Γιατί η Συνθήκη της Λωζάννης είναι ακόμα ισχυρή

Εκτός από τους πρωταγωνιστές στα θέματα της Μέσης Ανατολής, ρόλο έπαιξαν και τα «δεύτερα βιολιά», όπως ο Άγγλος στρατιωτικός Μαρκ Σάϊκς (Mark Sykes) και ο Γάλλος διπλωμάτης Ζορζ Πικό (Georges Picot), που με την περιώνυμη συμφωνία τους έθεσαν τις βάσεις χάραξης του χάρτη της Μέσης Ανατολής˙ ο επίσης στρατιωτικός Τόμας Έντουαρντ Λόρενς (Thomas Edward Lawrence, γνωστός ως Λόρενς της Αραβίας), που χρησιμοποιήθηκε ως Σύνδεσμος μεταξύ Βρετανών και Αράβων και εμψύχωνε τον αραβικό λαό˙ από άλλη σκοπιά, ο Γάλλος πολιτικός Φρανκλέν-Μπουγιόν (Franklin-Bouillon), αρχιτέκτονας της γαλλο-τουρκικής προσέγγισης, που έγειρε την πλάστιγγα υπέρ του Κεμάλ˙ οι Εβραίοι Χαΐμ Βάϊτσμαν (Chaim Weizmann, πρώτος Πρόεδρος του ανεξάρτητου Ισραήλ το 1948) και ο λόρδος Ρότσιλντ (Πρόεδρος των Σιωνιστών Βρετανίας) που συνέβαλαν στην δημιουργία της πρώτης εβραϊκής εστίας˙ και τέλος, η Βρετανίδα αρχαιολόγος και συγγραφέας Γερτρούδη Μπελ (Gertrude Bell), η οποία, με την αραβογνωσία της βοήθησε τις αγγλικές αρχές στις διεκδικήσεις τους στη μεθόριο του Ιράκ και την προσάρτηση της Μοσούλης.

Η ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΣΑΪΚΣ-ΠΙΚΟ (SYKES-PIKOT, ΜΑΙΟΣ 1916).

Οι απαρχές της Συνθήκης της Λωζάννης, που ανέτρεψε άρδην το σκηνικό στα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή, τοποθετούνται ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν οι παλιοί σύμμαχοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Αγγλία, Γαλλία) εγκατέλειψαν την πατροπαράδοτη πολιτική της υποστήριξης της ακεραιότητάς της και άρχισαν να τρέφουν βλέψεις εναντίον του ούτως ή άλλως εξασθενημένου σώματός της. Άλλωστε, τον χώρο αυτό άρχισε να καλύπτει από τα τέλη του 19ου αιώνα η αυξανόμενη επιρροή, διείσδυση και αρωγή των ανταγωνιστριών κεντρικών δυνάμεων (Γερμανία, Αυστροουγγαρία), στο στρατόπεδο των οποίων μάλιστα εντάχθηκε η Υψηλή Πύλη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ώθηση σε μια νέα στροφή των Αγγλο-γάλλων έδωσαν οι ρωσικές βλέψεις στον χώρο των Στενών και της Αρμενίας καθώς και οι υπέρμετρες απαιτήσεις της Ιταλίας (όπως είχαν διατυπωθεί στην Συνθήκη προσχώρησής της στο στρατόπεδο της Αντάντ στο Λονδίνο το 1915). Κεντρική σκέψη των Βρετανών ήταν να ξεσηκώσουν τους Άραβες εναντίον των Οθωμανών, υποσχόμενοι την αυτονόμησή τους μετά την λήξη του Πολέμου (σε ανεξάρτητα ή ομόσπονδα κράτη). Αυτή η «συναλλαγή» ενσωματώθηκε στην αλληλογραφία (1915-1916) μεταξύ του Άγγλου Κυβερνήτη της Αιγύπτου, Μακμάχον (McMahon) και του Χουσεΐν, Εμίρη της Μέκκας. Σύντομα, στο σκηνικό αυτό εισήλθε και η Γαλλία, η οποία διατηρούσε στην περιοχή μεγάλα οικονομικά συμφέροντα και είχε σημαντική πολιτιστική επιρροή.

Στο πλαίσιο αυτό, υπογράφηκε τον Μάιο του 1916 η αγγλο-γαλλική μυστική «Συμφωνία Σάϊκς-Πικό» -από τα ονόματα των δύο διαπραγματευτών της- στην οποία προσχώρησε λίγο αργότερα και η Ρωσία. Με τη Συμφωνία αυτή χαρασσόταν στην ουσία ο χάρτης της Εγγύς Ανατολής μεταξύ των δυνάμεων της Αντάντ και δημιουργούνταν μεταξύ τους δύο είδη ζωνών: Η ζώνη «ελέγχου» και η «ζώνη επιρροής», ως εξής: α) η Γαλλία εξασφάλιζε τον «έλεγχο» στην περιοχή της Κιλικίας (Μερσίνη, Άδανα, Αλεξανδρέττα, που θα κηρυσσόταν ελεύθερος λιμένας) και στα Παράλια της Συρίας/Λιβάνου, καθώς και την «επιρροή» της στην ενδοχώρα της Συρίας και στο Β. Ιράκ (συμπεριλαμβανομένης της πετρελαιοφόρου περιοχής της Μοσούλης) β) η Αγγλία διατηρούσε τον «έλεγχο» στο Νότιο Ιράκ (με την Βαγδάτη και την Βασόρα, μέχρι το Κουβέϊτ) και την «επιρροή» της στο δυτικό Ιράκ και την Ιορδανία γ) η Ρωσία εξασφάλιζε επαρχίες της ευρύτερης Αρμενίας (Ερζερούμ, Τραπεζούντα, Βαν κ.λπ) δ) οι τρεις δυνάμεις της Αντάντ θα ασκούσαν διεθνή «έλεγχο» στην Παλαιστίνη ε) οι Άραβες είχαν ρητή υπόσχεση ότι ανάμεσα στις παραπάνω περιοχές θα δημιουργείτο «ομοσπονδία ή ενιαίο αραβικό κράτος» υπό αγγλο-γαλλική επιρροή.

Ενδιαφέρον είναι ότι η Συμφωνία αυτή αναφέρεται σε -ίσως μια άγνωστη- πτυχή για την Κύπρο, της οποίας (1915-1916) η «κατοχή και διοίκηση» είχαν παραχωρηθεί στην Αγγλία (με την αγγλο-τουρκική συμμαχία του 1878) και η οποία είχε προσαρτηθεί μονομερώς από το Λονδίνο, με την έναρξη του Μεγάλου Πολέμου (5/11/1914). Το 1915 η Αγγλία πρόσφερε τη μεγαλόνησο στην Ελλάδα έναντι προσχώρησης της τελευταίας στο πλευρό της Αντάντ, αλλά η τότε βασιλική κυβέρνηση απέρριψε την προσφορά. Η Συμφωνία Σάϊκς-Πικό προέβλεψε ότι «η Μεγάλη Βρετανία σε καμιά περίπτωση δεν θα διεξήγαγε διαπραγματεύσεις για την παραχώρηση της Κύπρου σε τρίτη δύναμη χωρίς την συναίνεση της γαλλικής κυβέρνησης». Ως αντάλλαγμα θα παραχωρείτο στο Λονδίνο η χρήση των λιμένων της Χάϊφα και της Άκκρας και η παροχή μέρους των υδάτων των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη (τμήμα των οποίων ανήκαν στην γαλλική σφαίρα επιρροής). Ο λόγος της αγγλικής δέσμευσης ως προς την Κύπρο μπορεί να αναζητηθεί στην προηγούμενη πρωτοβουλία του Λονδίνου να προσφέρει στην Ελλάδα την Κύπρο (χωρίς συνεννόηση με την Γαλλία), η οποία, όμως, κείμενη απέναντι στην ζώνη γαλλικού ελέγχου (Ν.Α. Τουρκία), ενδιέφερε άμεσα το Παρίσι.

Με την κατάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους τον Οκτώβριο του 1917, η Συμφωνία Σάϊκς-Πικό διέρρευσε στον ρωσικό Τύπο (όπως και άλλες τσαρικές συμφωνίες, και στον βρετανικό Τύπο), προκαλώντας τις έντονες αντιδράσεις των άμεσα εμπλεκομένων. Οι Άραβες την χαρακτήρισαν ως «προδοσία», αφού το περιεχόμενό της στην ουσία αντιστρατευόταν τις υποσχέσεις των Άγγλων προς τον Εμίρη Χουσεΐν. Οι σύμμαχοι Ιταλοί αντέδρασαν και εξασφάλισαν με την συμπληρωματική Συνθήκη του Αγίου Ιωάννη της Μοριένης (Απρίλιος 1917) την υπόσχεση επέκτασης της ζώνης ελέγχου της, πέρα από την Αττάλεια και προς την περιοχή της Νοτιοανατολικής Τουρκίας. Επιπλέον, οι Μπολσεβίκοι, με την εξάπλωση της επανάστασης στην Ρωσία από το 1917 και την συνακόλουθη αποστασία της από το συμμαχικό στρατόπεδο, ακύρωσαν το ρωσικό σκέλος της Συμφωνίας Σάϊκς-Πικό.