Γιατί τα σύνορα δεν είναι το πρόβλημα -ή η λύση- για την Σερβία και το Κοσσυφοπέδιο

Οι σχολιαστές στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη χαιρέτισαν την πρόταση για την ανταλλαγή εδαφών με ανάμικτο ενθουσιασμό. Σε ένα πρόσφατο άρθρο του στους The New York Times [1], ο συγγραφέας Charles Kupchan περιγράφει το σχέδιο ως ένα πικρό χάπι που πρέπει να καταπωθεί. Παραδέχεται ότι η συνέπεια μιας ανταλλαγής εδαφών θα είναι η «εθνοκάθαρση», αλλά επισημαίνει ότι η εθνοκάθαρση θα είναι «ειρηνική». Αυτό που υπονοείται είναι ότι ενώ το ανθρώπινο κόστος μπορεί να είναι υψηλό, τα πολιτικά οφέλη είναι μεγάλα και το σχέδιο είναι αποδεκτό αν επιτυγχάνεται με κοινή συναίνεση. Από την άλλη πλευρά, οι επικριτές της συμφωνίας προειδοποιούν για την ανατροπή διευθετήσεων που έχουν επιτευχθεί αλλού, για τον κίνδυνο της κλιμάκωσης αιτημάτων, για προηγούμενα που θα μπορούσαν να διευρυνθούν, και τελικά για τον κίνδυνο ενός νέου γύρου βίας στην περιοχή. Ο Michael Roth, υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας για την Ευρώπη, προειδοποίησε για ένα «κουτί της Πανδώρας», ενώ ο κληρικός Sava Janjic, επικαλέστηκε το αιώνιο «βαρέλι πυρίτιδας». Το επιχείρημα είναι ότι η επίτευξη έστω και μιας εύθραυστης ειρήνης στην περιοχή ήταν μια δαπανηρή, μακρόχρονη πρόκληση και ότι οποιαδήποτε διαταραχή των σχετικών βασικών αρχών είναι σαν να βγάζει κάποιος τον ακρογωνιαίο λίθο ενός πύργου.

Και οι δύο απόψεις μοιράζονται την υπόθεση ότι οι άνθρωποι στην αμφισβητούμενη περιοχή είναι μέλη αναγνωρισμένων εθνοτικών ομάδων και ότι αυτό που επιθυμούν οι εθνοτικές ομάδες είναι εθνικά κράτη. Εκεί που διαφέρουν είναι οι προσδοκίες τους για το τι θα παραχθεί με το να προσφερθεί κάτι στους εθνικιστές. Οι υποστηρικτές ελπίζουν ότι ένα μπισκότο θα είναι αρκετό για να κατευνάσει το θηρίο, ενώ οι αντίπαλοι φοβούνται ότι ένα μπισκότο θα τροφοδοτήσει ακόρεστες ορέξεις και θα αναζωογονήσει το υπόλοιπο θηριοτροφείο.

ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΟΧΙ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΚΑΘΟΡΙΖΕΙ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Αλλά η υπόθεση ότι οι Αλβανοί, οι Σέρβοι ή άλλοι στα Βαλκάνια θέλουν ουσιαστικά να ζουν σε εθνικό έδαφος είναι ψευδής. Ο πολύ υψηλός ρυθμός μετανάστευσης έξω από την περιοχή σε πολυπολιτισμικές χώρες, όπου προσφέρεται στους ανθρώπους μια καλύτερη ευκαιρία να αποκτήσουν απασχόληση, εκπαίδευση και πρόσβαση στην κοινωνική πρόνοια, προσφέρει σύγχρονες αποδείξεις ότι οι υλικές επιθυμίες είναι τουλάχιστον τόσο ισχυρές όσο και οι συμβολικές. Αν κοιτάξουμε βαθύτερα στην ιστορία της περιοχής, θα διαπιστώσουμε ότι η μετανάστευση, η ανάμιξη, η ποικιλομορφία, η αμοιβαία επιρροή και η ανταλλαγή αποτελούν όχι μόνο βασικούς παράγοντες της κοινωνικής ζωής για πολλούς αιώνες, αλλά είναι ο πυρήνας εκείνων των χαρακτηριστικών που κάνουν τα Βαλκάνια πολιτισμικά και κοινωνικά μοναδικά. Ο συγχρωτισμός και η ποικιλομορφία είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των Βαλκανίων. Αυτό είναι εμφανές σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, από την γλώσσα και την αρχιτεκτονική έως την θρησκεία και την κουζίνα.

Κατά καιρούς τα τελευταία 150 χρόνια, ο εθνικισμός προσπάθησε να ξηλώσει αυτή την πλούσια ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά. Η απογοήτευση και η δυσαρέσκεια, κατευθυνόμενες τόσο στην επιβληθείσα εθνοτική κυριαρχία όσο και στα ανεπιτυχή πολυπολιτισμικά καθεστώτα, βοήθησαν τους εθνικιστές να στήσουν την υπόθεσή τους. Όπου έχουν καθιερωθεί εθνικά κράτη και παρακράτη, οι διακρίσεις έχουν ενθαρρύνει τους διαφορετικούς ανθρώπους να μεταφέρουν την ταυτότητά τους και τους προσανατολισμούς τους προς την κυρίαρχη ομάδα ή να τοποθετηθούν εναντίον της κυρίαρχης ομάδας ως διασυνοριακοί θύλακες.

Στο βάθος, όμως, το εθνικιστικό σχέδιο για την δημιουργία ομοιογενών εδαφικών μονάδων έρχεται επανειλημμένα σε σύγκρουση με την ζωντανή εμπειρία ανθρώπων στην περιοχή. Το μόνο πραγματικό μέσο για να φανεί το σχέδιο αυτό αναπόφευκτο είναι να αλλάξει ο πληθυσμός και ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος αλλαγής των πληθυσμών είναι η βία. Οι εξωτερικοί παρατηρητές είναι υποχρεωμένοι να μιλούν για την Βοσνία και Ερζεγοβίνη τώρα με όρους «εθνοτικών εδαφών» και τις «εθνοτικών ομάδων», επειδή η συνεχιζόμενη βία άλλαξε τον χαρακτήρα τόσο των εδαφών όσο και των ομάδων. Η επιβολή και η μεταφορά των συνόρων κάνουν το ίδιο πράγμα, συνήθως λιγότερο δραματικά και πιο αργά. Το αποτέλεσμα και στις δύο περιπτώσεις είναι το ίδιο: Η νομιμοποίηση των συνεπειών της βίας, κάνοντας τις να φαίνονται σαν να ήταν οι αιτίες.

Το ζήτημα εδώ είναι ότι η χάραξη νέων συνόρων για την δημιουργία εθνικά ομοιογενών εδαφών μπορεί να επιτύχει, αλλά όχι χωρίς σημαντική χρήση βίας και όχι χωρίς μια συνεχή εκστρατεία που ενθαρρύνει τους ανθρώπους να αναπτύξουν ιδέες για το ποιοι είναι, πού ανήκουν και τι θέλουν. Αυτή η εκστρατεία ήταν συνεχής και εν μέρει πετυχημένη, αλλά και εν μέρει αποτυχημένη.

Αυτά για την σύγκρουση, λοιπόν. Αλλά τι γίνεται με την ειρήνη; Όπως καταδεικνύει η πρόσφατη αποτυχία του δημοψηφίσματος για το όνομα της πΓΔΜ, η επίτευξη συμφωνιών χωρίς προηγούμενη εξασφάλιση της σύμφωνης γνώμης των ανθρώπων που θα επηρεαστούν, είναι επικίνδυνη και μη ασφαλής. Τα ψηφίσματα που γίνονται απροσδόκητα γρήγορα, διαλύονται. Η διαρκής ειρήνη απαιτεί οι διαπραγματευτές να επιδεικνύουν ευαισθησία και συνειδητοποίηση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι, στα εδάφη για τα οποία οι πολιτικοί αγαπούν να επιχειρηματολογούν, ζουν πραγματικά και τι πραγματικά χρειάζονται.

ΜΙΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ

Τα σχέδια για την επαναχάραξη των συνόρων είναι στρατηγικές για την ικανοποίηση των βραχυπρόθεσμων επιθυμιών των πολιτικών. Θα προβάλλουν αρνητικές συνέπειες προς τα έξω και κατά συνέπεια θα αποτύχουν. Μια εναλλακτική προσέγγιση θα μπορούσε να προσπαθήσει να αντιμετωπίσει τις μακροπρόθεσμες ανάγκες των πολιτών και να οικοδομήσει σχέσεις όπου απουσιάζουν ή χαλούν.