Το ξήλωμα της δημοκρατίας στην Αμερική

Ακόμη και με τα ταραχώδη πρότυπα της προεδρίας του Ντόναλντ Τραμπ, το ταχύ ξήλωμα των αμερικανικών θεσμών κατά το πρώτο εξάμηνο του 2020 ήταν αξιοσημείωτο. Πρώτα ήρθε η πρόταση μομφής (impeachment), αποκαλύπτοντας το πώς ο Τραμπ και οι σύμμαχοί του παρακράτησαν στρατιωτική βοήθεια 400 εκατομμυρίων δολαρίων προς την Ουκρανία, προκειμένου να πείσουν τους ηγέτες εκείνης της χώρας να προβούν σε έρευνα για την οικογένεια του πολιτικού αντιπάλου του Τραμπ, του πρώην αντιπροέδρου Τζο Μπάιντεν. Ακόμα πιο σοκαριστικό για εκείνους που εξακολουθούσαν να πιστεύουν ότι το Σύνταγμα των ΗΠΑ θα συγκρατούσε τον Τραμπ ήταν η απροθυμία της κυριαρχούμενης από Ρεπουμπλικάνους Γερουσίας να ακούσει όλα τα εναντίον του προέδρου στοιχεία. Στην συνέχεια ήρθε η θρασεία απόλυση του πρέσβυ στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Gordon Sondland, και του αντισυνταγματάρχη Alexander Vindman, διευθυντή Ευρωπαϊκών Υποθέσεων στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας (NSC), οι οποίοι αμφότεροι κατέθεσαν κατά την διάρκεια της έρευνας για την πρόταση μομφής. Ακόμα και ο δίδυμος αδερφός του Vindman δεν διέφυγε από την απόλυση από την δουλειά του στο NSC. Ο Γενικός Επιθεωρητής της κοινότητας πληροφοριών, Michael Atkinson, ήταν ο επόμενος που απολύθηκε, ένας από τους πέντε γενικούς επιθεωρητές που απολύθηκαν τους τελευταίους τρεις μήνες.

Διαμαρτυρίες στον Λευκό Οίκο μετά τον θάνατο του Τζορτζ Φλόιντ, τον Μάιο του 2020. Jonathan Ernst / Reuters
---------------------------------------------------------

Η πρόταση μομφής και τα επακόλουθά της ήταν μόνο η αρχή. Αναμφισβήτητα πιο σημαντική για εκατομμύρια Αμερικανούς ήταν η άρνηση της κυβέρνησης Τραμπ να ακολουθήσει τις προειδοποιήσεις των ειδικών σχετικά με την εξάπλωση του νέου κορωνοϊού. Αντί να αναπληρώσει τα αποθέματα προστατευτικού εξοπλισμού ή να αναπτύξει μια εθνική στρατηγική για διαγνωστικά τεστ, ο πρόεδρος υποβάθμισε την σοβαρότητα της πανδημίας [1] και ισχυρίστηκε ψευδώς ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν προετοιμασμένες να την συγκρατήσουν. Η παραπληροφόρηση που διαδόθηκε από τον Τραμπ (και επαναλήφθηκε από τους συμμάχους του στο Fox News) στις πρώτες μέρες της επιδημίας φαίνεται ότι επιτάχυνε την εξάπλωση του ιού [2], ο οποίος έχει πλέον στοιχίσει περισσότερες από 100.000 αμερικανικές ζωές.

Ενώ η πανδημία εξακολουθούσε να μαίνεται, μια άλλη τραγωδία χτύπησε: λευκοί αστυνομικοί στη Μινεάπολη της Μινεσότα, σκότωσαν βάναυσα τον Τζορτζ Φλόιντ, έναν Αφροαμερικανό άνδρα, πυροδοτώντας μαζικές διαμαρτυρίες που συνεχίζονται ακόμα. Ένας ηγέτης που κάποτε αναφερόταν στους λευκούς ρατσιστές ως «πολύ καλοί άνθρωποι» [3] δεν πρόκειται ποτέ να δημιουργήσει μια προεδρική εποχή από αυτή την κρίση. Ωστόσο, η απάντηση του Τραμπ στην αναταραχή που πλήττει πολλές πόλεις των ΗΠΑ ήταν συγκλονιστική ακόμη και για τα δικά του μέτρα. Δαιμονοποίησε τους διαδηλωτές, ενθάρρυνε την ρίψη δακρυγόνων εναντίον τους (προφανώς για μια ευκαιρία για φωτογραφίες) [4] και απείλησε να επικαλεστεί την Πράξη Εξέγερσης του 1807 [5] προκειμένου να αναπτύξει τον στρατό εναντίον τους.

ΣΤΑΔΙΑΚΗ ΠΑΡΑΚΜΗ, ΞΑΦΝΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ

Η θεσμική κατάρρευση μοιάζει συχνά με χρεοκοπία, τουλάχιστον με τον τρόπο που την βίωσε ο Mike Campbell στο The Sun Also Rises, του Ernest Hemingway: «σταδιακά και μετά ξαφνικά». Όπως υποστηρίζουμε ο James Robinson και εγώ στο πρόσφατο βιβλίο μας, The Narrow Corridor [6], οι δημοκρατικοί θεσμοί συγκρατούν τους εκλεγμένους ηγέτες με το να επιτρέπουν μια λεπτή ισορροπία εποπτείας από διάφορους κυβερνητικούς κλάδους (τον νομοθετικό και τον δικαστικό) και πολιτική δράση από τους απλούς ανθρώπους, είτε με τη μορφή ψηφοφορίας στις εκλογές είτε ασκώντας πίεση μέσω διαμαρτυριών. Αλλά οι δημοκρατικοί θεσμοί στηρίζονται σε κανόνες -συμβιβασμό, συνεργασία, σεβασμό της αλήθειας- και ενισχύονται από έναν ενεργό, με αυτοπεποίθηση πολίτη, και έναν ελεύθερο Τύπο. Όταν οι δημοκρατικές αξίες δέχονται επίθεση και ο Τύπος και η κοινωνία των πολιτών είναι εξουδετερωμένοι, οι θεσμικές διασφαλίσεις χάνουν την ισχύ τους. Υπό τέτοιες συνθήκες, οι παραβάσεις εκείνων που έχουν την εξουσία μένουν ατιμώρητες ή κανονικοποιούνται. Η σταδιακή διάβρωση των ελέγχων και των ισορροπιών (checks and balances) δίνει έτσι χώρο στην αιφνίδια θεσμική κατάρρευση.

Αυτή ήταν η ιστορία της Βενεζουέλας υπό τον Ούγκο Τσάβες. Ακόμα και πριν εκλεγεί πρόεδρος το 1998, ο Τσάβες δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να παραβιάσει τους πολιτικούς κανόνες και να πολώσει την χώρα. Σε τελική ανάλυση, κατέκτησε την εθνική διάκριση επιχειρώντας ένα στρατιωτικό πραξικόπημα εναντίον του δημοκρατικά εκλεγμένου προέδρου της Βενεζουέλας το 1992. Όταν ανήλθε στην εξουσία, κινήθηκε για να παρακάμψει αυτό που αποκαλούσε «ετοιμοθάνατο σύνταγμα» της χώρας, υποτιμώντας την εξουσία του Ανώτατου Δικαστηρίου και της Εθνοσυνέλευσης, καταργώντας τα όρια στην προεδρική θητεία και τελικά ξεκινώντας την διαδικασία συνταγματικής μεταρρύθμισης για την διεύρυνση των εξουσιών του [7]. Στα πρώτα χρόνια αυτού του αιώνα, εκείνος και οι σύμμαχοί του είχαν αποκτήσει την εξουσία να παρακάμψουν θεσμούς και να απολύσουν δικαστές και γραφειοκράτες. Αυτές οι δυνάμεις άνοιξαν τον δρόμο για την όλο και πιο δικτατορική μεταγενέστερη διακυβέρνηση του Τσάβες και το ακόμη πιο καταστροφικό καθεστώς του διαλεγμένου διαδόχου του, του Nicolás Maduro, ο οποίος προεδρεύει τώρα όσων έχουν απομείνει από τους θεσμούς και την οικονομία της Βενεζουέλας.

Η Ρωσία και η Τουρκία υπέστησαν παρόμοια σταδιακή και, στην συνέχεια, ξαφνική, θεσμική κατάρρευση. Οι πρόεδροι Βλαντιμίρ Πούτιν και Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ξεκίνησαν τις επιθέσεις τους στους δημοκρατικούς κανόνες και θεσμούς, δαιμονοποιώντας την αντιπολίτευση. Στην συνέχεια, με έναν συνδυασμό απειλών, εκκαθαρίσεων και διορισμών δικών τους ανθρώπων, έκοψαν τα φτερά του δικαστικού συστήματος και των γραφειοκρατιών τους, επιτρέποντας τις δικές τους επακόλουθες, πιο πλήρεις αρπαγές εξουσίας. Εκείνα από τα οποία θα μπορούσαν να ξεφύγουν ο Πούτιν και ο Ερντογάν στην αρχή της θητείας τους δεν είναι τίποτα σε σύγκριση με αυτά από τα οποία μπορούν να ξεφύγουν τώρα.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες δουλεύουν επί του παρόντος πάνω στα τελευταία κεφάλαια αυτού του ίδιου αυταρχικού εγχειριδίου, το οποίο υιοθέτησε ο Τραμπ στις αρχές της προεδρίας του. Με το να απορρίπτει τις ανησυχίες σχετικά με την ρωσική παρέμβαση στις εκλογές των ΗΠΑ, με το να αρνείται να αποκαλύψει τις φορολογικές του δηλώσεις, με το να ακολουθεί ανοιχτά πολιτικές που εξυπηρετούν τα οικονομικά συμφέροντα της οικογένειάς του [8], με το να κακολογεί τους Ισπανούς και τους Μουσουλμάνους Αμερικανούς, με το να διαδίδει θεωρίες συνωμοσίας, και να λέει ασταμάτητα ψέματα στον Τύπο, ο πρόεδρος ουσιαστικά δεν έχει αφήσει κανέναν κανόνα δημοκρατικής διακυβέρνησης που να μην έχει παραβιάσει. Αυτές οι ενέργειες όχι μόνο εξασθένισαν τα θεσμικά όργανα που υποτίθεται ότι θα συγκρατούσαν τον πρόεδρο, αλλά επίσης πόλωσαν περαιτέρω το εκλογικό σώμα των ΗΠΑ, δημιουργώντας μια εκλογική ομάδα που υποστηρίζει άνευ όρων τον Τραμπ από φόβο ότι οι Δημοκρατικοί θα πάρουν την εξουσία. Έχοντας καταστρέψει την εμπιστοσύνη πολλών Αμερικανών στους δημοκρατικούς θεσμούς της χώρας τους, ο Τραμπ έχει αρχίσει να καταστρέφει τους ίδιους τους θεσμούς, έναν μηχανισμό εποπτείας κάθε φορά.

Αν και οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται τώρα στο χείλος της φάσης της ξαφνικής θεσμικής κατάρρευσης μετά από τρεισήμισι χρόνια σταδιακής παρακμής, ο Τραμπ δεν έχει ακόμη απαλλαγεί από όλους τους περιορισμούς. Υπάρχουν ακόμη ομοσπονδιακοί δικαστές πρόθυμοι να μπλοκάρουν τις παράνομες εκτελεστικές εντολές του και τουλάχιστον ορισμένοι γραφειοκράτες που είναι πρόθυμοι να αντισταθούν στην πιο αποτρόπαια συμπεριφορά του. Οι ένοπλες δυνάμεις ενδέχεται να είναι σε θέση να τον συγκρατήσουν επίσης, όπως αποδεικνύεται από την έντονη επίπληξη [9] που εισέπραξε από τον πρώην υπουργό Άμυνας, James Mattis, αφότου [ο Τραμπ] απείλησε να αναπτύξει τον αμερικανικό στρατό και την εθνική φρουρά εναντίον διαδηλωτών. Αλλά θα ήταν μια θλιβερή μέρα αν οι Αμερικανοί αναγκαστούν να εξαρτηθούν από τον στρατό για να σώσουν την δημοκρατία τους. Και η τάση είναι προς λιγότερους, όχι περισσότερους, ελέγχους στην εξουσία του προέδρου. Εάν φύγουν και οι τελευταίοι περιορισμοί, η πτώση προς την απολυταρχία θα είναι γρήγορη.

ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ

Δεν υπάρχει τίποτα αναπόφευκτο στην διαδικασία της θεσμικής παρακμής. Η ιστορία είναι γεμάτη παραδείγματα χωρών που ανοικοδομούν τους θεσμούς τους, όπως και γεμάτη παραδείγματα χωρών που τους καταστρέφουν. Η Αργεντινή, η Βραζιλία, η Χιλή και η Ουρουγουάη μετέβησαν στην δημοκρατία μετά από χρόνια σκληρής και συχνά κλεπτοκρατικής στρατιωτικής εξουσίας. Αλλά για τις χώρες που κάνουν τέτοιες αντιστροφές, η διαδικασία της θεσμικής ανοικοδόμησης είναι συχνά αργή, επώδυνη και αβέβαιη. Η Αργεντινή εξακολουθεί να φέρει τα σημάδια δεκαετιών της Περονιστικής διακυβέρνησης και θα μπορούσε να βρίσκεται στο χείλος κι άλλης δημοκρατικής οπισθοδρόμησης υπό τον πρόεδρο, Alberto Fernández, και την αναπληρωτή του, Cristina Fernández de Kirchner. Ακόμη και χώρες που βίωσαν σχετικά επιτυχημένες δημοκρατικές μεταβάσεις, όπως η Βραζιλία και η Χιλή, έχουν αντιμετωπίσει υπολειμματικές κοινωνικές συγκρούσεις -που εκτόξευσαν τον λαϊκιστική αυταρχικό πρόεδρο, Jair Bolsonaro, στο αξίωμα στην πρώτη, και πυροδότησαν μαζικές διαμαρτυρίες πέρυσι στην δεύτερη.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ένα ιστορικό στήριξης των φθινόντων θεσμών προτού αποτύχουν εντελώς. Οι θεμελιώδεις πολιτικές μεταρρυθμίσεις [10] της Προοδευτικής Εποχής (Progressive Era) εισήγαγαν τις άμεσες εκλογές για τους γερουσιαστές και περιόρισαν τις οικονομικές και πολιτικές δυνάμεις των μεγάλων εταιρειών. Μετέπειτα μεταρρυθμίσεις κυνήγησαν την διαφθορά διαλύοντας τους πολιτικούς μηχανισμούς που ήλεγχαν πολλές αμερικανικές πόλεις μέχρι την δεκαετία του 1940. Και στις δεκαετίες του 1950 και του 1960, οι Ηνωμένες Πολιτείες ξεκίνησαν την οδυνηρή αλλά σε μεγάλο βαθμό ειρηνική διαδικασία αντιστροφής δύο αιώνων πολιτικών και οικονομικών διακρίσεων εναντίον των Αφροαμερικανών -μια διαδικασία που συνεχίζεται σπασμωδικά σήμερα. Όλες αυτές οι προσπάθειες βοήθησαν να θεραπευτεί το πολιτικό σώμα με το να ενισχυθούν οι κανόνες που με την σειρά τους χτίζουν εμπιστοσύνη στους δημοκρατικούς θεσμούς.

Μια άλλη διόρθωση πορείας είναι δυνατή σήμερα, υπό την προϋπόθεση ότι ο Τραμπ θα χάσει τις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ τον Νοέμβριο. Οι χώρες της Λατινικής Αμερικής δεν είχαν την κάλπη για να τις σώσει στην δική τους εποχή της πολιτικής κρίσης. Οι Ηνωμένες Πολιτείες την έχουν. Αλλά ακόμη κι αν ο Δημοκρατικός υποψήφιος, Τζο Μπάιντεν, κερδίσει τις επερχόμενες εκλογές -και ακόμη κι αν ο Τραμπ εγκαταλείψει το αξίωμα χωρίς μια μάχη- η νέα διοίκηση θα αντιμετωπίσει ζημιές που θα είναι ανίσχυρη να διορθώσει αν δεν αντιμετωπίσει τα βαθιά διαρθρωτικά προβλήματα που ώθησαν τον Τραμπ στην εξουσία εξ’ αρχής.

Τα αμερικανικά θεσμικά όργανα ήταν ευάλωτα στην επίθεση του Τραμπ επειδή η εμπιστοσύνη του κοινού είχε υποχωρήσει αθόρυβα από αυτά για κάποιο χρονικό διάστημα. Για περισσότερες από τρεις δεκαετίες μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η ανάπτυξη δεν ήταν απλώς γρήγορη, αλλά ευρέως διαδεδομένη [11], τουλάχιστον μεταξύ των λευκών, επιτρέποντας στους περισσότερους Αμερικανούς, ακόμη και σε αυτούς που δεν είχαν πτυχίο κολλεγίου, να βρουν καλές δουλειές. Αλλά αντί να διασπείρουν αυτά τα κέρδη ακόμη ευρύτερα, και να βάλουν τους Αφροαμερικανούς μέσα στο αμερικανικό όνειρο, οι οικονομικοί θεσμοί των ΗΠΑ έγιναν λιγότερο συμμετοχικοί κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες και η πολιτική έγινε πιο υποχρεωμένη στα συμφέροντα του μεγάλου πλούτου. Ο ενδημικός ρατσισμός επέμενε, και η οικονομική ανισότητα βάθαινε, παράγοντας ριζικά ανόμοια αποτελέσματα για διαφορετικές ομάδες Αμερικανών. Η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, και η επακόλουθη διάσωση για τις τράπεζες, μόνο επιτάχυναν την τάση προς την ανισότητα και βάθυναν την δυσπιστία προς το Κογκρέσο, το δικαστικό σώμα, την Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ, και τις ρυθμιστικές υπηρεσίες.

Για να ανακτήσει αυτήν την εμπιστοσύνη, η επόμενη διοίκηση πρέπει να αντιμετωπίσει τον ενδημικό ρατσισμό καθώς και την οικονομική ανισότητα. Οι καλές δουλειές πρέπει για άλλη μια φορά να προσφερθούν στους περισσότερους Αμερικανούς -ακόμη και σε αυτούς που δεν έχουν πανεπιστημιακά πτυχία. Η αποκατάσταση αυτών των αδικιών θα συμβάλει πολύ στην αποκατάσταση της πίστης στους αμερικανικούς δημοκρατικούς θεσμούς. Αλλά η επόμενη διοίκηση πρέπει επίσης να διπλασιάσει την δέσμευσή της στην εξειδίκευση, την ικανότητα και την αυτονομία της γραφειοκρατίας. Οι θεσμοί δεν αξίζουν την εμπιστοσύνη του κοινού εάν εξυπηρετούν τα συμφέροντα του προέδρου ή άλλων πολιτικών αντί των συμφερόντων του λαού. Οι Αμερικανοί αξίζουν καλύτερα. Ας ελπίζουμε ότι θα χρησιμοποιήσουν την κάλπη, και εάν είναι απαραίτητο τους δρόμους, για να γίνει βέβαιο ότι θα τα πάνε καλύτερα.

Copyright © 2020 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2020-06-15/america...

Σύνδεσμοι:

[1] https://www.washingtonpost.com/video/politics/44-times-trump-downplayed-...
[2] https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3580487
[3] https://www.washingtonpost.com/politics/2020/05/08/very-fine-people-char...
[4] https://www.washingtonpost.com/politics/inside-the-push-to-tear-gas-prot...
[5] https://www.vox.com/2020/6/1/21277339/george-floyd-trump-military-insurr...
[6] https://www.amazon.com/Narrow-Corridor-States-Societies-Liberty/dp/07352...
[7] https://www.amazon.com/Hugo-Chavez-Story-Perpetual-Revolution/dp/1586421...
[8] https://prospect.org/power/mapping-corruption-donald-trump-executive-bra...
[9] https://www.theatlantic.com/politics/archive/2020/06/james-mattis-denoun...
[10] https://www.amazon.com/Why-Nations-Fail-Origins-Prosperity/dp/0307719227/
[11] https://econfip.org/policy-brief/its-good-jobs-stupid/

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition