Χαμένοι στη μετανάστευση

Οι μέρες περνούν αργά στην Χίο, στο νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου. Ένα αεράκι σαρώνει τη μυρωδιά του γιασεμιού και των ανθών πορτοκαλιάς σε όλο το τοπίο. Η ακτή της Τουρκίας είναι ορατή, μόλις πέντε μίλια μακριά.

Στον τελευταίο ενάμιση χρόνο, η ζωή έχει αλλάξει σημαντικά εδώ. Το περασμένο φθινόπωρο, η Χίος -μαζί με τα ελληνικά νησιά Κω, Λέρο, Λέσβο, και Σάμο- βρέθηκε στην πορεία της διεθνούς ανθρωπιστικής κρίσης καθώς έγινε ένα σημείο διέλευσης για τις εκατοντάδες χιλιάδες των αιτούντων άσυλο που κατευθύνονται προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Από την άνοιξη, το κύμα έχει ως επί το πλείστον υποχωρήσει χάρη σε μια συμφωνία μεταξύ της ΕΕ και της Τουρκίας. Η Άγκυρα συμφώνησε να εντείνει τις προσπάθειες για να συγκρατήσει τους πρόσφυγες από το να αναχωρήσουν με φουσκωτές βάρκες για την Ελλάδα και να αποδεχθεί αιτούντες άσυλο που απέτυχαν να το πάρουν, οι οποίοι θα επιστρέφουν από τα ελληνικά νησιά. Σε αντάλλαγμα, η Τουρκία θα πάρει μέχρι 6 δισ. ευρώ για την βελτίωση του συστήματος υποδοχής των προσφύγων. Η Τουρκία θέλει επίσης να κερδίσει ταξίδια χωρίς βίζα στην ΕΕ για τα 80 εκατομμύρια πολίτες της και μια πιο γρήγορη διαδρομή για την από μακρού χρόνου στάσιμη ένταξή της στην ΕΕ.

Παρά το γεγονός ότι οι ηγέτες της ΕΕ διαλαλούν την συμφωνία ως επιτυχία -γύρω στους 18.000 πρόσφυγες έφθασαν στην Ελλάδα από τότε που τέθηκε σε ισχύ στις 20 Μαρτίου, σε σύγκριση με πάνω από 857.000 πέρυσι- οι Έλληνες νησιώτες διαφωνούν. Ο Δήμαρχος Χίου, Μανώλης Βουρνούς, μου είπε ότι η συμφωνία έχει κάνει το νησί, στο οποίο κατοικούν 50.000 Χιώτες, ένα ανοικτό κέντρο κράτησης για 4.400 πρόσφυγες. «Είναι μια έκτακτη πολιτική, αποφασισμένη πολύ γρήγορα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά εφαρμοσμένη σε τοπικό επίπεδο», είπε ο Βουρνούς. «Αλλά υπάρχει μια έλλειψη ενημέρωσης και συντονισμού τόσο σε επίπεδο ΕΕ όσο και σε ελληνικά κυβερνητικά επίπεδα. Αυτό κάνει φυσικά την τοπική κοινωνία να μην εμπιστεύεται πια εκείνους που αποφασίζουν για τα θέματα».

Επιβαρυντική στην πίεση ήταν η ψηφοφορία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου την περασμένη εβδομάδα που αναστέλλει τις συνομιλίες ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ εξαιτίας της κρατικής καταστολής από τότε που έγινε το αποτυχημένο πραξικόπημα στις 15 Ιουλίου 2016. Παρά το γεγονός ότι η ψηφοφορία ήταν μη δεσμευτική, ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν καταφέρθηκε εναντίον του ευρωκοινοβουλίου αμέσως μετά: «Δεν έχετε κρατήσει τον λόγο σας», είπε για την συμφωνία των προσφύγων. Απείλησε να ανοίξει τις πύλες των συνόρων για να εξαπολύσει και πάλι μια πλημμύρα μεταναστών προς την Ευρώπη.

Είναι προφανές ότι οι Βρυξέλλες, στην βιασύνη τους να σταματήσουν την μεγαλύτερη εισροή προσφύγων στην Ευρώπη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, σκέφθηκαν ελάχιστα το κόστος της συμφωνίας σε τοπικό επίπεδο. Η Αθήνα αγωνίζεται να διαχειριστεί 62.500 πρόσφυγες εξαπλωμένους σε όλη την χώρα, και δεν έχει βοηθήσει τα νησιά της και τις μικρότερες πόλεις της σχεδόν καθόλου. Η Χίος έχει απομείνει με έναν σταθερό πληθυσμό προσφύγων που είναι μπλεγμένος στην ατελείωτη γραφειοκρατία των κέντρων διαχείρισης «hot spot»˙ οι απογοητευμένοι ντόπιοι πολίτες οδηγούνται όλο και περισσότερο στην ακροδεξιά αντι-προσφυγική ρητορική˙ και ένα οικονομικό χτύπημα που ήρθε αφότου ως εκ θαύματος διέφυγε την ορμή μιας εξαετούς οικονομικής κρίσης που κατέστρεψε μεγάλο μέρος της Ελλάδας. Τον Απρίλιο, ο Βουρνούς μήνυσε την ελληνική κυβέρνηση για τις συνθήκες που μοιάζουν με κράτηση, στο κέντρο διαχείρισης προσφύγων του νησιού˙ η υπόθεση προχωρεί.

Η ίδια η συμφωνία ήταν το πνευματικό τέκνο του Gerald Knaus, ιδρυτή της Πρωτοβουλίας Ευρωπαϊκής Σταθερότητας (European Stability Initiative), μιας δεξαμενής σκέψης (think tank) με έδρα το Βερολίνο. Σήμερα είναι ένας από τους πιο ηχηρούς επικριτές της. Τα ελληνικά νησιά κινδυνεύουν να γίνουν το «Ναουρού της Ευρώπης», λέει. Το Ναούρου είναι ένα από τα απομακρυσμένα νησιωτικά κράτη του Ειρηνικού όπου η Αυστραλία θέτει υπό κράτηση επ’ αόριστον τους αιτούντες άσυλο που προσπαθούν να φθάσουν στις ακτές της, συχνά σε συνθήκες που μοιάζουν με φυλακή. «Η ιδέα της συμφωνίας ήταν να δώσει στους ανθρώπους ένα κίνητρο να μην πηγαίνουν πλέον προς στην θάλασσα, και στους Σύριους να επανεγκατασταθούν νόμιμα στην ΕΕ», λέει ο Knaus. «Θα έπρεπε να βγάλει τα νησιά από την πρώτη γραμμή άμυνας της ΕΕ, να μην είναι η πρώτη καταφυγή».

Αλλά αυτό δεν έχει συμβεί, γιατί το ελληνικό άσυλο δελεάζει, και οι διαδικασίες απέλασης είναι τόσο οδυνηρά αργές. Περίπου 16.000 πρόσφυγες είναι κολλημένοι στα νησιά, και περίπου 100 ακόμη φτάνουν καθημερινά. Είναι στοιβαγμένοι σε χώρους σχεδιασμένους για τον μισό από αυτόν τον αριθμό. Η επαρκής τροφή και η ιατρική περίθαλψη σπανίζουν. Καυγάδες και πυρκαγιές ξεσπούν συχνά: Μια γυναίκα και ένα παιδί σκοτώθηκαν πρόσφατα και αρκετοί τραυματίστηκαν στην Λέσβο, όταν ένα ληγμένο γκαζάκι εξερράγη καθώς μαγείρευαν. Αλλά οι πρόσφυγες δεν μπορούν να αφήσουν τα νησιά μέχρι η επιβαρυμένη Ελληνική Υπηρεσία Ασύλου να αποφασίσει για τις υποθέσεις τους. Μόνο 750 απελάθηκαν στην Τουρκία μέχρι στιγμής, οι περισσότεροι επειδή ήταν οικονομικοί μετανάστες από χώρες όπως το Πακιστάν και το Μπαγκλαντές οι οποίοι επέλεξαν να μην υποβάλουν αίτηση για άσυλο. Αυτοί στους οποίους δίνονται εντολές απέλασης συχνά προσφεύγουν, εκκινώντας μια μακρά νομική διαδικασία που έχει μέχρι στιγμής προστατεύσει όλους όσους έχουν κάνει αιτήσεις ασύλου από το να επιστρέψουν στην Τουρκία. Αλλά αν δεν σταλεί ποτέ πίσω κανείς αναγνωρισμένος ως πρόσφυγας, η συμφωνία είναι ουσιαστικά χωρίς νόημα.