ίδρυση του Οργανισμού ΕAFWRO [35]. Στην συνέχεια ακολούθησε η υπογραφή της Σύμβασης για την EAC [36] το 1967 και τριάντα χρόνια αργότερα κατέστη η σημαντικότερη οργάνωση περιφερειακής ολοκλήρωσης για την διαχείριση της λίμνης [37]. Το 1997 εφαρμόζεται το πενταετές πρόγραμμα LVEMP I [38], το οποίο συμπληρώνεται το 2009 από το LVEMP II [39]. Η λύση δόθηκε το 2003 [40] με την υπογραφή του Πρωτοκόλλου για την βιώσιμη ανάπτυξη της Λίμνης Βικτώρια [41]. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκε ένα καθεστώς διαχείρισης διεθνούς κοινού συμφέροντος, που θα μπορούσε να αποτελέσει πρότυπο για την επίλυση ανάλογων διαφορών.

Η ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Μετά την λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου υπάρχει μια ισχυρή δικαιοπαραγωγική και δικαιοκεντρική τάση των κρατών που προκύπτει από την απονομιμοποίηση του πολέμου ως μέσο επίλυσης διεθνών συγκρούσεων ( Άρθρο 2, παράγραφος 4 Καταστατικού Χάρτη ΟΗΕ). Υπάρχει, όμως, και μια ισχυρότερη, ταχέως αναπτυσσόμενη τάση παγκοσμιοποίησης, ιδιαίτερα σε επίπεδο περιφέρειας. Αυτές από κοινού μας ωθούν στο μάλλον ασφαλές συμπέρασμα ότι η λύση των υδατικών διενέξεων είναι ευκολότερα επιτεύξιμη στο πλαίσιο της περιφερειακής ολοκλήρωσης.

Εξίσου ασφαλής πρόβλεψη είναι πως διανύουμε μια περίοδο που το νερό είναι πόρος αύξουσας σημασίας λόγω water stress, αφού ο υπερπληθυσμός σε συνδυασμό με τη κατ’ όγκο μείωση του νερού -λόγω της κλιματικής αλλαγής- θα οδηγήσει σε μείωση της πρόσβασης σε αυτό. Παράλληλα, είναι αύξουσας σημασίας και ως πλουτοπαραγωγικός πόρος επειδή αποτελεί εμπορικό αγαθό καθώς και ενεργειακό πόρο (στροφή κρατών σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας).

Όλα τα παραπάνω –τάσεις και προβλέψεις- μας ωθούν να εικάσουμε πως δεν είναι εφικτή η διαμόρφωση ενός οικουμενικού κανονιστικού πλαισίου ή ενός πλαισίου οικουμενικών αρχών δικαίου. Ίσως να είναι ευκολότερα πραγματοποιήσιμη η δημιουργία ενός Οργανισμού του συστήματος των Ηνωμένων Εθνών, ο οποίος υπό την αιγίδα του θα μπορεί να συνεπικουρεί τους δρώντες παρέχοντάς τους τα κατάλληλα εργαλεία, αντιμετωπίζοντας την επίλυση της κάθε σύγκρουσης per se.

* Το κείμενο αυτό συντάχθηκε από προπτυχιακούς φοιτητές νομικών, οικονομικών, διεθνών & ευρωπαϊκών και πολιτικών επιστημών από όλη την Ελλάδα, στο πλαίσιο διεξαγωγής του 20ου Πανελλήνιου Κοινοβουλίου Νέων, που διοργανώνεται από την Student Association For International Affairs από το 1996. Η προσομοίωση έλαβε χώρα από τις 7-10 Απριλίου 2016 στις εγκαταστάσεις των DEREE-The American College of Greece και Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», με την αιγίδα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και την υποστήριξη της Αμερικανικής Πρεσβείας στην Αθήνα, του Γαλλικού Ινστιτούτου Ελλάδας, της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και της Ελληνικής Αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Οι φοιτητές που συμμετείχαν για την σύνταξη του κειμένου αυτού, εκτός του επικεφαλής που αναφέρεται ανωτέρω, είναι οι: Ελένη Λίτσα, Αλεξάνδρα Παρσαλίδου, Ειρήνη Καφαντόγια, Αναστασία Τσιμπίδη, Ευθυμία-Ελεονώρα Μπανάκου, Καριοφύλλης Κέντσος-Δρακάκης, Κωνσταντίνος Σαχάς, Δέσποινα Ζαφείρη, Αλέξανδρος Κουκούτσης, Ίνα Κατσιμπούλα, Ευρυδίκη Κόντη, Ανθή-Παρασκευή Κοκκίνου

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] Encyclopædia Britannica, E. ([χ.χ.]). Encyclopædia Britannica. Διαθέσιμο σε: http://www.britannica.com/topic/Nun-Egyptian-god (Ανακτήθηκε 7 Απριλίου, 2016).
[2] Water conflict chronology list. Διαθέσιμο σε: http://www2.worldwater.org/conflict/list/ (Ανακτήθηκε 4 Απριλίου, 2016).
[3] Luzi, S. ([χ.χ.]). International River Basins: Management and Conflict Perspectives. [χ.τ.]: [χ.ε.].
[4] Food and Agriculture Organization of The United Nations. Διαθέσιμο σε: http://www.fao.org/nr/water/aquastat/water_use/index.stm (Ανακτήθηκε 7 Απριλίου, 2016).
[5] Το φαινόμενο water stress προκύπτει όταν η ζήτηση του νερού ξεπερνά την διαθέσιμη ποσότητα κατά την διάρκεια μιας συγκεκριμένης περιόδου ή όταν η κακή ποιότητα περιορίζει την χρήση του.
[6] Luzi, S. ([χ.χ.]). International River Basins: Management and Conflict Perspectives. [χ.τ.]: [χ.ε.]
[7] Wolf, A., Yoffe, S. & Giordano, M. (2003). International waters: identifying basins at risk. [χ.τ.]: [χ.ε.].
[8] Priscoli, J. & Wolf, A. (2009). Managing and Transforming Water Conflicts. [χ.τ.]: [χ.ε.]. και
Βλ. International River Basins: Management and Conflict Perspectives ο.π.
[9] Οι συνεργασίες είναι σχεδόν διπλάσιες από τις συγκρούσεις, 67,1% και 27,7% αντίστοιχα και
Mirumachi, N. & Allan, J. ([χ.χ.]). Revisiting Transboundary Water Governance: Power, Conflict, Cooperation and the Political Economy. [χ.τ.]: [χ.ε.].
[10] Η κλίμακα εκτείνεται από το -7 έως το +7 και παρουσιάζει την ένταση και την έκβαση της διένεξης. Πιο συγκεκριμένα, το 0 δηλώνει την ουδετερότητα, ενώ το +7 τη μέγιστη συνεργατική λύση και το -7 τον πόλεμο. Οι διενέξεις χαμηλότερης έντασης απεικονίζονται με τους ενδιάμεσους αριθμούς.
[11] Βλ. International waters: identifying basins at risk ο.π.
[12] Τρεις χαρακτηριστικοί δείκτες είναι η εξάρτηση από την υδροηλεκτρική ενέργεια για ηλεκτροπαραγωγή, η ποσότητα του νερού που εισέρχεται από διεθνή ύδατα και η διαθεσιμότητα νερού ανά άτομο.
[13] Vuković, M. (2008). THE IDENTIFICATION OF WATER CONFLICT AND ITS RESOLUTION. [χ.τ.]: [χ.ε.].
[14] Avirama, R., Katz, D. & Shmueli, D. (2014). Desalination as a game-changer in transboundary hydro-politics. [χ.τ.]: [χ.ε.].
[15] Encyclopædia Britannica, E. (2014). Encyclopædia Britannica. Διαθέσιμο σε: http://www.britannica.com/topic/Code-of-Hammurabi (Ανακτήθηκε 7 Απριλίου, 2016).
[16] internationaljointcommission. Διαθέσιμο σε: http://www.ijc.org/en_/BWT (Ανακτήθηκε 3 Απριλίου, 2016)
[17] Κοσμίδης, δ. (Ιανουάριος 2016). Η Γεωπολιτική των Υδάτων στην Μέση Ανατολή. Διδακτορική διατριβή. Αλμυρός: [χ.ε.].
[18] anthonyturton. Διαθέσιμο σε: http://www.anthonyturton.com/assets/my_documents/my_files/97E_Chapter_10... (Ανακτήθηκε 2 Απριλίου, 2016)
[19] Αντρά, Η. (2009-2010). Η Κρίση των Υδατικών Πόρων στον Αραβικό Κόσμο. Διδακτορική διατριβή. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο: [χ.ε.]
[20] Berlin Conference 2004. Διαθέσιμο σε: http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/ILA_Berlin_Rules... (Ανακτήθηκε 2 Απριλίου, 2016).
[21] internationalwaterlaw. Διαθέσιμο σε: http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/UNGA_Resolution_... (Ανακτήθηκε 3 Απριλίου, 2016).
[22] Owen, L. (2016). Encyclopaedia Britannica. Διαθέσιμο σε: http://www.britannica.com/place/Tigris-Euphrates-river-system (Ανακτήθηκε 25 Μαρτίου, 2016).
[23] United Nations University. Διαθέσιμο σε: http://archive.unu.edu/unupress/unupbooks/80858e/80858E04.htm (Ανακτήθηκε 28 Μαρτίου, 2016).
[24] Κατσίλα, Α. (2012). Η σύγκρουση Συρίας-Τουρκίας για την εκμετάλλευση των υδάτων (Τίγρη-Ευφράτη) από το 1930 ως το 2012. Μεταπτυχιακή εργασία. Πειραιάς: Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
[25] Wolf, Newton, ([χ.χ.]). Case Study of Transboundary Dispute Resolution: the Tigris-Euphrates basin. Διαθέσιμο σε: http://www.transboundarywaters.orst.edu/research/case_studies/Tigris-Eup... (Ανακτήθηκε 25 Μαρτίου, 2016).
[26] Al Jabbari Μ, Ricklefs Ν, Tollast R, (2015). Rivers of Babylon: Iraq's Water Crisis—And What Turkey Should Do. Διαθέσιμο σε: https://www.foreignaffairs.com/articles/iraq/2015-08-23/rivers-babylon (Ανακτήθηκε 2 Απριλίου, 2016).
[27] Weiss, M. ([χ.χ.]). Turkey Strikes Back. Διαθέσιμο σε: http://www.worldaffairsjournal.org/article/turkey-strikes-back (Ανακτήθηκε 31 Μαρτίου, 2016).
[28] The Economist, (2014). Iraq's Water:Another threat. Διαθέσιμο σε: http://www.economist.com/blogs/pomegranate/2014/08/iraqs-water (Ανακτήθηκε 4 Απριλίου, 2016).
[29] The Economist, (2014). Jihadist friends and foes. Διαθέσιμο σε: http://www.economist.com/blogs/pomegranate/2014/08/iraqs-water (Ανακτήθηκε 4 Απριλίου, 2016).
[30] Η Τανζανία κατέχει το 44%, η Κένυα το 22%, η Ουγκάντα το 16%, ενώ ένα ποσοστό μεταξύ του 7% και του 10% κατέχει το Μπουρούντι και η Ρουάντα αντίστοιχα.
[31] Lubovich, K. (2009). Cooperation and Competition: Managing Transboundary Water Resources in the Lake Victoria Region. Falls Church: Foundation For Environmental Security and Sustainability.
[32] Lubovich, K. (2009). Cooperation and Competition: Managing Transboundary Water Resources in the Lake Victoria Region. Falls Church: Foundation For Environmental Security and Sustainability.
[33] Waititu, A. (2009). Global Warming and Conflicts over Water in Eastern Africa. Πρακτικά συνεδρίου από 1ο «Water – Source of conflicts» of the Coalition «Water – a public good» που διεξήχθη σε Berne. Φορέας διεξαγωγής Alliance Sud. Nairobi, Kenya: Institute of Environment and Water.
[34] Lubovich, K. (2009). Cooperation and Competition: Managing Transboundary Water Resources in the Lake Victoria Region. Falls Church: Foundation For Environmental Security and Sustainability.
[35] East Africa Fresh Water Research Organization
[36] East Africa Community: Προώθηση συνεργασίας και προσπάθεια εναρμόνισης της πολιτικής των εμπλεκόμενων δρώντων
[37] Ewald, J., Nilsson, A., Narman, A. & Stalgren, P. (2004). Strategic Conflit Analysis: Lake Victoria Region. Sweden: Sida.
[38] Lake Victoria Environmental Management Programme I: Διαχείριση αλιείας, Υγρότοποι, Ποιότητα νερού
[39] Lake Victoria Environmental Management Programme II: Στόχος η κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη
[40] Kagwanja, P. (10 Νοεμβρίου 2007). Calming the Waters: The East African Community and Conflict over the Nile Resources. Journal of Eastern African Studies 1, (3). Διαθέσιμο σε:http://dx.doi.org/10.1080/17531050701625565 (Ανακτήθηκε 1 Απριλίου 2016).
[41] Επικυρώθηκε το 2004

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition