Το πετρέλαιο θα πνίξει την Αραβική Άνοιξη;

Ακόμα και πριν τις φετινές αραβικές εξεγέρσεις, η Μέση Ανατολή δεν ήταν μια περιοχή αυταρχισμού χωρίς διαφοροποιήσεις. Οι πολίτες των κρατών που διαθέτουν λίγο ή καθόλου πετρέλαιο, όπως η Αίγυπτος, η Ιορδανία, ο Λίβανος, το Μαρόκο και η Τυνησία, γενικώς απολαμβάνουν περισσότερων ελευθεριών έναντι άλλων χωρών πλούσιων σε πετρέλαιο όπως το Μπαχρέιν, το Ιράκ, το Κουβέιτ, η Λιβύη και η Σαουδική Αραβία. Και όταν ξεκίνησε ο σάλος, τα πλούσια σε πετρέλαιο καθεστώτα αποδείχθηκαν αποτελεσματικότερα στην απόκρουση των προσπαθειών ανατροπής τους. Πράγματι, η Αραβική Άνοιξη απείλησε σοβαρά μόνο έναν πλούσιο κυβερνήτη, τον Μουαμάρ Καντάφι, και τούτο μόνο γιατί το ΝΑΤΟ παρενέβη και απέτρεψε την βέβαιη ήττα των εξεγερμένων.

Παγκοσμίως, η δημοκρατία έκανε εντυπωσιακά άλματα τις τελευταίες τρείς δεκαετίες: Μόλις το 30% των καθεστώτων παγκοσμίως ήταν δημοκρατικά το 1980, ενώ σήμερα είναι περίπου το 60%. όμως, τα δημοκρατικά καθεστώτα που ανέκυψαν σε αυτή την περίοδο βρίσκονται σε χώρες με λίγο ή καθόλου πετρέλαιο. Πράγματι, χώρες που παράγουν πετρέλαιο αξίας μικρότερης των 100 δολαρίων κατά κεφαλήν ετησίως (περίπου όσο η Ουκρανία και το Βιετνάμ) είχαν περίπου τριπλάσια τάση να εκδημοκρατιστούν έναντι χωρών που παράγουν περισσότερο πετρέλαιο. Κανένα κράτος που έχει έστω και ελάχιστα μεγαλύτερη παραγωγή πετρελαίου από το Μπαχρέιν, το Ιράκ ή τη Λιβύη δεν μπόρεσε να περάσει επιτυχημένα από τη δικτατορία στη δημοκρατία. Οι ακαδημαϊκοί αποκαλούν το φαινόμενο ως την «Κατάρα του Πετρελαίου», επιχειρηματολογώντας ότι ο πετρελαϊκός πλούτος οδηγεί στον απολυταρχισμό, στην οικονομική αστάθεια, στη διαφθορά και τις βίαιες αντιπαραθέσεις. Οι σκεπτικιστές ισχυρίζονται ότι η σύνδεση του πετρελαίου με την καταπίεση είναι συμπτωματική. Όπως ο Ντικ Τσέινι, τότε επικεφαλής της Haliburton, παρατήρησε σε ένα συνέδριο για την ενέργεια το 1996, «το πρόβλημα είναι ότι ο καλός Θεός δεν προέβλεψε να βάλει πετρέλαιο και φυσικό αέριο εκεί που βρίσκονται δημοκρατικά καθεστώτα».

Αλλά δεν είναι η θεία παρέμβαση που δημιούργησε την καταπίεση στην Μέση Ανατολή: Οι υδρογονάνθρακες το έκαναν. Δεν μπορεί να αποφύγει κανείς το γεγονός ότι οι χώρες της περιοχής είναι λιγότερο ελεύθερες επειδή παράγουν και πωλούν πετρέλαιο.

ΤΑ ΒΡΩΜΙΚΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ

Το πετρέλαιο αποτελούσε πάντοτε εμπόδιο για τη δημοκρατία. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες δεν έμοιαζαν να έχουν λιγότερες πιθανότητες στη δημοκρατία έναντι των υπολοίπων χωρών. Είναι ειρωνικό, αλλά αυτό συνέβαινε γιατί μέχρι τότε οι λεγόμενες Επτά Αδελφές, η μικρή ομάδα των γιγάντιων εταιρειών πετρελαίου της Δύσης, κυριαρχούσαν στην παγκόσμια βιομηχανία πετρελαίου και συνέλλεγαν και τα περισσότερα κέρδη. Αυτό σήμαινε ότι οι κυβερνήσεις των πλούσιων σε πετρέλαιο κρατών δεν είχαν περισσότερα χρηματοδοτικά εργαλεία και ισχύ πάνω στους πολίτες τους από όσο κυβερνήσεις σε κράτη χωρίς πετρέλαιο.

Από τη δεκαετία του 1960 και τις αρχές εκείνης του 1970 όλα άρχισαν να αλλάζουν. Πρώτον, οι Επτά Αδελφές έχασαν τον έλεγχο της παγκόσμιας πετρελαϊκής αγοράς εξαιτίας της ανόδου ανεξάρτητων εταιρειών όπως η Getty Oil, η Standard Oil of Ohio και η ιταλική κρατική Eni. Στο μεταξύ, οι χώρες που πραγματοποιούσαν εξαγωγές πετρελαίου συνέστησαν τον ΟΠΕΚ, ο οποίος ενίσχυσε την μόχλευσή τους επί παλαιών και νεότερων εταιρειών. Αυτές οι εξελίξεις, μαζί με το πετρελαϊκό εμπάργκο που ακολούθησε τον αραβο-ισραηλινό πόλεμο το 1973, ώθησαν τις τιμές του πετρελαίου να εκτιναχθούν από τα 2,5 $ το βαρέλι το 1972 στα 12 $ το 1974. Ενθουσιασμένες για να εκμεταλλευτούν την κατάσταση, πρακτικά όλες οι αναπτυσσόμενες χώρες απαλλοτρίωσαν τις ξένες πετρελαϊκές εταιρίες από το έδαφός τους και ίδρυσαν εθνικές εταιρείες για να διαχειριστούν τον πλούτο τους.

Αυτές οι εθνικοποιήσεις έφεραν μαζί τους μαζική εισροή πλούτου και γι’ αυτό ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς, έχτισαν κυριολεκτικά την καριέρα πολλών πολιτικών. Για παράδειγμα, αμέσως μετά την κατάληψη της εξουσίας μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα το 1969, ο Καντάφι άρχισε να εθνικοποιεί την πετρελαϊκή βιομηχανία της χώρας του γεγονός που του έδωσε έλεγχο σε ένα ποταμό εισοδήματος. Αμέσως άρχισε να χρηματοδοτεί το επαναστατικό του σχέδιο και να εξαγοράζει ισχυρούς φυλάρχους οι οποίοι σε άλλη περίπτωση θα αμφισβητούσαν την εξουσία του.

Ο αρχιτέκτονας των εθνικοποιήσεων στο Ιράκ ήταν ο αντιπρόεδρος του Επαναστατικού Συμβουλίου, Σαντάμ Χουσεΐν. Ο πρωταγωνιστικός ρόλος του Σαντάμ στον αποκλεισμό των διεθνών πετρελαϊ9κών συμφερόντων  στο Ιράκ ήταν η δική του «πύλη προς την Δόξα» σύμφωνα με τον βιογράφο του Con Coughlin. Και ο έλεγχός του στον πακτωλό των χρημάτων που προήλθε από το πετρέλαιο του επέτρεψε τελικά να εκτοπίσει τον Αχμάντ Χασάν αλ-Μπακρ από την προεδρία του Ιράκ.

Οι εθνικοποιήσεις έκαναν τις πετρελαιοεξαγωγικές χώρες πλουσιότερες και πιο ισχυρές από ποτέ. Αλλά ήταν μια μικτή «ευλογία» για τους πολίτες των χωρών αυτών. Ο τρομερός πλούτος και η οικονομική ισχύς που κάποτε ήταν στα χέρια των ξένων εταιρειών πέρασε τωνρα σε εκείνα των πολιτικών. Οι κυβερνήτες σε ολόκληρη την περιοχή χρησιμοποίησαν ένα μέρος του πλούτου από το πετρέλαιο για να χρηματοδοτήσουν κοινωνικά προγράμματα βελτίωσης των δημόσιων υπηρεσιών και κατεύνασαν τους πληθυσμούς τους. Αυτό τους βοήθησε να επιβιώσουν το κύμα εκδημοκρατισμού που κατέκλυσε τον κόσμο τις δεκαετίες του 1980 και 1990 και εξοβέλισε άλλους δικτάτορες από τα γραφεία τους.

Έκτοτε, ο έλεγχος πάνω στο πετρέλαιο βοήθησε τους μονάρχες να παραμείνουν στην εξουσία κυρίως με τρείς τρόπους.