Οι ήρωες της μεσαίας τάξης | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Οι ήρωες της μεσαίας τάξης

Η καλύτερη εγγύηση για καλή διακυβέρνηση

05012017-2.jpg

Μια γυναίκα κοιτάζει τα προϊόντα που εκτίθενται σε ένα κατάστημα της Gucci στο Mumbai, τον Νοέμβριο του 2008. ARKO DATTA / REUTERS
-------------------------------------------------------------------------

ΠΡΩΤΑ Η ΔΥΣΗ, ΤΩΡΑ ΟΙ ΥΠΟΛΟΙΠΟΙ;

Τα τελευταία 25 χρόνια ήταν μια εξαιρετική περίοδος για τον αναπτυσσόμενο κόσμο και θα μπορούσε τελικά να αποδειχθεί συγκρίσιμη με την επιτάχυνση της οικονομικής ανάπτυξης στην Δύση, που ξεκίνησε με την βρετανική εκβιομηχάνιση τον 19ο αιώνα και τελικά επέτρεψε στην φιλελεύθερη δημοκρατία να εξαπλωθεί σε όλη την Ευρώπη και την Βόρεια Αμερική. Κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα, η Δύση άφησε πίσω της τον υπόλοιπο κόσμο. Η αναλογία του μέσου εισοδήματος των νοικοκυριών στις πλούσιες χώρες της Δύσης με εκείνο στον υπόλοιπο κόσμο αυξήθηκε από το περίπου πέντε προς ένα το 1900 στο περίπου 20 προς 1 το 2000. Η Δύση γνώρισε τον 20ο αιώνα ως έναν μακρύ ενάρετο κύκλο –που βεβαίως διακόπηκε από τον πόλεμο και την ύφεση- στον οποίο η οικονομική ανάπτυξη τροφοδότησε τις μεσαίες τάξεις, που με την σειρά τους πολέμησαν και πλήρωσαν για τα υπό κρατική ηγεσία θεμέλια της συνεχιζόμενης ανάπτυξης: Το κράτος δικαίου, θεσμοί που δημιούργησαν το περιβάλλον για την επιχειρηματικότητα και την καινοτομία, και καλά ρυθμιζόμενες αγορές.

Οι τελευταίες δεκαετίες θα μπορούσαν να αποδειχθούν ένα αρχικό κεφάλαιο σε μια παρόμοια ιστορία για τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Κατ’ αρχήν, η παγκοσμιοποίηση των αγορών ίσως να επιταχύνει την διαδικασία. Η παγκοσμιοποίηση έχει ευνοήσει την μεσαία τάξη, με την δημιουργία οικονομιών που ανταμείβουν πλουσιοπάροχα τους μορφωμένους εργαζόμενους, καθιστώντας ευκολότερη την απόκτηση στεγαστικών δανείων και άλλες μορφές πίστωσης, και δημιουργώντας προμηθευτικές αλυσίδες στην μεταποίηση και στην λιανική που προσφέρουν πολλές καλές θέσεις εργασίας για τους ειδικευμένους ανθρώπους. Εν τω μεταξύ, οι πρόοδοι στην τεχνολογία της επικοινωνίας -το Διαδίκτυο, οι κινητές συσκευές και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης- έχουν ενισχύσει την μεσαία τάξη σε όλο τον κόσμο για να οργανώσει και να υποστηρίξει την εταιρική και την κυβερνητική λογοδοσία.

Οι αισιόδοξοι βλέπουν τις μεταβολές αυτές ως σημαντικούς παράγοντες που οδηγούν τις τρέχουσες πολιτικές τάσεις σε ορισμένες χώρες. Στην Τουρκία, ομάδες μέσα στην αστική μεσαία τάξη αντιστάθηκαν στον υφέρποντα αυταρχισμό του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Στην Αργεντινή, μια μεγάλη και σχετικά ανθεκτική μεσαία τάξη συνέβαλε στην πρόσφατη ήττα του επιλεγμένου διαδόχου της πρώην προέδρου, Κριστίνα Φερνάντες ντε Κίρχνερ, απορρίπτοντας το κόστος του συνεχιζόμενου οικονομικού λαϊκισμού. Και ίσως δεν είναι τυχαίο ότι η Τυνησία -όπου περίπου το 30% του πληθυσμού ανήκει στην μεσαία τάξη (ένα πολύ μεγάλο ποσοστό σε σύγκριση με το μεγαλύτερο μέρος του αραβικού κόσμου)- είναι η μοναδική χώρα [14], που αναδύθηκε από τις αραβικές εξεγέρσεις του 2010 -11 με κάτι που μοιάζει με δημοκρατική διακυβέρνηση.

ΗΠΙΑ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ

Το πρόβλημα είναι ότι η συνέχιση της μετατροπής των οικονομικών κερδών σε πολιτική πρόοδο απαιτεί συνεχή ανάπτυξη, και η παγκόσμια επιβράδυνση απειλεί τώρα αυτή την διαδικασία. Οι μεσαίες τάξεις στην Βραζιλία, στην αστική Κίνα και στην Τουρκία είναι μεγάλες, αλλά ακόμα νέες˙ η αντοχή των πολιτικών και κοινωνικών παροχών που έχουν παράσχει εξαρτάται από την θεσμοθέτησή τους μακροπρόθεσμα και την υιοθέτηση εθίμων και κανόνων που παίρνουν πολύ χρόνο για να γίνουν συνήθειες. Μια παρατεταμένη επιβράδυνση της ανάπτυξης θα περιπλέξει τα πράγματα σε αυτές τις χώρες, πολύ περισσότερο από ό, τι στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Δυτική Ευρώπη, όπου οι μεσαίες τάξεις υποφέρουν, αλλά οι θεσμοί που χτίστηκαν γύρω τους είναι καλά εδραιωμένοι και σχετικά ισχυροί.

Στις περισσότερες αναδυόμενες αγορές, οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης κατά την τελευταία δεκαετία εξαρτήθηκαν από τις εξαγωγές εμπορευμάτων και των χαμηλών επιτοκίων. Τα υψηλά κέρδη και η εύκολη πίστωση δημιούργησαν θέσεις εργασίας για αποφοίτους της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο λιανικό εμπόριο και στις δημόσιες υπηρεσίες, αλλά δεν αύξησαν κατ’ ανάγκην την παραγωγικότητα στην μεταποίηση και την μεγάλης κλίμακας γεωργία. Ο οικονομολόγος Dani Rodrik ανησυχεί για αυτό που αποκαλεί «πρόωρη αποβιομηχάνιση» [15] στον αναπτυσσόμενο κόσμο, δεδομένου ότι η μεταποίηση –το σκηνικό για τις αυξήσεις της παραγωγικότητας και τους αγώνες μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου που βοήθησαν να παταχθούν οι δημοκρατικές πολιτικές στην Δύση- έχει ήδη κορυφωθεί στο 15% της απασχόλησης στην Βραζιλία και την Ινδία, πολύ χαμηλότερα από το επίπεδο του 30% που βρέθηκε στην Νότια Κορέα στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Ο φόβος είναι ότι οι νέες μεσαίες τάξεις θα πληγούν σκληρά αν αποδειχθεί ότι η παγκόσμια ανάπτυξη χτίστηκε υπέρμετρα πάνω στην εύκολη πίστωση και στην ραγδαία αύξηση των τιμών των εμπορευμάτων και πολύ λίγο στα κέρδη παραγωγικότητας που αυξάνουν το εισόδημα και το βιοτικό επίπεδο για όλους.

Αν η μεσαία τάξη και εκείνοι που αγωνίζονται να ενταχθούν σε αυτήν δουν τα εισοδήματά τους να μένουν στάσιμα ή να μειώνονται, είναι λιγότερο πιθανό να υποστηρίξουν τις οικονομικές και ρυθμιστικές πολιτικές που διαχρονικά αυξάνουν το μέγεθος της συνολικής οικονομικής πίτας. Αντ’ αυτού, είναι πιθανό να αγκαλιάσουν βραχυπρόθεσμα, λαϊκιστικά μέτρα που πιστεύουν ότι θα τους βοηθήσουν να διατηρήσουν τα κέρδη τους και να ανταποκριθούν στις αυξημένες προσδοκίες τους. Εν ολίγοις, η αργή ανάπτυξη (ή, ακόμα χειρότερα, μια οικονομική κατάρρευση) θα μπορούσε να διαβρώσει την υποστήριξη της μεσαίας τάξης στην καλή διακυβέρνηση, σε ένα ευρύ κοινωνικό συμβόλαιο, και στις οικονομικές μεταρρυθμίσεις που διατηρούν τις ευκαιρίες από τις οποίες εξαρτάται η μεσαία τάξη.