Το Ουζμπεκιστάν μετά τον Καρίμοφ | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Το Ουζμπεκιστάν μετά τον Καρίμοφ

Οι προοπτικές είναι ζοφερές

Κάποια στιγμή κατά τις ημέρες γύρω από τις 28 Αυγούστου, ο πρόεδρος του Ουζμπεκιστάν Ισλάμ Καρίμοφ πέθανε μετά από περισσότερα από 25 χρόνια στην εξουσία [2]. Ο θάνατός του έθεσε μια σειρά από ερωτήματα, συμπεριλαμβανομένου του κατά πόσο ένας νέος ηγέτης θα αναλάβει την εξουσία με την ανοικτή συμφωνία των πολιτικών ελίτ. Στην χειρότερη περίπτωση, η μετάβαση [3] θα μπορούσε να προκαλέσει μια εξέγερση μεταξύ αντίπαλων αξιωματούχων, ειδικά εκείνων που είναι επικεφαλής των Υπηρεσιών ασφαλείας του Ουζμπεκιστάν. Στην καλύτερη περίπτωση, ο θάνατος του επί μακρόν ηγέτη θα παραγάγει μια κυβέρνηση που είναι πιο ανοιχτή στον κόσμο και καλύτερη στην εξυπηρέτηση των πολιτών της.

Οι προοπτικές για θετική αλλαγή είναι λίγες. Οι περισσότεροι από τους σημερινούς Ουζμπέκους μεγάλωσαν υπό την διακυβέρνηση του Καρίμοφ, και η χώρα δεν έχει βιώσει μια πολιτική μετάβαση μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, όταν ο Καρίμοφ ανέλαβε την εξουσία στο νέο ανεξάρτητο κράτος. Το Ουζμπεκιστάν δεν έχει παράδοση ανταγωνιστικών εκλογών ή ανοικτών πολιτικών συζητήσεων˙ οι ελίτ που θα φορέσουν τα παπούτσια του Καρίμοφ θα έχουν λίγο ενδιαφέρον για να το αλλάξουν αυτό. Τα μέλη της αντιπολίτευσης που ζουν στην εξορία, εν τω μεταξύ, δεν έχουν την πολιτική εμπειρία ή τους απαιτούμενους πόρους για να επηρεάσουν μια αλλαγή.

Από πολλές απόψεις, το σημερινό Ουζμπεκιστάν είναι στην ίδια κατάσταση όπως ήταν μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης [4]. Δεν υπάρχουν ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης, η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών είναι περιορισμένη, και η πρόσβαση στην πληροφορία είναι πολύ ελεγχόμενη. Οι περισσότεροι από τους στενότερους συμμάχους του Καρίμοφ ήταν μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης ή είναι τα ενήλικα παιδιά των πρώην ηγετών του κόμματος. Στο επίπεδο των ελίτ, οι κλειστές, κατασταλτικές δομές της κομμουνιστικής εποχής έχουν επιβιώσει στον 21ο πρώτο αιώνα.

09092016-1.jpg

Στρατιώτες παρελαύνουν κατά την διάρκεια της εορτής για την Ημέρα της Ανεξαρτησίας, στην Τασκένδη, τον Αύγουστο του 2012. SHAMIL ZHUMATOV / REUTERS
------------------------------------------

ΕΛΕΓΧΟΜΕΝΗ ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ

Μέχρι στιγμής, η διαδικασία διαδοχής έχει σκηνοθετηθεί προσεκτικά. Το κράτος ήλεγξε στενά την είδηση της ασθένειας και του θανάτου του Καρίμοφ και προχώρησε με τους εορτασμούς της 25ης επετείου από την ανεξαρτησία του Ουζμπεκιστάν [5] την 1η Σεπτεμβρίου, ως επί το πλείστον για να διατηρήσει μια επίφαση ομαλότητας. Σύμφωνα με την διαδικασία διαδοχής που ορίζεται στο σύνταγμα του Ουζμπεκιστάν, στις 2 Σεπτεμβρίου, ο πρόεδρος της Γερουσίας, Nigmatilla Yuldashev, έγινε προσωρινός αρχηγός του κράτους.

Η πραγματική μετάβαση της εξουσίας, ωστόσο, θα λάβει χώρα στο παρασκήνιο κατά την διάρκεια των επόμενων εβδομάδων καθώς μια χούφτα των ελίτ του Ουζμπεκιστάν θα ανταγωνίζεται για την προεδρία. Δύο άνδρες ηγούνται του ρόστερ των πιθανών διαδόχων: Ο Rustam Inoyatov, πρώην λειτουργός της KGB, που είναι τώρα επικεφαλής της Εθνικής Υπηρεσίας Ασφαλείας (NSS), της κύριας Υπηρεσίας πληροφοριών του Ουζμπεκιστάν, και ο Shavkat Mirziyaev, πρώην επαρχιακός κυβερνήτης που είναι ο πρωθυπουργός της χώρας. Ανάμεσα στους άλλους αξιοσημείωτους διεκδικητές είναι ο Shukhrat Gulyamov, αναπληρωτής του Inoyatov στην NSS, ο οποίος είναι γνωστός στους συναδέλφους του ως «ο ήρωας του Αντιτζάν» για τον ρόλο του στην καταστολή των διαδηλώσεων στην πόλη Αντιτζάν [6] το 2005 που άφησε εκατοντάδες νεκρούς, και ο Rustam Azimov, ένας έξυπνος νεαρός διαχειριστής ο οποίος υπηρετεί τώρα ως υπουργός Οικονομικών.

Ως το μακροβιότερο μέλος της κυβέρνησης, ο Inoyatov θα επιβλέπει την διαδικασία μετάβασης. Αυτό, σε συνδυασμό με τον έλεγχό του στην NSS, την οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει για να αναγκάσει τους αντιπάλους του να βγουν από τον δρόμο του, τον καθιστά τον ισχυρότερο μεταξύ των κορυφαίων υποψηφίων. Ο Mirziyaev είναι ο πιθανότερος δεύτερος στην σειρά˙ όπως και ο Inoyatov, είχε υπηρετήσει στο πλευρό Καρίμοφ από το 1990 και επέζησε μιας σειράς κυβερνητικών ανασχηματισμών.

Μια χορογραφημένη διαδοχή από οποιονδήποτε από αυτούς τους άνδρες, δεν θα οδηγήσει σε μεγαλύτερη πολιτική ελευθερία στο Ουζμπεκιστάν. Η κεντρική Ασία [7] προσφέρει αρκετά παραδείγματα κρατών στα οποία οι κληρονόμοι των νεκρών δικτατόρων μοιάζουν με τους προκατόχους που τους αξιοποίησαν. Στο Αζερμπαϊτζάν και το Τουρκμενιστάν, ο Ιλχάμ Αλίγιεφ και ο Κουρμπανγκουλί Μπερντιμουχαμέντοφ αντίστοιχα, αμφότεροι οι οποίοι ήρθαν στην εξουσία μετά το θάνατο πολύχρονων αυταρχικών [ηγετών], ανέλαβαν την εξουσία με προβλέψιμες και εκ πρώτης όψεως ειρηνικές διαδικασίες διαδοχής. Αλλά και στις δύο περιπτώσεις, οι νέες κυβερνήσεις τούς εδίωξαν, φυλάκισαν ή εξανάγκασαν σε εξορία δεκάδες υπόπτους ως αντιπάλους. Για να εξασφαλιστεί ότι θα περιβάλλεται από νομιμόφρονες, ο επόμενος πρόεδρος του Ουζμπεκιστάν κατά πάσα πιθανότητα θα ξεκινήσει μια δική του εκκαθάριση, στοχεύοντας πιθανούς αντιπάλους μεταξύ των ελίτ και ωθώντας την δομή ασφαλείας να προκαταλάβει τον πολιτικό ακτιβισμό στην χώρα.

Η νέα κυβέρνηση θα προσπαθήσει να κατοχυρώσει την κληρονομιά του Καρίμοφ για κάποιο χρονικό διάστημα, αλλά η λατρεία στον νεκρό ηγέτη τελικά θα αντικατασταθεί από τις εξάρσεις του διαδόχου του. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Καρίμοφ μπορούσε να παρουσιάζει τον εαυτό του ως τον ιδρυτή του ανεξάρτητου μετα-σοβιετικού Ουζμπεκιστάν του οποίου η ασφάλεια και η σταθερότητα εξαρτάτο από το βαρύ χέρι του, ο ηγέτης που τον διαδέχεται δεν θα το βρει εύκολο να νομιμοποιήσει την εξουσία του. Ένα τέταρτο του αιώνα μετά την ανεξαρτησία του Ουζμπεκιστάν, η Τασκένδη χρειάζεται έναν νέο τρόπο για να δικαιολογήσει τον αυταρχισμό. Ο αλυτρωτικός εθνικισμός είναι μια επιλογή: Ο νέος ηγέτης του Ουζμπεκιστάν θα μπορούσε να προσπαθήσει να ενοποιήσει τους εθνοτικούς Ουζμπέκους εγχωρίως και στην γειτονική Κιργιζία, το Τατζικιστάν και το Καζακστάν και να συσπειρώσει τους πολίτες του γύρω από την σημαία ενώ θα ενισχύει την περιφερειακή επιρροή της Τασκένδης. Οι γραφειοκράτες της χώρας δημιουργούν ένα παρόμοιο πρόβλημα. Η αφοσίωσή τους στον Καρίμοφ κράτησε συνεκτικούς τους θεσμούς της χώρας, και όποιος αναλάβει θα πρέπει να εξασφαλίσει την υποστήριξή τους.

09092016-2.jpg

Ο Ρώσος πρωθυπουργός, Ντμίτρι Μεντβέντεφ, και ο πρωθυπουργός του Ουζμπεκιστάν, Shavkat Mirziyaev, σε μια επιμνημόσυνη δέηση πριν από την κηδεία του Ουζμπέκου προέδρου Ισλάμ Καρίμοφ στην Σαμαρκάνδη, τον Σεπτέμβριο του 2016. SPUTNIK / POOL / DMITRY ASTAKHOV / REUTERS
------------------------------------------------------

ΣΠΑΤΑΛΗΜΕΝΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ

Υπό την ηγεσία του Καρίμοφ, το κράτος φυλάκισε χιλιάδες Ουζμπέκους για τις πολιτικές ή θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και για την ανάληψη πολιτικού ακτιβισμού. Οι επικριτές του καθεστώτος βασανίστηκαν αυθαίρετα και σκοτώθηκαν υπό κράτηση˙ ίσως στο πιο διαβόητο [περιστατικό], στις αρχές της δεκαετίας του 2000 προέκυψαν αναφορές ότι δύο κρατούμενοι, ο Muzafar Avazov και ο Husnidin Alimov [8], είχαν βραστεί ζωντανοί σε μια φυλακή στα βορειοδυτικά της χώρας. (Ακόμη και η μεγαλύτερη κόρη του Καρίμοφ, μια εξέχουσα προσωπικότητα της κοινωνίας και πρώην διπλωμάτης, εξαφανίστηκε από την δημόσια θέα αφότου εξέπεσε από την εύνοια του πατέρα της το 2014). Θρησκευόμενοι Μουσουλμάνοι, τους οποίους ο Καρίμοφ συχνά εξομοίωνε με τρομοκρατικές ομάδες, έφεραν το κύριο βάρος της καταπίεσης. Το Ουζμπεκιστάν είναι επίσης διαβόητο για το ότι αναγκάζει παιδιά, γυναίκες και εργαζόμενους του δημόσιου τομέα να μαζεύουν βαμβάκι, ένα από τα κύρια εξαγωγικά προϊόντα της χώρας, στο τέλος της καλλιεργητικής περιόδου, για λίγη ή καθόλου αμοιβή˙ οι εξαγωγές βάμβακος χωρίς πραγματικό κόστος εργασίας επιτρέπει στους κρατικούς παραγωγούς να αποκομίσουν μεγάλα κέρδη. Μη μπορώντας να βασίζεται στην λαϊκή υποστήριξη, ο διάδοχος του Καρίμοφ κατά πάσα πιθανότητα θα συνεχίσει αυτές τις μορφές καταπίεσης.

Κανένα από τα πιο ισχυρά κράτη στην γειτονιά του Ουζμπεκιστάν δεν έχει μεγάλο ενδιαφέρον για μια πιο φιλελεύθερη κυβέρνηση στην Τασκένδη. Η Κίνα και η Ρωσία [9] δεν διστάζουν να οικοδομήσουν οικονομικούς και πολιτικούς δεσμούς με δυνάστες˙ αμφότερες προτιμούν έναν προβλέψιμο, αντι-Δυτικό ηγέτη. Για το Κρεμλίνο, ο θάνατος του Καρίμοφ μπορεί να αποδειχθεί επωφελής από την άποψη αυτή: Ήταν ένας απρόβλεπτος εταίρος ο οποίος συνεργάστηκε με την Ρωσία μόνο όταν οι σχέσεις του με την Δύση χάλασαν. Όσο για την Κίνα, η ένταξη της Τασκένδης στην Οργάνωση Συνεργασίας της Σαγκάης συνέβαλε στην διασφάλιση της πρόσβασης του Πεκίνου στην αγορά του Ουζμπεκιστάν και άνοιξε τελικά την δυνατότητα ενσωμάτωσης της χώρας στην πρωτοβουλία «Ζώνη και Οδός» του Πεκίνου [10]. Ο θάνατος του Καρίμοφ έχει δημιουργήσει ένα άνοιγμα και στις δύο δυνάμεις για να προσεγγίσουν το Ουζμπεκιστάν στην ώθησή τους για επιρροή στην Κεντρική Ασία, αλλά δεν θα είναι σε θέση να επηρεάσουν την διαδικασία της διαδοχής.

Οι μικρότεροι γείτονες του Ουζμπεκιστάν, εν τω μεταξύ, θα παρακολουθήσουν τις εξελίξεις των επόμενων εβδομάδων προσεκτικά. Ο Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ, ο οποίος έχει κυβερνήσει το Καζακστάν από το 1991, και ο Emomali Rakhmon, ο οποίος έχει ηγηθεί του Τατζικιστάν από το 1994, γερνούν και ασχολούνται με τις δικές τους κληρονομιές. Θα βλέπουν την διαχείριση της Τασκένδης στις επόμενες εβδομάδες για να λάβουν καθοδήγηση.

Όσον αφορά την οικονομική πολιτική, το Ουζμπεκιστάν θα διατηρήσει πιθανότατα τον απομονωτισμό του. Οι Ουζμπέκοι ηγέτες φοβούνται ότι το να επιτρέψουν τον ανταγωνισμό της αγοράς ή τις ξένες επενδύσεις θα μπορούσε να δημιουργήσει κέντρα εξουσίας πέρα από τον έλεγχο του κράτους, περιπλέκοντας τον έλεγχο της επιχειρηματικής τάξης της χώρας. Αυτές οι ελίτ που θα κληρονομήσουν εξουσία μέσα στις επόμενες εβδομάδες θα πρέπει να ανησυχούν περισσότερο για την εξασφάλιση και την ανακατανομή των οικονομικών πόρων μεταξύ τους παρά για τον σχεδιασμό πολιτικών που ενθαρρύνουν μια ανοιχτή οικονομία.

Ως εκ τούτου, θα κατασπαταλήσουν το τεράστιο οικονομικό δυναμικό του Ουζμπεκιστάν. Με περίπου 30 εκατομμύρια κατοίκους, η χώρα είναι η μεγαλύτερη αγορά της περιοχής, προσφέροντας διαμετακομιστικές διαδρομές σε όλες τις χώρες της Κεντρικής Ασίας και στο Αφγανιστάν. Είναι η έκτη μεγαλύτερη παραγωγός και τρίτη μεγαλύτερη [11] εξαγωγέας βαμβακιού στον κόσμο, και μετά την Ρωσία και το Τουρκμενιστάν, είναι η τρίτη μεγαλύτερη παραγωγός φυσικού αερίου στην πρώην Σοβιετική Ένωση, με αποδεδειγμένα αποθέματα 1,58 τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα. Έχει έναν νεανικό πληθυσμό -περισσότερο από το ένα τρίτο των Ουζμπέκων είναι κάτω των 14 ετών- που με τις σωστές πολιτικές θα μπορούσε να παράγει ένα δημογραφικό μέρισμα για την οικονομία της χώρας. Εν τω μεταξύ, περίπου δύο εκατομμύρια Ουζμπέκοι εργάζονται στην Ρωσία, και χιλιάδες περισσότεροι δουλεύουν στο Καζακστάν, την Μέση Ανατολή, τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, σημάδι ενός μεγάλου εργατικού δυναμικού που θα μπορούσε να πυροδοτήσει την οικονομική ανάπτυξη αλλά συγκρατείται από την έλλειψη ευκαιριών στην πατρίδα.

ΜΙΚΡΕΣ ΕΛΠΙΔΕΣ, ΜΙΚΡΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ

Στο άμεσο μέλλον, οι προοπτικές για το Ουζμπεκιστάν είναι ζοφερές. Η χώρα είναι βαθιά διαστρωματωμένη, με την πλειοψηφία των Ουζμπέκων να ζουν σε συνθήκες φτώχειας ενώ μια μικρή ομάδα ωφελείται από την οικονομική πρόοδο της χώρας. Η ποιότητα της δημόσιας εκπαίδευσης έχει πέσει κατακόρυφα από το 1993, όταν ο Καρίμοφ αντικατέστησε το κυριλλικό αλφάβητο της γλώσσας του Ουζμπεκιστάν με το Λατινικό, οδηγώντας σε έλλειψη βιβλίων και καταρτισμένων εκπαιδευτικών. Σε συνδυασμό με την προπαγανδιστική μηχανή της Τασκένδης, το αποτέλεσμα ήταν έλλειψη εκπαίδευσης και περίσσεια κατήχησης. Και χάρη σε μια τεράστια αστυνομική δύναμη και τον μεγαλύτερο στρατό της περιοχής, οποιαδήποτε δράση από την βάση απειλήσει τους κυβερνήτες της χώρας θα μπορούσε εύκολα να κατασταλεί.

Πιο μακροπρόθεσμα, ωστόσο, νέα κέντρα εξουσίας -με επικεφαλής τις πολιτικές ελίτ, τις ένοπλες ομάδες ή τις εγκληματικές οργανώσεις- θα μπορούσαν να αναπτυχθούν και να αμφισβητήσουν τους διαδόχους του Καρίμοφ. Ο ισλαμιστικός εξτρεμισμός προσφέρει μια οδό για μια τέτοια πρόκληση: Ο Καρίμοφ διόγκωνε την απειλή του ριζοσπαστισμού [12] για να δικαιολογήσει την σιδηρά διακυβέρνησή του, αλλά παρ’ όλα αυτά το ζήτημα είναι ότι, σε περίπτωση απουσίας πολιτικού πλουραλισμού, η θρησκεία προσφέρει μια έτοιμη δύναμη που μπορεί να ενώσει τις ομάδες που στερούνται πολιτικών δικαιωμάτων κατά του κυβερνώντος καθεστώτος. Και παρ’όλο που τα πραξικοπήματα και η υψηλού επιπέδου πολιτική βία φαίνονται τραβηγμένα για την ώρα, σε μια χώρα με βαθιά οικονομικά παράπονα και ισχυρές, ανταγωνιστικές ελίτ, ούτε το ένα ούτε το άλλο μπορούν να αποκλειστούν.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-09-07/uzbekistan-after-karimov

Σύνδεσμοι:
[1] https://twitter.com/EricaMarat
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/central-asia/2014-04-25/when-fli...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/2015-12-14/getting-democracy
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/1992-02-01/co...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/kazakhstan/1992-06-01/central-as...
[6] http://www.nytimes.com/2015/05/13/opinion/uzbekistans-forgotten-massacre...
[7] https://www.foreignaffairs.com/regions/central-asia
[8] https://www.hrw.org/news/2002/08/09/uzbekistan-two-brutal-deaths-custody
[9] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-12-14/how-china-sees-...
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/asia/china-s-infrastructure-play
[11] https://www.icac.org/econ_stats/country_fact_sheets/fact_sheet_uzbekista...
[12] http://foreignpolicy.com/2016/09/02/war-on-terror-forever-islam-karimov-...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition