Η αντιφιλελεύθερη επανάσταση της Ανατολικής Ευρώπης

Ορισμένες λαϊκιστικές επιτυχίες οφείλονται σε οικονομικά προβλήματα: Ο Όρμπαν εκλέχτηκε το 2010, αφού η οικονομία της Ουγγαρίας είχε συρρικνωθεί κατά 6,6% το 2009. Αλλά παρόμοια προβλήματα δεν εξηγούν γιατί η Τσεχική Δημοκρατία, η οποία απολαμβάνει ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά ανεργίας στην Ευρώπη, ψήφισε υπέρ ενός πλήθους από λαϊκίστικα κόμματα στις βουλευτικές εκλογές του περασμένου έτους ή γιατί η μισαλλοδοξία αυξάνεται στην οικονομικά επιτυχημένη Σλοβακία. Η Πολωνία είναι η πιο περίεργη περίπτωση. Η χώρα είχε την ταχύτερα αναπτυσσόμενη οικονομία στην Ευρώπη από το 2007 έως το 2017 και έχει δει την κοινωνική κινητικότητα να βελτιώνεται τα τελευταία χρόνια. Η έρευνα του Πολωνού κοινωνιολόγου Maciej Gdula έδειξε ότι οι πολιτικές συμπεριφορές των Πολωνών δεν εξαρτώνται από το αν έχουν επωφεληθεί μεμονωμένα από τη μετακομμουνιστική μετάβαση. Η [εκλογική] βάση του κυβερνώντος κόμματος περιλαμβάνει πολλούς που είναι ικανοποιημένοι με την ζωή τους και έχουν συμμετάσχει στην ευημερία της χώρας τους.

Προεκλογικές αφίσες του πρωθυπουργού της Ουγγαρίας, Viktor Orban, τον Απρίλιο του 2018. BERNADETT SZABO / REUTERS
-------------------------------------------------------------

Οι λεπτομέρειες της λαϊκιστικής στροφής της ανατολικής Ευρώπης ποικίλλουν από χώρα σε χώρα, όπως άλλωστε και ο χαρακτήρας και οι πολιτικές των μεμονωμένων λαϊκιστικών κυβερνήσεων. Στην Ουγγαρία, το Fidesz χρησιμοποίησε την συνταγματική του πλειοψηφία για να ξαναγράψει τους κανόνες του παιχνιδιού [6]: Τα μαστορέματα του Orban με το εκλογικό σύστημα της χώρας έχουν μετατρέψει την «πολυφωνία του σε μια υπερπλειοψηφία», σύμφωνα με τα λόγια του κοινωνιολόγου Kim Lane Scheppele. Επιπλέον, η διαφθορά είναι διαδεδομένη. Σε άρθρο του τον Μάρτιο του 2017 στο περιοδικό The Atlantic, ο συγγραφέας David Frum ανέφερε έναν ανώνυμο παρατηρητή ο οποίος είπε για το σύστημα του Fidesz: «Το όφελος του να ελέγχεις ένα σύγχρονο κράτος είναι λιγότερο η εξουσία του να διώκεις τους αθώους, και περισσότερη η δύναμη του να προστατεύεις τον ένοχο».

Η κυβέρνηση της Πολωνίας επιδίωξε επίσης να διαλύσει τους ελέγχους και τις ισορροπίες, ιδίως μέσω των αλλαγών στο συνταγματικό δικαστήριο. Σε αντίθεση με την ουγγρική κυβέρνηση, ωστόσο, είναι βασικά καθαρή όταν πρόκειται για την διαφθορά. Οι πολιτικές της επικεντρώνονται λιγότερο στον έλεγχο της οικονομίας ή στην δημιουργία μιας πιστής μεσαίας τάξης και περισσότερο στην ηθική επανεκπαίδευση του έθνους. Η πολωνική κυβέρνηση προσπάθησε να ξαναγράψει την ιστορία, κάτι που σηματοδοτήθηκε μια εμφατικά μέσω ενός πρόσφατου νόμου που καθιστά παράνομο να κατηγορείται η Πολωνία για το Ολοκαύτωμα. Στην Δημοκρατία της Τσεχίας, εν τω μεταξύ, ο πρωθυπουργός Andrej Babis οδήγησε το κόμμα του στη νίκη πέρυσι υποσχόμενος να διοικήσει το κράτος σαν μια εταιρεία.

Παρά ταύτα, κάτω από αυτές τις διαφορές βρίσκεται μια ρητορική κοινοτοπιών. Σε όλη την ανατολική Ευρώπη, εμφανίζεται μια νέα αντιφιλελεύθερη συναίνεση, που χαρακτηρίζεται από ξενοφοβικό εθνικισμό και υποστηρίζεται, κατά κάποιο τρόπο απροσδόκητα, από νέους που ενηλικιώθηκαν μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού. Ενώ οι φιλελεύθεροι που κυριάρχησαν στην δεκαετία του 1990 ασχολήθηκαν με τα δικαιώματα των εθνοτικών, θρησκευτικών και σεξουαλικών μειονοτήτων, αυτή η νέα συναίνεση αφορά τα δικαιώματα της πλειοψηφίας.

Όπου κι αν αναλαμβάνουν την εξουσία, οι συντηρητικοί λαϊκιστές χρησιμοποιούν την κυβέρνηση για να εμβαθύνουν την πολιτιστική και πολιτική πόλωση και να υπερασπιστούν αυτό που ο Αμερικανός ιστορικός Richard Hofstadter χαρακτήρισε «το παρανοϊκό στυλ» στην πολιτική. Αυτό το στυλ κυκλοφορεί σε μεγάλο βαθμό σε θεωρίες συνωμοσίας, όπως η πεποίθηση, που συμμερίζονται πολλοί ψηφοφόροι του PiS, ότι η αεροπορική συντριβή το 2010 που σκότωσε τον πρόεδρο Lech Kaczynski -τον αδελφό του ηγέτη του PiS, Jaroslaw Kaczysnki- ήταν προϊόν δολοφονίας και όχι ατύχημα. Αυτή η παράνοια αναδεικνύεται επίσης από τους ισχυρισμούς του Fidesz ότι οι Βρυξέλλες, με την βοήθεια του γεννημένου στην Ουγγαρία δισεκατομμυριούχου George Soros, σχεδιάζουν κρυφά να πλημμυρίσουν την Ουγγαρία με μετανάστες.

Οι λαϊκιστές της Ανατολικής Ευρώπης αναπτύσσουν επίσης ένα παρόμοιο πολιτικό λεξιλόγιο, ανακηρύσσοντας τους εαυτούς τους ως την αυθεντική φωνή του έθνους ενάντια στους εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς του. Όπως δηλώνει ο πολιτικός επιστήμονας Jan-Werner Müller, οι «λαϊκιστές υποστηρίζουν ότι αυτοί και μόνον αυτοί αντιπροσωπεύουν τον λαό», μια αξίωση που δεν είναι εμπειρική αλλά «πάντα ξεκάθαρα ηθική». Το Fidesz και το PiS δεν προσποιούνται ότι είναι για όλους τους Ούγγρους ή όλους τους Πολωνούς, αλλά επιμένουν ότι αντιπροσωπεύουν όλους τους αληθινούς Ούγγρους και όλους τους αληθινούς Πολωνούς. Μετασχηματίζουν την δημοκρατία από ένα μέσο ενσωμάτωσης σε ένα [μέσο] αποκλεισμού, απονομιμοποιώντας μη πλειοψηφικά θεσμικά όργανα, με το να τα χαρακτηρίζουν ως εμπόδια στην βούληση του λαού.