Το χάσμα των γενεών στην Ευρώπη

Από το ξέσπασμα της ευρωπαϊκής κρίσης χρέους, οι Έλληνες συνταξιούχοι έχουν γίνει ο αποδιοπομπαίος τράγος για τα οικονομικά και πολιτικά δεινά της ηπείρου. Οι διεθνείς πιστωτές ήταν εξαγριωμένοι από το γενναιόδωρο ελληνικό συνταξιοδοτικό σύστημα, το οποίο επέτρεψε σε δημόσιους υπαλλήλους να συνταξιοδοτηθούν πρόωρα ήδη από την ηλικία των 50 ετών, και απαίτησαν ριζικές διορθώσεις [1] ως αντάλλαγμα για τα κεφάλαια διάσωσης. Πήραν αυτό που ζήτησαν˙ Σήμερα, οι συντάξεις στην Ελλάδα είναι 50% χαμηλότερες [2] σε σχέση με το 2010. Ως αποτέλεσμα, περίπου το 45% των Ελλήνων συνταξιούχων λαμβάνει μηνιαίες επιταγές κάτω από το επίσημο όριο της φτώχειας.

Ωστόσο, η σκληρότητα που εμφανίζεται [3] προς τους Έλληνες συνταξιούχους είναι ασυνήθιστη για τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Η διαδικασία λήψης αποφάσεων της ηπείρου κλίνει με τόσο μεγάλο βαθμό υπέρ των ηλικιωμένων, που οι συνταξιούχοι έχουν διατηρήσει τα προνόμιά τους, ακόμη και έναντι της στασιμότητας της ανάπτυξης [4], της κατάρρευσης των δημόσιων οικονομικών και της εκτίναξης της ανεργίας των νέων. Αλλά καθώς οι νέοι ωθούνται στο περιθώριο της κοινωνίας, η γεροντοκρατία της Ευρώπης γίνεται όχι μόνο οικονομικά μη βιώσιμη αλλά και ηθικά αφόρητη. Η επίτευξη μιας ισορροπίας μεταξύ των αντικρουόμενων συμφερόντων των παλαιών και των νέων είναι συνεπώς απαραίτητη για να αποσοβήσει τις εκρηκτικές εντάσεις μεταξύ των γενεών.

Η ΓΚΡΙΖΑ ΙΣΧΥΣ

Οι συνταξιούχοι αποτελούν μια σχεδόν ασταμάτητη δύναμη στην ευρωπαϊκή πολιτική. Με ένα δημογραφικό βάρος 130 εκατομμυρίων ανθρώπων [5] -περίπου το ένα τέταρτο του πληθυσμού της ΕΕ- μπορούν να αλλάξουν την έκβαση κάθε εκλογικής διαδικασίας. Αλλά η επιρροή τους δεν είναι μόνο συνάρτηση του αριθμού τους. Οι συνταξιούχοι είναι επίσης μια από τις πιο πολιτικά ενεργές ομάδες στην Ευρώπη.

Το δημοψήφισμα του Brexit [6] είναι μια περίπτωση επί τούτω. Παρά το γεγονός ότι η ψηφοφορία ήταν για το μέλλον του Ηνωμένου Βασιλείου, μόνο το 36% των Βρετανών ηλικίας 18 έως 24 εμφανίστηκαν στην κάλπη [7], σε αντίθεση με το 83% των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών. Οι νέοι είναι συντριπτικά υπέρ της Ευρώπης, και εάν είχαν ψηφίσει περισσότεροι από αυτούς, η Βρετανία δεν θα είχε [αποφασίσει να] αποχωρήσει από μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (Μερικοί νεαροί [8] κατηγορούν τώρα τους γονείς τους και όχι τους συνομηλίκους τους, ότι τους στέρησαν ένα λαμπρό μέλλον).

Νεαροί διαμαρτύρονται για την απόφαση της Βρετανίας να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ένωση σε μια διαδήλωση υπό τον τίτλο «Πορεία για την Ευρώπη», στο κεντρικό Λονδίνο, τον Ιούλιο του 2016. NEIL HALL / REUTERS
-------------------------------------------

Σε όλη την Ευρώπη, τα πολιτικά αποτελέσματα δείχνουν μια παρόμοια τάση προς τις προτιμήσεις των ηλικιωμένων. Το 2014, η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ αντάμειψε τους ηλικιωμένους της [9] με πολλά συνταξιοδοτικά δώρα για την υποστήριξή τους στην τρίτη επανεκλογή της. Ο Βρετανός πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον υποσχέθηκε κατά την διάρκεια της εκστρατείας επανεκλογής του [10] την προστασία των δικαιωμάτων των συνταξιούχων, οι οποίοι, σύμφωνα με τα δικά του λόγια, «έκαναν αυτό [το Ηνωμένο Βασίλειο] την μεγάλη χώρα που είναι σήμερα». Ο Ιταλός πρωθυπουργός Matteo Renzi σήμερα παίζει με μια παρόμοια υποχώρηση [11] σχετικά με την μεταρρύθμιση του συνταξιοδοτικού συστήματος, και ο Γάλλος πρόεδρος Φρανσουά Ολάντ μόλις που προσπάθησε [12] να αντιμετωπίσει ένα συνταξιοδοτικό έλλειμμα που έχει οριστεί να φθάσει τα 23 δισεκατομμύρια δολάρια το 2020.

Οι ηλικιωμένοι έχουν επίσης γλιτώσει από τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, τα μέτρα λιτότητας [13] που εγκρίθηκαν από την πρώτη κυβέρνηση του Κάμερον μείωσαν το εισόδημα του μέσου νοικοκυριού κατά περίπου 750 δολάρια, ενώ περιέκοψαν τα έσοδα της μέσης οικογένειας δύο συνταξιούχων κατά μόλις 36 δολάρια. Ακόμη και οι μεταρρυθμίσεις που εγκρίθηκαν μεταξύ του 2010 και του 2014 επηρεάζουν κυρίως τα δικαιώματα των μελλοντικών συνταξιούχων. Η Ιταλία αύξησε την ηλικία συνταξιοδότησης, η Ισπανία συνέδεσε τα μελλοντικά δικαιώματα με το προσδόκιμο ζωής, και η Γαλλία αύξησε τις εισφορές που καταβάλλονται από τις επιχειρήσεις και τους εργαζόμενους. Όλα αυτά θωράκισαν τις συντάξεις των ήδη συνταξιούχων. Αυτό είναι ένα γνωστό μοτίβο για την Ευρώπη: Όταν οι μη ρεαλιστικές υποσχέσεις περί την συνταξιοδότηση συγκρούονται με την πραγματικότητα της γηράσκουσας ηπείρου, οι πολιτικοί μετατοπίζουν το βάρος στην επόμενη γενιά. Σε ακραίες περιπτώσεις, όπως η Ιταλία, οι συνταξιοδοτικές παροχές εξακολουθούν να είναι δυο με τρεις φορές υψηλότερες από όσο θα συνεπάγονταν οι εισφορές [14]. Οι μελλοντικοί συνταξιούχοι –οι σημερινοί νέοι- μόλις που θα πάρουν όσα πληρώνουν.

Εκτός από την πολιτική εξουσία, οι συνταξιούχοι ελέγχουν ένα δυσανάλογο ποσό του πλούτου. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις δαπανούν, κατά μέσο όρο, το 15% του ΑΕΠ τους [5] για συντάξεις, αλλά μόνο 7% στις πολιτικές για την εκπαίδευση και την οικογένεια. Τα έσοδα του μέσου Ευρωπαίου συνταξιούχου [15] είναι τόσο υψηλά όσο εκείνα του μέσου ενεργού εργαζόμενου, και σε ορισμένες χώρες είναι ακόμη υψηλότερα. Τέλος, οι συνταξιούχοι είναι λιγότερο πιθανό από ό, τι το υπόλοιπο του πληθυσμού να κινδυνέψουν από φτώχεια ή κοινωνικό αποκλεισμό [16]. Αυτό δεν ήταν πάντα έτσι: Στην δεκαετία του 1960, οι Βρετανοί ηλικίας 65-70 ετών ήταν στο κάτω 25% της κατανομής του εισοδήματος της χώρας [17]˙ τώρα είναι στο ανώτερο 40%.

ΤΟ ΤΡΙΛΗΜΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΙΟΔΟΤΗΣΗΣ

Όχι πολύ καιρό πριν, οι νέοι Ευρωπαίοι εξακολουθούσαν να ονειρεύονται τις ίδιες γενναιόδωρες παροχές που απολαμβάνουν οι γονείς τους. Το 2011, η Γάλλοι φοιτητές συμμετείχαν σε διαμαρτυρία [18] κατά της πρότασης του προέδρου Νικολά Σαρκοζί να αυξήσει την ηλικία συνταξιοδότησης. Αλλά τώρα το κλίμα έχει αλλάξει. Αυξανόμενη αβεβαιότητα περιβάλλει το μέλλον του κράτους πρόνοιας [19]. Ο Tito Boeri, επικεφαλής της ιταλικής Υπηρεσίας Κοινωνικής Ασφάλισης, δήλωσε πρόσφατα ότι οι Ιταλοί που έχουν γεννηθεί μετά το 1980, θα εργάζονται μέχρι την ηλικία των 75 [20] -15 χρόνια περισσότερο από τους σημερινούς εργαζόμενους. Και στην χειρότερη περίπτωση, οι νέες γενιές θα πληρώσουν ακόμα πιο ακριβά για τα λάθη που έγιναν από τους μεγαλύτερούς τους. Οι ενδεχόμενες υποχρεώσεις του χρέους που οφείλεται σε μη χρηματοδοτούμενες συντάξεις κυμαίνονται από 70% έως 360% του ΑΕΠ σε όλη την Ευρώπη.

Τα ρήγματα μεταξύ των γενεών που εξετέθησαν από το Brexit μαρτυρούν την αυξανόμενη δυσαρέσκεια για αυτό το σύστημα. Οργανισμοί όπως το Ίδρυμα για τα Δικαιώματα των Μελλοντικών Γενεών(Foundation for the Rights of Future Generations) [21] και το Διαγενεακό Ίδρυμα (Intergenerational Foundation) [22] πολλαπλασιάζονται σε όλη την ήπειρο. Τα ευρωπαϊκά συνταξιοδοτικά συστήματα pay-as-you-go βασίζονται σε μια υπόσχεση μεταξύ των γενεών: Οι σημερινοί εργαζόμενοι θα χρηματοδοτήσουν τις συντάξεις των γονιών τους, ενώ αναμένουν ότι οι απόγονοί τους θα χρηματοδοτήσουν τις δικές τους με την σειρά τους. Το σύστημα είναι ευάλωτο: Ευημερεί μόνο εφ’ όσον κάθε γενιά εργαζομένων αναμένει να είναι τουλάχιστον τόσο καλά όσο η γενιά των συνταξιούχων για την οποία πληρώνει. Αλλά αυτό δεν είναι πλέον η πραγματικότητα, και αυξάνεται ο πειρασμός να σταματήσουν συμβάλλουν σε ένα χαλασμένο οικονομικό σχήμα. Εάν αρκετοί άνθρωποι αρχίσουν να αμφισβητούν το σύστημα, αυτό θα μπορούσε να εκραγεί.

Ο Pedro Sanchez, ηγέτης του Ισπανικού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (PSOE), παίζει ντόμινο με Ισπανούς συνταξιούχους σε ένα σημείο της γενικής προεκλογικής εκστρατείας του, τον Ιούνιο του 2016. JOE NAZCA / REUTERS
--------------------------------------

Για να αποφευχθεί αυτό το αποτέλεσμα, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις θα πρέπει να επιτύχουν μια ισορροπία μεταξύ τριών συχνά ασύμβατων αρχών: Οικονομική βιωσιμότητα, αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών, και δικαιοσύνη μεταξύ των γενεών. Ας το αποκαλέσουμε αυτό ως ένα τρίλημμα συνταξιοδότησης.

Η αρχή της οικονομικής βιωσιμότητας απαιτεί μια ριζική αναθεώρηση των προνομίων που απολαμβάνουν οι νυν συνταξιούχοι. Τα οφέλη θα πρέπει να μειωθούν και η ηλικία συνταξιοδότησης πρέπει να αυξηθεί σε επίπεδα συμβατά με την συνεχή αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Αυτό θα ευθυγραμμίσει τα συνταξιοδοτικά συστήματα της Ευρώπης με τις συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, και θα είναι ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση της βιωσιμότητας.

Όπως καταδεικνύει η ελληνική κρίση, η μείωση των συντάξεων και η αναβολή της συνταξιοδότησης μπορεί να αντικαταστήσει τα οικονομικά προβλήματα με μια κοινωνική καταστροφή [23]. Γι’ αυτό, σύμφωνα με την αρχή της αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να επιτρέπουν ορισμένο βαθμό ευελιξίας. Οι συντάξεις δεν θα πρέπει απλώς να είναι ανάλογες με τις εισφορές της [εργασιακής] ζωής, αλλά θα πρέπει επίσης να είναι επαρκείς για την εξασφάλιση ενός αξιοπρεπούς τρόπου ζωής. Προκειμένου να καταστεί το σύστημα οικονομικά βιώσιμο, οι κυβερνήσεις θα μπορούσαν να επιβάλλουν έναν φόρο αλληλεγγύης στα υψηλότερα εισοδήματα και να αναδιανείμουν τα έσοδα μεταξύ των φτωχότερων συνταξιούχων. Ομοίως, δεδομένου ότι ακόμη και οι πιο ικανοί εργαζόμενοι στερούνται συνήθως τις δεξιότητες για να συμβαδίσουν με τις αποσυντονιστικές αλλαγές στην τεχνολογία [24], στους εργαζόμενους που πλήττονται από την αυτοματοποίηση θα πρέπει να επιτρέπεται να συνταξιοδοτηθούν πρόωρα, εάν αυτό είναι απαραίτητο. Αλλά σε αντάλλαγμα του ότι αποσύρθηκαν από μια σκληρή αγορά εργασίας, θα πρέπει να δώσουν κάτι πίσω.

Αυτό συνδέεται με την τρίτη αρχή, την δικαιοσύνη μεταξύ των γενεών. Σε μια περίοδο στασιμότητας της ανάπτυξης και συρρίκνωσης των δυνάμεων της εργασίας, η σταθερή συνταξιοδότηση είναι κάτι που οι προηγμένες οικονομίες δεν μπορούν πλέον να αντέξουν. Οι ηλικιωμένοι άνθρωποι, ειδικά εκείνοι που συνταξιοδοτούνται πρόωρα, θα πρέπει συνεπώς να συμβάλουν ενεργά στην ευημερία των κοινωνιών τους. Εφ’ όσον οι συνταξιούχοι έχουν καλή υγεία, τα οφέλη τους θα πρέπει να εξαρτηθούν από την εργασία τους σε δημόσια ιδρύματα. Αυτή η εργασία θα πρέπει να περιλαμβάνει τις δεξιότητες που αποκτήθηκαν σε όλη την σταδιοδρομία των συνταξιούχων: Οι συνταξιούχοι δάσκαλοι θα μπορούσαν να προσφέρουν εθελοντικά στα σχολεία˙ οι συνταξιούχοι γιατροί θα μπορούσαν να εργαστούν εθελοντικά σε νοσοκομεία. Ο Lord Richard [25], ο πρώην επικεφαλής του Βρετανικού Οργανισμού Ωφελημάτων, επικρίθηκε επειδή πρότεινε κάτι παρόμοιο το 2012, αλλά αυτές οι ενεργητικές συνταξιοδοτικές πολιτικές θα ανακουφίσουν τα ταλαιπωρημένα δημόσια οικονομικά, θα αυξήσουν την αυτοεκτίμηση των ηλικιωμένων, και θα κάνουν το συνταξιοδοτικό σύστημα πιο αποδεκτό από τους νέους.

Τέλος, προκειμένου να είναι δυνατή οποιαδήποτε από αυτές τις μεταρρυθμίσεις, θα πρέπει να μετριαστεί η πολιτική εξουσία της παλαιότερης γενιάς. Τα προτεινόμενα μέτρα περιλαμβάνουν μείωση του ορίου ηλικίας ψήφου στα 16, καθορισμό της ελάχιστης ηλικίας υποψηφιότητας στα 18, και ένα ανώτατο όριο υποψηφιότητας στην ηλικία των 65. Για να αυξήσουν τα χαμηλά ποσοστά συμμετοχής των νέων ψηφοφόρων, οι κυβερνήσεις πρέπει να επενδύσουν σε προγράμματα εκπαίδευσης των ψηφοφόρων μέσω των σχολείων και με εκστρατείες στα μέσα ενημέρωσης. Και τα δημοψηφίσματα για καθοριστικά εθνικά θέματα όπως η έξοδος από την Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να απαιτούν ενισχυμένη πλειοψηφία, ιδίως σε χώρες όπου οι ηλικιωμένοι αντιπροσωπεύουν την πλειοψηφία του εκλογικού σώματος.

Η Ευρώπη χρειάζεται κάποιον φρέσκο τρόπο σκέψης για την αντιμετώπιση των οικονομικών και πολιτικών δαπανών που συνδέονται με την γήρανση του πληθυσμού της. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να επιλέξουν τις λύσεις που προωθούν την συνεργασία μεταξύ των γενεών και να αποφύγουν τους κοντόφθαλμους εκλογικούς πειρασμούς. Μόνο τότε θα μπορέσουν να λύσουν το τρίλημμα συνταξιοδότησης.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-07-06/europes-genera...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/greece/2015-01-29/austerity-vs-d...
[2] http://www.ft.com/intl/cms/s/2/2ea2eb52-0ac3-11e5-a8e8-00144feabdc0.html...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/greece/2015-07-14/agreekment-cou...
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2016-02-15/demographics-st...
[5] http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Social_prote...
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-kingdom/2016-06-27/london...
[7] http://www.newstatesman.com/politics/staggers/2016/06/how-did-different-...
[8] http://www.ft.com/cms/s/2/82a1a548-3b93-11e6-8716-a4a71e8140b0.html#axzz...
[9] http://www.spiegel.de/international/germany/grand-coalition-pension-refo...
[10] http://press.conservatives.com/post/111947377805/david-cameron-speech-a-...
[11] http://blogs.reuters.com/breakingviews/2015/05/21/renzi-is-still-dodging...
[12] http://www.ft.com/intl/cms/s/0/a39fea58-0f35-11e3-ae66-00144feabdc0.html...
[13] http://www.economist.com/news/britain/21650374-our-round-up-days-electio...
[14] http://www.confindustria.it/indcong.nsf/527e68315bcc0d33c12578fd00329b3c...
[15] http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Income_distr...
[16] http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/People_at_ri...
[17] http://www.ft.com/intl/cms/s/0/60d77d08-b20e-11e4-b380-00144feab7de.html...
[18] https://www.project-syndicate.org/commentary/the-new-old-generation-gap?...
[19] https://www.foreignaffairs.com/articles/2015-06-16/next-safety-net
[20] http://www.lastampa.it/2016/04/19/economia/boeri-la-generazione-rischia-...
[21] http://www.intergenerationaljustice.org/
[22] http://www.if.org.uk/
[23] https://www.foreignaffairs.com/articles/greece/misrule-few
[24] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-06-13/human-work-robotic-fu...
[25] http://www.bbc.com/news/uk-politics-20044862

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition