Γεω-πολιτισμός και Ελλάδα | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Γεω-πολιτισμός και Ελλάδα

Τι ισχύει και τι πρέπει να γίνει

Γεωπολιτική είναι η γεωγραφική κατανομή της ισχύος και η πολιτική των κρατών να αξιοποιήσουν τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά, χάριν ενισχύσεως της θέσης τους. Γεω-πολιτισμός είναι η συνειδητή χρήση του πολιτισμού (τόσο ως civilization όσο και ως culture) και των εργαλείων που προσφέρονται συναφώς, για την ενίσχυση της θέσης του κράτους στον αγώνα επιβίωσης και κατανομής δυνάμεως.

Η χρήση γεω-πολιτιστικών εργαλείων απαιτεί βαθύτερη και εμβριθέστερη γνώση, από όσο η αντίληψη της γεωπολιτικής. Υπ’ αυτή την έννοια, κάθε έκφανση πολιτιστικής δραστηριότητας του ανθρώπου, εφόσον αξιοποιείται χάριν πολιτικών επιδιώξεων, καλείται προς συνέργεια: Μουσική, αθλητισμός, ζωγραφική, γλυπτική, λαογραφία, εθνογραφία, χορός, λογοτεχνία, ιστοριογραφία, θέατρο, κινηματογράφος και ΜΜΕ. Η προπαγάνδα κείται όχι μακράν των παραπάνω, ενώ η θρησκεία είναι στον πυρήνα των πολιτιστικών πεποιθήσεων. Όπως η γεωπολιτική δράση προϋπήρξε χιλιετίες πριν την επιστημολογική ανάδειξή της σε υβριδικό κλάδο της γεωγραφίας και της πολιτικής επιστήμης, έτσι και η γεω-πολιτιστική δραστηριότητα, προηγήθηκε πάρα πολλούς αιώνες πριν από την συστηματοποίηση και ανάδειξη των αντιλήψεών μας γι’ αυτήν.

06092017-1.jpg

Επισκέπτες κοιτάζουν τον ναό του Παρθενώνα μέσα από το Μουσείο της Ακρόπολης, στην Αθήνα 21 Ιουνίου 2009. REUTERS/Yiorgos Karahalis
---------------------------------------------------------------------------------------

Η γεω-πολιτισμική δράση δεν παράγει γρήγορα αποτελέσματα, αλλά έχει μακροπρόθεσμες και μακροχρόνιες συνέπειες, που δεν αποσβεννύονται εύκολα με αλλαγές του πολιτικού χάρτη: Η κατάρρευση της Αυστρο-Ουγγαρίας, δεν εξάλειψε την έννοια της Μεσευρώπης. Η Μεσευρώπη έμεινε διαρκώς παρούσα μέσω και της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής των Αψβούργων, από την Τεργέστη μέχρι το Λβίβ/Lemberg και αναδύθηκε με το τέλος ψυχρού πολέμου, δημιουργώντας σφαίρα αυστριακής πολιτιστικής και οικονομικής επιρροής [1].

Κορυφαίο έργο γεω-πολιτισμού στην σύγχρονη εποχή δύναται να χαρακτηρισθεί το κλασσικό πλέον «The Clash of Civilizations and the remaking of World Order» (1996) του Αμερικανού καθηγητή Samuel Huntington [2]. Σημαντικό, στην ίδια αντίληψη, που αντανακλά απαισιόδοξες σκέψεις για την ινδο-γερμανική εκδοχή του ευρωπαϊκού/Δυτικού πολιτισμού, υπήρξε το «Der Untergang des Abendlandes» (Η Παρακμή της Δύσεως, 1918-1922) του Γερμανού διανοητή Oswald Spengler (1880-1936). O Spengler δεν ήταν μόνο ένας φιλόσοφος της ιστορίας, δεν ήταν απλώς ένας Γερμανός ομόλογος του Arnold Toynbee [3] (The study of history, 1934), αλλά ήδη στον σλαβικό κόσμο, εύλογα, καταχωρίστηκε ως kulturolog, πολιτισμολόγος [4].

Στα καθ’ ημάς θα μπορούσε κανείς, χωρίς δόση υπερβολής, να υποστηρίξει ότι το πρωτοποριακό έργο του καθηγητή Ιωάννη Ρωμανίδη «Ρωμηοσύνη, Ρωμανία, Ρούμελη» (1975) αποτελεί έργο ανιχνεύσεως του γεω-πολιτισμικού υποβάθρου των νεο-Ελλήνων. Κατά δεύτερο λόγο, τομή στην μελέτη των γεω-πολιτισμικών εργαλείων που στρέφονται κατά των μεταπολεμικών κατακτήσεων των Ευρωπαίων και, συνεπώς, των Ελλήνων, αποτελεί η σύντομη πυκνή μελέτη του Κωνσταντίνου Τσουκαλά «Η Επινόηση της Ετερότητας» (2010).

Η άσκηση πολιτικής δια του πολιτισμού, αποτελεί πρακτική αρχαία. Οι συμβολισμοί διαδραμάτιζαν σπουδαίο ρόλο στο πλαίσιο αυτό:

-Η πορεία του Αλεξάνδρου προς το Μαντείο του Άμμωνος Διός (χειμώνας 331 π.Χ.), στην όαση της λιβυκής ερήμου, και το σκοπίμως μυστηριακό πέπλο που περιέβαλε την συνάντησή του με το αμμώνειο ιερατείο.
Η επίδραση στους λαούς, από την Λιβύη μέχρι την Ινδική, παραμένει ανεξίτηλη. Ο Μωάμεθ και το Κοράνι, αντί να απομειώσουν, συνέβαλαν στη διαιώνιση της φήμης του Αλεξάνδρου, ως Ζουλκαρνάϊν (ο δικέρατος, κατά την αμμώνεια παράσταση του Μακεδόνα στα νομίσματα των διαδόχων).

-Η εκπολιτιστική /εκχριστιανική δράση της (Ανατολικής) Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αποκορύφωμα, στο μεν εσωτερικό του κράτους η οικοδόμηση του Ναού τής του Θεού Σοφίας, βάσει σχεδίων των Ιώνων αρχιτεκτόνων Ανθέμιου και Ισίδωρου (537), προς δε το εξωτερικό η προβολή της βυζαντιακής λαμπρότητας και η εκπολιτιστική ιεραποστολή. Η δράση αυτή του Βυζαντίου, υπήρξε αποτελεσματική και οι συνέπειες της παραμένουν διαρκείς: τον 9ο μ.Χ. αι., επί Φωτίου Πατριάρχου, οι Θεσσαλονικείς αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος, δίδαξαν το αλφάβητο και ξεκίνησαν τον εκχριστιανισμό των Σλάβων. Τον επόμενο αιώνα, επί αυτοκράτορος Βασιλείου Β’, έλαβε χώρα στο Κίεβο το βάπτισμα των Ρώσων, με την πρωτοβουλία του ηγεμόνα Βλαδίμηρου και της μητέρας του Όλγας. Το 988, παραμένει χρονολογία κοσμοϊστορική, που σφράγισε, ίσως δια παντός, τον χαρακτήρα των ανατολικών Σλάβων, ανατολικά της πόλης Περεμύσλ. Η αυτοκρατορία, έχοντας χάσει την Συρία, την Αίγυπτο και τις βορειοαφρικανικές κτήσεις, ήταν σε θέση να ανακάμπτει και να διαδίδει, χωρίς να επιβάλλει, το υπερκόσμιο πολιτιστικό θρησκευτικό πρότυπό της. Έτσι, γεννήθηκε και συνεχίζει, αυτό που ο Dimitri Obolensky (1918-2001) ονόμασε η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία (The Byzantine Commonwealth,1971).

-Γεω-πολιτιστική, πρωτίστως, δραστηριότητα, άσκησαν, κατά την έναρξη της Αναγέννησης, οι αποστολικοί βασιλείς της Ισπανίας, με την δια της βίας επιβολή του χριστιανικού εκπολιτιστικού προτύπου, στους Αζτέκους, Μάγια και Ίνκας του Νέου Κόσμου. Παρά την πολιτική υποχώρηση, σε συνέχεια των επαναστάσεων των Μπολιβάρ, Χοσέ Μαρτίν και των άλλων, αλλά και της ήττας στον πόλεμο του 1895, ένας ολόκληρος κόσμος, μέγας, γεννήθηκε και παραμένει ακλόνητα ισπανόφωνος και καθολικός.

-Το γεω-πολιτιστικό εργαλείο ιδιαιτέρως αξιοποίησε η Γαλλία, αναθέτοντας εις εαυτήν «αποστολή εκπολιτισμού» (mission civilisatrice) στους τέσσερεις ορίζοντες.

-Γεω-πολιτιστικά εργαλεία είναι στην εποχή μας, η mass culture των ΗΠΑ, η πολιτική της παγκόσμιας επιβολής των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, πέραν των δικαιωμάτων του πολίτη που κατοχύρωσαν η γαλλική και οι άλλες ευρωπαϊκές επαναστάσεις, αλλά και η αμερικανική, όπως αποκρυσταλλώνεται στην Διακήρυξη της Φιλαδελφείας για την Ανεξαρτησία (04 Ιουλίου 1776).

06092017-2.jpg

H Times Square στη Νέα Υόρκη, ένα κρύο και θυελλώδες απόγευμα, στις 7 Δεκεμβρίου 2008. REUTERS/Chip East
-----------------------------------------------------------------------------------

-Γεω-πολιτιστική είναι η, σχετικά επιτυχής, στόχευση αποξέσεως της ελληνορωμαϊκής-ιουδαιοχριστιανικής ταυτότητας της Ευρώπης, που διενεργείται με πράξεις και παραλείψεις, από διάφορες πλευρές, στο όνομα της κοσμικότητας.

-Γεω-πολιτιστικό είναι το υπόβαθρο της σημερινής γεωπολιτικής διελκυστίνδας περί την Ουκρανία.

ΓΕΩ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΙΩΞΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΣΗΜΕΡΑ

Έχει επιδιώξεις γεω-πολιτιστικές το σημερινό ελληνικό κράτος; Διαθέτει την εσωτερική συνοχή και συγκρότηση, την αυτοπεποίθηση για να ασκήσει γεω-πολιτισμική δράση; Θεωρητικώς, η Ελλάδα, λόγω των επάλληλων κληρονομιών της, των αρχετυπικών καταβολών της, έχει όλες τις προϋποθέσεις να υπηρετήσει με γεω-πολιτισμικές στοχεύσεις τις κληρονομίες των οποίων, εκούσα-άκουσα, είναι φορέας. Συμβαίνει όμως τούτο;

Για να μπορέσει το κράτος να λειτουργήσει στο γεωπολιτισμικό επίπεδο ως δρων, ως υποκείμενο, θα πρέπει, στο πλαίσιο της σημερινής πολλαπλώς αλληλεπιδρώσας οικουμένης, να ανακτήσει επαφή με την δική μας ταυτότητα και συνείδηση, να οργανώσει, όχι φοβικά και πλεγματικά, τις δικές του άμυνες έναντι βλέψεων αλλοτρίων που δεν μπορούν οργανικά να συντεθούν με τα δικά μας.

Οι ταγοί της χώρας, οι θέσει και φύσει ταγοί, είναι υποχρεωμένοι να ενισχύσουν τις αντιστάσεις, ώστε η Ελλάδα να συνεχίσει να συνθέτει και να ενσωματώνει, όπως μπόρεσε να το πράξει για αιώνες, ακόμη και υπό ξένη κυριαρχία. Το Σύνταγμα της Ελλάδος, στις γενικές αρχές και τις θεμελιώδες διατάξεις του, που αποτελούν πιστή διαδοχή του εθνικού και φιλελεύθερου ιδεώδους των Συνταγμάτων της Ελληνικής Επαναστάσεως, είναι ιδεολογική μήτρα των Ελλήνων. Αρθρώνεται οργανικά με τις λαμπρές παραδόσεις του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι ιδρυτές-πατέρες του κόσμου μας, Ρήγας – Υψηλάντης – Καποδίστριας, είναι τα εικονίσματά μας. Το του Οδυσσέα Ελύτη «μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό, μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη» δεν είναι συγκινησιακός απλώς αφορισμός. Οι της μεγάλης γενιάς του '30, πρόσωπα με παιδεία και με την πικρή εμπειρία του ξεριζωμού από την Μικρασία, Ίωνες και Κωνσταντινουπολίτες κάποιοι από αυτούς, ήσαν μέτοχοι βαρείς της προγονικής παιδείας, ξανοίχτηκαν στο πέλαγος της διεθνούς διανόησης, πήραν και έδωσαν, έδωσαν και πήραν, και ανύψωσαν την ελληνική δημιουργία στα γράμματα και τις τέχνες, σε νέες κορυφές, όπως ίσως δεν το έχουν πετύχει οι κατοπινοί. Αποτελούν πρότυπο και μέτρο κρίσης και σύγκρισης για εμάς. Δεν μπορείς να αντλείς από τον Φόκνερ, τον Μάρσελ Προύστ, τον Τζαίημς Τζόυς, όταν δεν έχεις μελετήσει τους Σεφέρη και Ελύτη, Πρεβελάκη και Τερζάκη, Πικιώνη και Κόντογλου. Θα είσαι πτωχοπρόδρομος και πανηγυριστής, ασκώντας πολιτισμική λεγόμενη πολιτική, αρνούμενος να είσαι πιστός στις καταβολές σου. Μπορείς να ξεπεράσεις την κληρονομιά σου, αλλά δεν μπορείς να την προσπεράσεις. Την κληρονομιά σου την ξεπερνάς, την οδηγείς σε νέες κορυφές και συνθέσεις, υπηρετώντας την. Υπ’ αυτή την έννοια, το υψηλό, με όρους ελληνικούς, επέτυχε άριστα να διατυπώσει ο Δημήτρης Παπαϊωάννου στο δρώμενο της τελετής έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, 2004.

Αλλά για όλα αυτά, απαιτείται ανόρθωση της παιδείας, αποκατάσταση εργασιακού φρονήματος, πνεύματος ελευθερίας στην εκπαιδευτική κοινότητα. Ο Ζαν Ζωρές έλεγε ότι δεν υπάρχει άλλη παιδεία, εκτός από την παιδεία ελευθερίας. Η Ελλάς, δεν θα μπορέσει να ασκήσει συνεκτική και αξιόπιστη γεω-πολιτισμική δράση, εάν, πέρα από τα παραπάνω, δεν συνεννοηθούμε ως προς το ποια η σχέση μας με τους Αρχαίους. Μας αρκεί το γεγονός ότι μιλάμε την ίδια γλώσσα, στην συνέχειά της, και κατοικούμε στην ίδια γη; Μα, κατά τα άλλα, είμαστε πιο κοντά στην αρχαία κληρονομιά, από όσο οι Γάλλοι, οι Γερμανοί, οι Ιταλοί, οι Αγγλοσάξωνες; Μπορούμε να το τεκμηριώσουμε ότι είμαστε; Πώς θα αναπαράγουμε στυλοβάτες της κοινωνίας, χωρίς ανόρθωση των κλασσικών γραμμάτων, ελληνικών και λατινικών; Είναι πράγματι, τα αρχαία, αριστοκρατικό κατάλοιπο περασμένων καιρών, ή πολύτιμο εφόδιο επιτυχίας στον παγκόσμιο ανταγωνισμό;

Ώστε, εφόσον οι παραπάνω προϋποθέσεις πληρούνται, το γεω-πολιτισμικό εργαλείο της Ελλάδος πρέπει να συνεχίσει να είναι, πρώτα η γλώσσα η ελληνική, κατόπιν η Oρθοδοξία, κατά τρίτον η νεοελληνική μουσική.

Με την γλώσσα μας απευθυνόμαστε σε όλους τους λαούς της οικουμένης, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, κυρίως σε όσους δέχτηκαν εμφυτεύματα κλασσικού ελληνικού πολιτισμού, από τους Εβραίους μέχρι τους Λατινοαμερικανούς ακόμη.

Η Ορθοδοξία μάς συνδέει άρρηκτα με τους ανατολικούς και νότιους Σλάβους, τους Γεωργιανούς και με τα «ορφανά» της Ανατολικής Ρώμης στην Εγγύς και Μέση Ανατολή.

Η υψηλή νεοελληνική μουσική, με κορυφαίους τον Μάνο Χατζιδάκι και τον Μίκη Θεοδωράκη αλλά και άλλους σπουδαίους δημιουργούς, είχε και έχει απήχηση από την Δυτική και την Κεντρική Ευρώπη, στην Ρωσία και το Ισραήλ, τον Καναδά, την Αυστραλία, μέχρι την Ιαπωνία.

Μια ακροτελεύτια παρατήρηση είναι προσήκουσα: Η Ελληνική Δημοκρατία, δεν είναι διάδοχο κράτος (successor state) της Ανατολικής Ρώμης. Η γεω-πολιτισμική του δράση δεν μπορεί να έχει ως χαρακτηριστικό την εδαφικότητα που δύναται να εμφανίζει η αντίστοιχη ενέργεια της Αυστρίας στο γεωγραφικό ανάπτυγμα της παλαιάς δυαδικής μοναρχίας. Η δική μας δράση αντιθέτως, όταν προκύπτει, προσλαμβάνει λόγω της φύσεως της Δημοκρατίας μας, αλλά και της ουσίας των κληρονομιών που επωμιζόμαστε, ένα ανάπτυγμα οικουμενικό, έχει χαρακτήρα εξω-εδαφικό, χωρίς ωστόσο στην δική μας περίπτωση να δίνεται λαβή σε υπόνοιες ιμπεριαλιστικών αναμνήσεων.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

[1] Βλέπε, Claudio Magris, “Danube”, 1987, ελεγεία για την Mitteleuropa των Αψβούργων.
[2] Ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Immanuel Wallerstein, την επαύριο της κατάρρευσης της ΕΣΣΔ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας, διατύπωσε την εκτίμηση ότι οι πολιτισμικές κληρονομίες, θα αποκτήσουν εφεξής μεγαλύτερη σημασία. Βλέπε, αυτού «Geopolitics and Geo-culture: essays on the changing world system», 1991, Cambridge University Press. Την ίδια εποχή (1990) ο Edward Mortimer, αρθρογράφος τότε στους Financial Times, διατύπωνε την εκτίμηση, συνηγορώντας, ότι πλέον η Ελλάς αποκτούσε ισχυρό πλεονέκτημα να γίνει περιφερειακός πρωταγωνιστής στην ορθόδοξη, ως επί το πολύ, Βαλκανική. Τούτο δεν συνέβη. Το σχέδιο της Αγγελικής Λαΐου για ισχυρή πολιτισμική – διαπανεπιστημιακή συνεργασία με τους βόρειους γείτονες, δεν τέθηκε ποτέ σε εφαρμογή κατόπιν της παραιτήσεως της βυζαντινολόγου, Υφυπουργού Εξωτερικών, τον Νοέμβριο του 2000.
[3] Ο Arnold Toynbee (1889-1975), κραταιός γνώστης των ελληνικών πραγμάτων και συγγραφέας του βιβλίου «Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους» (ελληνική έκδοση, Καρδαμίτσα 1992), ήταν παράλληλα ιστορικός, φιλόσοφος της ιστορίας, πολιτισμολόγος, πολιτικός αναλυτής. Επηρέασε σοβαρά την βρετανική αυτοκρατορική σκέψη, κατά τον 20ο αιώνα.
[4] Η επιστημονική ορθότητα, υποχρεώνει να αναγνωρίσουμε ότι σημαίνων πολιτισμολόγος στην υπηρεσία κρατικών επιδιώξεων, είναι ο γνωστός Ρώσος της σχολής των σλαβοφίλων/ευρασιανιστών, Αλεξάντερ Ντούγκιν. Στην χορεία των μεγάλων ερευνητών της επιρροής του πολιτισμού στις ασκούμενες πολιτικές, αναμφίβολα κατατάσσεται και ο Αμερικανός, παλαιστινιακής καταγωγής, Edward Said (1935-2003), κυρίως με τα έργα του «Orientalism» (1978) και «Culture and Imperialism» (1993), ως επίσης ο Fernand Braudel, κατ’ εξοχήν μελετητής του μεσογειακού κόσμου.

Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition