Το δικό μας έτος της πανούκλας

Στην εποχή της COVID-19, μαθαίνουμε ότι η επιστημονική διάγνωση είναι πιο δύσκολη από όσο νομίζαμε. [Πρέπει να] εστιάζουμε στα συμπτώματα; Χρησιμοποιούμε επιχρίσματα ή αρκεί ένα δείγμα σάλιου; Πόσο καιρό πρέπει να περιμένουμε τα αποτελέσματα; Πόσα από αυτά τα [διαγνωστικά] τεστ είναι διαθέσιμα; Και είναι πραγματικά αξιόπιστα; Και αξιόπιστα για πόσο καιρό; Τους τελευταίους μήνες -αναμφίβολα και για το προβλέψιμο μέλλον- όλα αυτά φαίνονται τρομακτικά ενοχλητικά, προσφέροντας ελάχιστη σαφήνεια ή βεβαιότητα. Αυτή η πανδημία ήταν μια πορεία συντριβής στις αβεβαιότητες.

Ένα βιβλιοπωλείο στο Παλέρμο, στην Σικελία, τον Απρίλιο του 2020. Giuseppe Gerbasi / contrasto / Redux
----------------------------------------------------

Τέτοια ερωτήματα καμουφλάρουν τις πιο απαισιόδοξες και πλέον επείγουσες απειλές που είναι τώρα ορατές. Αυτό που τροφοδοτεί το γεμάτο άγχος διαγνωστικό έργο είναι ο βασικός τρόμος μιας πανδημίας: η προοπτική ότι εσύ μπορεί να με μολύνεις και ίσως να πεθάνω ή να προκαλέσω [τον θάνατο] κάποιου άλλου. Σε τελική ανάλυση, η διάγνωση είναι μια ήρεμη αναλυτική διαδικασία, αλλά ο πιθανός θάνατος είναι κάτι άλλο: είναι αυτό που τροφοδοτεί, σκοτεινιάζει, και επιδεινώνει το δίλημμά μας.

Και δεν ξέρουμε πού να στραφούμε. Τα μέσα ενημέρωσης, οι πολιτικοί, ακόμη και οι γιατροί, μοιάζουν σαν να διαφωνούν μεταξύ τους, καθώς ζυγίζουμε την επιστροφή στην εργασία ή το άνοιγμα σχολείων και επιχειρήσεων ή την διαβολικά δύσκολη εξίσωση μεταξύ της δημόσιας υγείας και της οικονομίας.

Ως καθηγητής λογοτεχνίας, δεν μπορώ να διεκδικήσω ιατρική ή πολιτική εξειδίκευση. Όμως, το διαγνωστικό έργο είναι εκτεταμένο, και δοκιμάζει αρκετά περισσότερα από το εάν είσαι μολυσμένος ή μεταδοτικός. Κάνουμε διάγνωση προκειμένου να ρίξουμε φως σε αυτό που φαίνεται σκοτεινό και χρειάζεται εξήγηση: τα συμπτώματα κάποιου, ο δείκτης Dow Jones, το νόημα της ζωής ή της καριέρας κάποιου, η συμπεριφορά ενός φίλου ή εραστή ή μιας κοινωνικής ομάδας ή ενός ξένου έθνους. Κανένας στυλεός ή εξέταση αίματος δεν μπορεί να μεταδώσει νέα αυτού του είδους. Μπορούμε να καταγράψουμε τον αριθμό των θανάτων στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό, αλλά πρέπει να προχωρήσουμε περισσότερο για να διαγνώσουμε τις βαθύτερες αλήθειες που τώρα έρχονται στο φως.

Η λογοτεχνία προσφέρει μια διαχρονική εικόνα των πανδημιών και των αντιδράσεων των κοινωνιών. Πολλά από τα βιβλία του παραδοσιακού Δυτικού κανόνα παραπέμπουν σε αυτά τα ζητήματα: σκεφτείτε το «Δεκαήμερο» του Βοκκάκιου, με την περιγραφή του σχετικά με τους ληθαργικούς, αφηγηματικούς Φλωρεντινούς κατά τη Μαύρη Πανούκλα του 14ου αιώνα, ή το Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή, που χρησιμοποιεί έναν λοιμό ως φόντο μιας ιστορίας που ουσιαστικά αποτελεί επιτίμηση της ανθρώπινης ικανότητας για αυτογνωσία. Στο έργο του Σοφοκλή, η αβεβαιότητα κυριαρχεί˙ ο Οιδίπους δεν γνωρίζει ότι ένας γέρος τον οποίο σκότωσε ήταν ο πατέρας του ή ότι η γυναίκα με την οποία μοιράζεται το κρεβάτι του είναι η μητέρα του. Η πόλη του, η Θήβα, πεθαίνει: ξηρασία στις καλλιέργειες, θανατικό στα βοοειδή, παιδιά που γεννιούνται νεκρά. Ο λαός του τον βλέπει ως γιατρό-σωτήρα του. Αλλά μέχρι το τέλος του έργου, ο Οιδίπους καταλαβαίνει ότι αυτός είναι στην πραγματικότητα η κατάρα, τα κρυφά αδικήματά του είναι ο λόγος για τον λοιμο. Φυσικά, κάθε αναγνώστης ή θεατής του έργου (συμπεριλαμβανομένων των Αθηναίων τον 5ο αιώνα π.Χ. που το είδαν να παίζεται) το γνωρίζουν αυτό ήδη. Αλλά ο Σοφοκλής είναι ένας πανούργος πολιτικός αναλυτής. Η κρυμμένη αιμομιξία και η πατροκτονία δεν εξισώνονται σήμερα με τις επιστημονικές εξηγήσεις για μια πανδημία, αλλά το έργο θέτει, ωστόσο, μια παραπλανητικά απλή ερώτηση: Ποιος θα φορτωθεί την ευθύνη;

Ιδού μια από τις διαγνωστικές ανταποδόσεις της λογοτεχνίας: μας δείχνει ότι ο μαζικός θάνατος προκαλεί αναγνωρίσιμες πολιτικές αντιδράσεις, συμπεριλαμβανομένης της σκόπιμης εξεύρεσης αποδιοπομπαίου τράγου είτε σε συγκεκριμένους ανθρώπους είτε σε ομάδες. Πουθενά δεν έχει παρουσιαστεί περισσότερο αυτό από όσο στα συνηθισμένα ονόματα που έχουν προσαρτηθεί στις σεξουαλικά μεταδιδόμενες ασθένειες. Η Susan Sontag επεσήμανε αξιομνημόνευτα τους τρόπους με τους οποίους η σύφιλη «κωδικοποιήθηκε» καθώς σάρωνε την Ευρώπη στα τέλη του δέκατου πέμπτου αιώνα: «Ήταν η “γαλλική ευλογιά” για τους Άγγλους, η morbus Germanicus για τους Παριζιάνους, η ασθένεια της Νάπολης για τους Φλωρεντινούς, η κινεζική ασθένεια για τους Ιάπωνες». Αυτή είναι η μακάβρια παράδοση που συνεχίζουν ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, και οι σύμμαχοί του όταν ονομάζουν τον κορωνοϊό που προκαλεί την COVID-19 ως «κινεζικό ιό».

ΑΓΑΠΗ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ

Κατά την διάρκεια μιας ιογενούς πανδημίας, η θεμελιώδης ανθρώπινη πράξη της σύνδεσης [του ενός με τον άλλον] μπορεί να μας σκοτώσει. Ο νέος κορωνοϊός βασίζεται σε μια τέτοια σύνδεση˙ οι προσπάθειες μετριασμού (η κοινωνική απομάκρυνση, τα lockdown) επιδιώκουν να την εξαλείψουν. Οι συγγραφείς έχουν ασχοληθεί εδώ και πολύ καιρό με αυτά τα θέματα. Στο A Journal of the Plague Year (1722), ο Daniel Defoe περιγράφει τη μανιακή συμπεριφορά των Λονδρέζων που προσπαθούν να επιβιώσουν από μια καταστροφική επιδημία το 1665, με τρόπους που αντανακλούν τις τρέχουσες προσπάθειές μας: φορούν γάντια, καθαρίζουν τα πάντα με ξύδι, και δεν αγγίζουν κανέναν. Πουθενά αλλού δεν είναι πιο συναρπαστικός ο Defoe παρά στις περιγραφές του για τις φρίκες της καραντίνας: απελπισμένες μητέρες να αναζητούν τρομακτικά σημάδια στην σάρκα τα οποία αποκαλούν «μάρκες», να προσπαθούν να προστατεύσουν τα παιδιά τους, αλλά αντί γι’ αυτό αναπόφευκτα να τα μολύνουν απλώς μέσω της εγγύτητας -οικογενειακοί θάνατοι που φρικωδώς προκαλούνται από την αγάπη.