Η υγιής δημοκρατία της Νότιας Αφρικής

Η δημοκρατία στη Νότια Αφρική βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση. Ή τουλάχιστον αυτή είναι η ευρέως διαδεδομένη άποψη μετά την αναγκαστική παραίτηση του προέδρου Jacob Zuma στις 14 Φεβρουαρίου, η οποία τερμάτισε την σχεδόν εννιάχρονη θητεία του. Παρόλο που οι Νοτιοαφρικανοί είναι εν πολλοίς ενωμένοι στο να γιορτάσουν την αποχώρηση του Ζούμα, μια σειρά από σκάνδαλα, ισχυρισμοί περί διαφθοράς και μια αντιληπτή υπονόμευση θεσμών [1] οδήγησαν πολλούς στο συμπέρασμα ότι το -μετά το απαρτχάιντ- σχέδιο [2] υπό το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (African National Congress, ANC) έχει σβήσει. Από αυτό το σημείο ευρείας θεώρησης των πραγμάτων, ενώ υπό τον Νέλσον Μαντέλα η χώρα ήταν ένας φάρος πολιτικής συμμετοχικότητας και σταθερότητας στην αφρικανική ήπειρο, υπό τον Zuma, η Νότια Αφρική έχει γίνει μια ακόμη «χρεοκοπημένη δημοκρατία». [3]

Αυτή η κρίση ταιριάζει άνετα με τις απόψεις των (τυπικά λευκών) επικριτών που προειδοποίησαν ότι η Νότια Αφρική υπό την πλειοψηφική διακυβέρνηση θα ακολουθούσε την πορεία χωρών όπως η Ζιμπάμπουε [4], διολισθαίνοντας στην προσωπική εξουσία, τον νεποτισμό και την οικονομική κατάρρευση. Η αφήγηση ότι οι θεσμοί της Νοτίου Αφρικής αποτυγχάνουν, συνοδεύεται επίσης από ισχυρισμούς σχετικά με την παρακμή της δημοκρατίας [5] σε όλο τον κόσμο.

Ο Jacob Zuma καταφθάνει για να ανακοινώσει την παραίτησή του, στην Πρετόρια, τον Φεβρουάριο του 2018. SIPHIWE SIBEKO / REUTERS
-----------------------------------------------------------------

Ωστόσο, η παραίτηση του Zuma, και τα γεγονότα που οδήγησαν σε αυτήν, σηματοδοτούν ακριβώς το αντίθετο. Η δημοκρατία δεν εγγυάται την επιλογή ειλικρινών ή ικανών ηγετών. Παρέχει, ωστόσο, μηχανισμούς στις κοινωνίες για να απομακρύνουν τους κακούς ηγέτες, είτε μέσω ανοικτών εκλογών είτε μέσω εσωτερικών κομματικών διαδικασιών. Η πολιτική αποβολή του Ζούμα, που έδειξε έντονη αδιαφορία για το κράτος δικαίου και μια τάση να αντιμετωπίζει τους κυβερνητικούς μηχανισμούς ως πλατφόρμες αυτο-πλουτισμού, υποδηλώνει ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί της Νοτίου Αφρικής λειτουργούν όπως κάποιος θα ήλπιζε. Δεδομένου του σκηνικού του αυξανόμενου ανταγωνισμού στις τοπικές εκλογές της χώρας και της εμφάνισης συνεκτικών κομμάτων της αντιπολίτευσης, οι προοπτικές μιας εδραιωμένης δημοκρατικής διακυβέρνησης στη Νότια Αφρική φαίνονται τώρα αρκετά καλές.

ΠΕΡΙΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΖΟΥΜΑ

Όταν ο Zuma ανέβηκε στην ηγεσία του ANC το 2007, και έπειτα στην προεδρία το 2009, λίγοι πίστευαν ότι θα ήταν ένας άγιος ηγέτης. Είχε φθαρεί από πολυάριθμα σκάνδαλα [6], συμπεριλαμβανομένων των ισχυρισμών περί φοροδιαφυγής, του φερόμενου βιασμού της Fezeka Kuzwayo, και της ευρέως καταδικασθείσας δήλωσής του ότι το ντους μετά το σεξ θα μπορούσε να «ελαχιστοποιήσει τους κινδύνους προσβολής [από τον ιό HIV]» [7]. Το 2005, προοιωνίζοντας το μέλλον, ο τότε πρόεδρος Thabo Mbeki απέλυσε [8] τον Zuma από την θέση του αναπληρωτή προέδρου αφότου ένα σκάνδαλο διαφθοράς ενέπλεξε τον οικονομικό σύμβουλο του Zuma.

Οι υποστηρικτές του ANC παρόλα αυτά ήλπιζαν ότι η νίκη του Zuma στις εκλογές το 2009 θα μπορούσε να συμβάλει στην αναζωογόνηση ενός κυβερνώντος κόμματος που [εκείνοι] φοβούνταν ότι δεν έρχεται πια σε επαφή με τους φτωχότερους πολίτες της χώρας. Σε αντίθεση με τους προκατόχους του, ο Zuma έφερε μια λαϊκίστικη αιχμή στην πολιτική, κάτι που εξυπηρετούσε τους αγροτικούς ψηφοφόρους, συμπεριλαμβανομένων των άμεσων εκκλήσεων στην «αφρικανική» ταυτότητα των πολιτών. Ο Zuma υπερήφανα ισχυριζόταν ότι είχε την εθνοτική κληρονομιά των Zulu και συχνά φωτογραφιζόταν με παραδοσιακή ενδυμασία.

Η προεδρία του Ζούμα καθορίστηκε από μια διελκυστίνδα [9] μεταξύ δύο αντιθέτων δυνάμεων: Τις προσπάθειες του Zuma να χρησιμοποιήσει την εκτελεστική εξουσία για προσωπικό και πολιτικό όφελος, και τις προσπάθειες της κοινωνίας των πολιτών, των μέσων ενημέρωσης, των μελών του κόμματος και των κρατικών αξιωματούχων να του επιβάλουν περιορισμούς. Για παράδειγμα, λίγο μετά την εκλογή του το 2009, ο Zuma ενέκρινε την δαπάνη 21 εκατομμυρίων δολαρίων από τα χρήματα των φορολογουμένων για βελτιώσεις στην προσωπική του κατοικία, τη Nkandla. Ερευνητές δημοσιογράφοι δημοσιοποίησαν την ιστορία αργότερα εκείνο το έτος και, μέχρι το 2014, ο Εθνικός Δημόσιος Προστάτης (National Public Protector), Thuli Madonsela, βρήκε ότι ο πρόεδρος είχε επωφεληθεί αδικαιολόγητα από τις βελτιώσεις. Τελικά, το Συνταγματικό Δικαστήριο της Νότιας Αφρικής διέταξε τον Zuma να επιστρέψει περισσότερα από 500.000 δολάρια, μια ετυμηγορία που εκείνος αποδέχτηκε.

Ένα δεύτερο παράδειγμα αυτής της δυναμικής ήταν η εκπληκτική απόλυση του εξαιρετικά σεβαστού υπουργού Οικονομικών Nhlanhla Nene τον Δεκέμβριο του 2015 από τον Ζούμα, αντικαθιστώντας τον με έναν γνωστό πολιτικό σύμμαχό του, τον David «Des» van Rooyen. Αυτή η προσπάθεια να εγκαταστήσει έναν πιο ευέλικτο προστάτη του εθνικού θησαυροφυλακίου δημιούργησε τεράστια αντίδραση από την επιχειρηματική κοινότητα, οδηγώντας σε συνεχείς ισχυρισμούς για «κατάληψη του κράτους» από ιδιωτικά συμφέροντα. Μέσα σε μια εβδομάδα, ο Ζούμα πιέστηκε να απομακρύνει τον van Rooyen και να τον αντικαταστήσει με τον ευυπόληπτο προκάτοχο του Nene, τον Pravin Gordhan.

Ο Zuma (δεξιά) με τον πρόεδρο του ANC, Cyril Ramaphosa, στο Ανατολικό Λονδίνο, στη Νότια Αφρική, τον Ιανουάριο του 2018. SIPHIWE SIBEKO / REUTERS
-----------------------------------------------------------------------