Η Τουρκία ως «τρίτος πόλος» στην Μέση Ανατολή | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η Τουρκία ως «τρίτος πόλος» στην Μέση Ανατολή

Οι διεθνείς ανακατατάξεις και η Δύση
Περίληψη: 

Παραδόξως, ο αντι-Δυτικισμός, ο αναθεωρητισμός και γενικά ο «τρίτος πόλος» της Τουρκίας περνά μέσα από την ίδια την Δύση. Είναι αναγκαίο οι βασικοί δρώντες της τελευταίας να αντιληφθούν έστω και με καθυστέρηση το τι πραγματικά συμβαίνει και να λάβουν τα δικά τους μέτρα.

Ο Δρ. ΖΗΝΩΝΑΣ ΤΖΙΑΡΡΑΣ είναι διδάσκων Ασφάλειας & Γεωπολιτικής στο University of Central Lancashire Cyprus.

Η σχέση της Τουρκίας με την Δύση υπήρξε ανέκαθεν πολύπλοκη και παράδοξη. Άλλοτε σχέση ιδεολογικής «έμπνευσης» ή εξάρτησης για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και αργότερα την Τουρκία, άλλοτε φιλική και συμμαχική, και άλλοτε συγκρουσιακή. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για ένα δεσμό που ήταν και παραμένει σημαντικός και για τα δύο μέρη, παρά τις προκλήσεις που αναδύονται με αυξημένη συχνότητα.

Αδιαμφισβήτητα, οι σχέσεις αυτές βρίσκονται σε καινούργιο σταυροδρόμι ως αποτέλεσμα των κρίσεων που εκτυλίσσονται στην Μέση Ανατολή από το ξέσπασμα τον αραβικών εξεγέρσεων, την κλιμάκωσή τους με την επιδείνωση του συριακού πολέμου και την ανάδυση του λεγόμενου Ισλαμικού Κράτους (ΙΚ). Πιο συγκεκριμένα, φαίνεται ότι η περιπλοκότητα της συριακής κρίσης εκφράζει και αποκρυσταλλώνει ολοένα και περισσότερο την διάσταση συμφερόντων που υπάρχει μεταξύ Τουρκίας και Δύσης, ενώ η Τουρκία βρίσκεται όσο ποτέ άλλοτε αντιμέτωπη με μια πολυεπίπεδη κρίση ταυτότητας που οφείλεται σε διάφορους εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες.

Για να ξετυλίξουμε το κουβάρι της γεωπολιτικής κατάστασης στην οποία περιήλθε η Τουρκία και η εξωτερική της πολιτική τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα του τελευταίους μήνες, θα ήταν χρήσιμο να κοιτάξουμε τις αλλαγές που συντελούνται γενικότερα στο διεθνές σύστημα, το πώς αυτές εκφράζονται σε περιφερειακό επίπεδο και κυρίως στην περίπτωση της Συρίας, τις επιδιώξεις του ρωσικού παράγοντα και τον ρόλο της Τουρκίας υπό το φως των γεωστρατηγικών της στόχων και των ιστορικών της σχέσεων με την Δύση.

Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΝΑΡΧΙΑ ΣΕ ΝΕΑ ΦΑΣΗ

Η σημερινή διεθνοπολιτική συγκυρία προσομοιάζει αρκετά – μολονότι με διαφορετικούς όρους – με αυτήν που οδήγησε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (Α’ΠΠ). Με άλλα λόγια, είμαστε μάρτυρες ενός διεθνούς συστήματος που, μετά από περίπου 100 χρόνια, φαίνεται να «επιστρέφει» σταδιακά στην πολυπολικότητα και τον αυξανόμενο ανταγωνισμό ή και στην σύγκρουση μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων. Βεβαίως η αναρχία στο διεθνές σύστημα είναι μια πραγματικότητα που δεν «εμφανίζεται» ή «εξαφανίζεται» ανάλογα με το πόσοι είναι οι πόλοι του. Μπορεί ωστόσο να «ρυθμιστεί» όταν και εφόσον επιτευχθεί ισορροπία ισχύος μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων και όχι μόνο. Η ιστορική εμπειρία υποδεικνύει πως ένα διπολικό (π.χ. ψυχροπολεμικό) ή και ένα μονοπολικό (μεταψυχροπολεμικό) διεθνές σύστημα είναι πολύ πιο σταθερό από ένα πολυπολικό ή απολικό – που βρίσκεται δηλαδή σε διαδικασία μετάβασης. Και ενώ σήμερα το διεθνές χάος που υπάρχει μπορεί να οφείλεται σε μια τέτοια μετάβαση, είναι, υπό μια ή περισσότερες έννοιες, χειρότερο από αυτό που υφίστατο στις αρχές του 20ου αιώνα.

Τα διάφορα επίπεδα παγκοσμιοποίησης που εκφράζονται μέσα από την πρωτοφανή πολιτική, οικονομική, πολιτισμική και τεχνολογική αλληλεξάρτηση και διασυνδεσιμότητα στο διεθνές σύστημα, προσδίδουν σε έναν ανταγωνισμό ισχύος τύπου 1914 εντελώς καινούργιες διαστάσεις. Προσθέτουν στην εξίσωση, για παράδειγμα, νέες ταχύτητες και είδη επικοινωνίας, πληροφόρησης, συναλλαγών, μετακίνησης, και πολεμικών επιχειρήσεων που αφενός συντείνουν στην ανάδυση ενδυναμωμένων και βίαιων μη-κρατικών δρώντων και, αφετέρου, διαβρώνουν και αποκεντρώνουν την συνοχή του έθνους-κράτους.

Σε συνάφεια με αυτές τις εξελίξεις βρίσκονται οι μεταβολές στις διεθνείς ισορροπίες ισχύος. Για παράδειγμα οι ΗΠΑ μετακινούν το ενδιαφέρον και τους πόρους τους στην Ασία και τον Ειρηνικό Ωκεανό, όπου καλούνται να περιορίσουν την μακροπρόθεσμη και σημαντική απειλή της ραγδαία αναδυόμενης κινεζικής ισχύος. Παράλληλα, η αποκέντρωση του διεθνούς συστήματος επιτρέπει σε ανερχόμενες δυνάμεις να εγκαθιδρύσουν περιορισμένες σφαίρες επιρροής με απώτατο σκοπό την διεκδίκηση ηγεμονικού ρόλου σε περιφερειακό επίπεδο (βλ. π.χ. Ρωσία, Κίνα, Βραζιλία, Ινδία, Νότιος Αφρική, Γερμανία, Ιράν, Σαουδική Αραβία, Τουρκία, κτλ.).

Αν και οι ΗΠΑ παραμένουν το ισχυρότερο κράτος παγκοσμίως, η απουσία μιας αδιαμφισβήτητης παγκόσμιας ηγεμονίας αποθρασύνει κρατικούς και μη δρώντες διάφορων μεγεθών, οδηγώντας τους σε προσπάθειες μεγιστοποίησης της ισχύος και των οφελών τους. Το φαινόμενο της εκμετάλλευσης του πολυπολικού συστήματος και του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων από μεσαίες ή μικρότερες δυνάμεις το βρίσκουμε και κατά την περίοδο του Α’ΠΠ. Παρ’όλα αυτά, θα μπορούσε να πει κανείς πως αυτές οι δυνάμεις παρουσιάζονται σήμερα πιο διεκδικητικές, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το άμεσο εξωτερικό τους περιβάλλον. Δεν αρκούνται μόνο στο να ακολουθούν (bandwagon) μεγαλύτερα κράτη. Έχουν μάλλον περάσει σε μερική «επίθεση», ενίοτε προκαλώντας και τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων-συμμάχων τους.

Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία περιφερειακών συστημάτων γεωπολιτικού και γεωοικονομικού ανταγωνισμού μεταξύ δύο ή περισσότερων δυνάμεων που φιλοδοξούν να καταστούν ηγετικές ή ηγεμονικές δυνάμεις περιορισμένης εμβέλειας, βάσει όχι μόνο υλικών συνιστωσών ισχύος (π.χ. στρατός και οικονομία), αλλά και ιδεολογικών χαρακτηριστικών (π.χ. σουνιτικό ή σιιτικό πολιτικό Ισλάμ). Έτσι βλέπουμε να διαμορφώνονται νέες, συχνά παράδοξες συμμαχίες-συνεργασίες και αντιμαχίες.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

Για τους ίδιους λόγους (κενό ισχύος, πολλαπλές διεκδικήσεις) αυξάνονται οι εστίες ένοπλων – και σχετικά μικρής ή μεσαίας έντασης – συγκρούσεων σε περιφερειακό επίπεδο στις οποίες, ωστόσο, συμμετέχουν ποικιλοτρόπως και διεθνείς δυνάμεις. Η Μέση Ανατολή είναι μια περιφέρεια όπου οι προαναφερθείσες δυναμικές εκφράζονται ξεκάθαρα προκαλώντας εμφανείς γεωπολιτικές ανακατατάξεις. Απτά παραδείγματα αποτελούν οι συγκρούσεις στην Υεμένη, την Συρία, το Ιράκ και την Λιβύη. Σε κάθε μια από αυτές τις περιπτώσεις υπάρχουν αντικρουόμενα πολιτικά, οικονομικά ή και ιδεολογικά συμφέροντα. Εξ άλλου, ο πλούτος της περιοχής σε ενεργειακούς πόρους, οι ενεργειακοί διάδρομοι που περνούν μέσα από αυτήν και η γεωγραφική της θέση που μπορεί να λειτουργήσει τόσο ως στρατιωτική βάση όσο και ως βάση για διεθνείς εμπορικές συναλλαγές, δεν είναι δυνατόν να αφήσουν τις Μεγάλες Δυνάμεις αδιάφορες.