Μαθήματα από την Αθηναϊκή Δημοκρατία

Μέσω του «Ναυτικού Ψηφίσματος» οι Αθηναίοι πολίτες κλήθηκαν να επιλέξουν μεταξύ άμεσης ιδιωτικής ωφέλειας ή παραγωγής ενός δημοσίου αγαθού, της εθνικής άμυνας, με την κατασκευή νέων τριήρεων. Μετά τη νίκη στην Σαλαμίνα, το σύστημα χρηματοδότησης του Αθηναϊκού στόλου βελτιώθηκε δια της εισαγωγής της Λειτουργίας της «Τριηραρχίας», σε συνέχεια των ήδη υφισταμένων Λειτουργιών της «Χορηγίας», της «Εστίασης» και της «Γυμνασιαρχίας». Η Πόλις αναλάμβανε πλέον την κατασκευή των πλοίων, αλλά ανέθετε τη διαχείριση, τη συντήρηση και την διοίκησή τους σε πλούσιους Αθηναίους που εκλέγονταν κάθε έτος για το σκοπό αυτό. Παράλληλα, η Πόλις ενέγραφε υποθήκη στην περιουσία των Αθηναίων που είχαν επιλεγεί ώστε να εξασφαλίσει την εκτέλεση του έργου, παρ’όλο που οι πολίτες θεωρούσαν γενικά τιμή τους την ανάθεση της ευθύνης της τριηραρχίας. Για την αποφυγή τυχόν εισφοροδιαφυγής οι Αθηναίοι εφηύραν το θεσμό της «Αντιδόσεως», σύμφωνα με τον οποίο αν κάποιος πλούσιος Αθηναίος και υποψήφιος λειτουργός δήλωνε αδυναμία συμμετοχής, κινδύνευε να δεχτεί την πρόκληση της ανταλλαγής του συνόλου της περιουσίας του από οποιονδήποτε επίδοξο πολίτη ήθελε να τον αμφισβητήσει. Μετά το 378-377, και λόγω του ολοένα και πιο δυσβάστακτου κόστους, μετά τους συνεχείς πολέμους, θεσμοθετήθηκε η δυνατότητα ομαδικής καταβολής των εξόδων της τριηραρχίας και των άλλων λειτουργιών από τις λεγόμενες «συμμορίες», που αποτελούνταν από ομάδα πλούσιων Αθηναίων. Ο Δημοσθένης, στον λόγο του Περί του Στεφάνου της Τριηραρχίας, αναφέρει μέχρι και 16 συν-τριήραρχους γύρω στα 350 π.Χ.

Ωστόσο, η μετατροπή της Αθήνας σε ναυτική δύναμη είχε επίσης θεμελιακές πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις στο εσωτερικό της. Στην Αθήνα μετά τον Σόλωνα, οι ελεύθεροι πολίτες ήταν διαιρεμένοι σε τέσσερις τάξεις ανάλογα με την περιουσία τους. Η τέταρτη και φτωχότερη τάξη, οι Θήτες είχαν περιορισμένα πολιτικά δικαιώματα, μπορούσαν δηλαδή να ψηφίζουν στην Εκκλησία του Δήμου, αλλά όχι και να εκλέγονται σε πολιτικά και διοικητικά αξιώματα. Μέχρι τότε οι τρεις πλουσιότερες τάξεις καλούνταν να υπηρετήσουν στο στρατό της Αθήνας, συνολικής δύναμης 12.000 ανδρών περίπου, ως οπλίτες και ιππείς, με δικά τους έξοδα και οπλισμό. Η επάνδρωση του στόλου των 200 συνολικά τριήρεων απαιτούσε επιπλέον 40000 ναύτες, και ως λύση προτάθηκε οι Θήτες να επιστρατευθούν ως κωπηλάτες. Η στρατιωτική θητεία αποτελούσε την κύρια υποχρέωση των πολιτών, πράγμα που θα έδινε σε όσους Θήτες αλλά και μέτοικους υπηρετούσαν στον στόλο, πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Η σωτηρία της Αθήνας χάρη στην μετατροπή της σε ναυτική δύναμη είχε ως αποτέλεσμα την διεύρυνση της Δημοκρατίας, εφαρμόζοντας έμπρακτα τις αρχές της ισηγορίας και της ισονομίας.

Η ύπαρξη ενός ισχυρού πολεμικού στόλου στήριξε την άνοδο της Αθήνας σε ακμάζουσα εμπορική ναυτική δύναμη με εξαγωγές βιοτεχνικών αγαθών και επεξεργασμένων γεωργικών προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας (όπως μελιού, κρασιού και ελαιόλαδου). Ακόμη και αν ο πολεμικός στόλος ήταν πολυδάπανος στην συντήρηση και τον εξοπλισμό του, τα συνολικά οφέλη από αυτόν υπερτερούσαν κατά πολύ της θυσίας των δαπανών. Παρ’όλα αυτά, τα οφέλη της θαλασσοκρατορίας δεν διαμοιράζονταν εξίσου σε όλους. Η ανάπτυξη ωφελούσε κάθε Αθηναίο πολίτη, αλλά σε διαφορετικό βαθμό. Από τη μια, κτηνοτρόφοι, βοσκοί, γεωργοί και κτηματίες ωφελούνταν λόγω της αυξημένης ζήτησης για τα προϊόντα τους. Από την άλλη, όμως, ωφελούνταν συγκριτικά λιγότερο από τους τεχνίτες, τους βιοτέχνες και τους εμπόρους που ήταν οι άμεσα ωφελούμενοι από το θαλάσσιο εμπόριο. Εξάλλου, στην Αθήνα τα τακτικά φορολογικά βάρη ποτέ δεν επιμερίζονταν εξίσου σε όλους τους πολίτες. Πάντοτε κάποιοι επιβαρύνονταν συγκριτικά περισσότερο. Χάρη στον θεσμό της τριηραρχίας, οι πλουσιότεροι πολίτες (κτηματίες, έμποροι, βιοτέχνες και εφοπλιστές) που ωφελούνταν περισσότερο από την κατανάλωση του δημοσίου αγαθού «εθνική άμυνα–στόλος», επιβαρύνονταν φορολογικά περισσότερο. Με αυτόν τον τρόπο, η αντιμετώπιση της περσικής εισβολής επέφερε όλες εκείνες τις θεσμικές και οικονομικές μεταβολές που δημιούργησαν μια αποτελεσματική δομή κινήτρων ευνοϊκή για την οικονομική ανάπτυξη. Απόδειξη αυτής της ανάπτυξης και της παραγωγής σημαντικού πλεονάσματος ήταν τα μεγάλα και πολυδάπανα δημόσια έργα που κατασκευάστηκαν ακριβώς εκείνη την περίοδο, όπως τα Μακρά Τείχη, οι ναυτικές εγκαταστάσεις στα λιμάνια του Πειραιά και φυσικά τα έργα στην Ακρόπολη, με κορυφαίο τον Παρθενώνα.

Η σύγχρονη «Θεσμική Οικονομική Ανάλυση» εξηγεί την μακροχρόνια οικονομική ανάπτυξη ως αποτέλεσμα επιτυχούς επιλογής εκείνων των θεσμών που διευκολύνουν και προωθούν τις οικονομικές συναλλαγές για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Στην περίπτωση της Αθήνας, προκειμένου να αποκρουσθεί η περσική εισβολή, οι πολίτες αποφάσισαν δημοκρατικά να επενδύσουν καταρχήν τα δημόσια έσοδα των ορυχείων του Λαυρίου στην άμυνα και στην κατασκευή ενός ισχυρού πολεμικού στόλου και να αναθέσουν εν συνεχεία στο νέο θεσμό της τριηραρχίας την εξαιρετικά δαπανηρή συντήρηση και λειτουργία του. Το ύψος των αναγκαίων επενδύσεων ήταν τόσο μεγάλο και το μέγεθος και η οργάνωση των επιχειρήσεων κατασκευής και συντήρησης ήταν τέτοια που οδήγησαν σε μια αναδιανομή των πολιτικών δικαιωμάτων και στην παγίωση τους. Η οικονομική και πολιτική Δημοκρατία της Αθήνας εδραιώθηκε αποτελεσματικά σχεδόν για δύο αιώνες επειδή συνδύασε την οξυδέρκεια μεγάλων μεταρρυθμιστών ηγετών, όπως οι Κλεισθένης, Θεμιστοκλής και Περικλής, με την σοφία ενός λαού που ήξερε να εκτιμά και να αποδέχεται τις όποιες ατομικές θυσίες προκειμένου να αντιμετωπίσει έναν μεγάλο κίνδυνο, αυτόν της εξωτερικής εισβολής.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: