Η μυστική συνταγή της ελευθερίας

Ο Φράνσις Φουκουγιάμα απέκτησε παγκόσμια φήμη με ένα δοκίμιο που δημοσίευσε το 1989, υπό τον τίτλο «Το Τέλος της Ιστορίας», και το οποίο ανέπτυξε περαιτέρω το 1992 στο βιβλίο του «Το Τέλος της Ιστορίας και Ο Τελευταίος Άνθρωπος». Η μελέτη αυτή αποτελούσε επαναδιατύπωση της επιχειρηματολογίας περί του «τέλους της ιδεολογίας» που αναπτύχθηκε κατά τη δεκαετία του 1950 από τον Ντάνιελ Μπελ και άλλους, με ακόμη μεγαλύτερη έμφαση. «Αυτό που ίσως ζούμε», διακήρυσσε ο Φουκουγιάμα, «δεν είναι απλώς το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η λήξη μιας ορισμένης περιόδου της μεταπολεμικής ιστορίας, αλλά το τέλος της ιστορίας καθαυτής: με άλλα λόγια, είναι το καταληκτικό σημείο μιας ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και η οικουμενικοποίηση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας ως τελικής μορφής της διακυβέρνησης των ανθρώπων». Η διατύπωση αυτή θεωρήθηκε ασεβής και προϊόν της εποχής της αμερικανικής θριαμβολογίας.

Δύο δεκαετίες αργότερα, ο Φουκουγιάμα επανεξέτασε το ζήτημα της πολιτικής εξέλιξης σε ένα άλλο, πιο εμβριθές βιβλίο του, με τίτλο «The Origins of Political Order». Στον πρώτο τόμο του δίτομου αυτού έργου, ο συγγραφέας διατρέχει μια χρονική περίοδο από την προϊστορία μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση, ενώ στον δεύτερο έχει προγραμματίσει να κατευθύνει τη μελέτη του στο παρόν και στο μέλλον. Ο Φουκουγιάμα εξακολουθεί να πιστεύει στις αξίες της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας, αλλά στο παρόν έργο διερωτάται από πού αυτή πήγασε και πώς μπορεί να διατηρηθεί. Αν και διατυπωμένος με τρόπο που ρέει εύκολα, ο πρώτος τόμος είναι μεγάλος και πυκνός, κι έτσι θα είναι μάλλον λίγοι εκείνοι που θα διαβάσουν απ’ την αρχή ως το τέλος τις 608 σελίδες του. Ωστόσο, θα έπρεπε να το κάνουν, δεδομένου ότι είναι ένα ευφυέστατο βιβλίο, που φανερώνει μεγάλη ανεξαρτησία πνεύματος και μια εκπληκτική ευρύτητα γνώσεων.

ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΤΡΙΠΤΥΧΟ

Ο Φουκουγιάμα ξεκινά διερωτώμενος γιατί λίγα μόνο κράτη λειτουργούν όπως η Δανία. Αυτή η μικρή σκανδιναβική χώρα, όπως γράφει, συνδυάζει τρία ουσιώδη στοιχεία της πολιτικής ελευθερίας: τη νοικοκυρεμένη και αποτελεσματική κρατική μηχανή, το κράτος δικαίου και την υπευθυνότητα της κυβέρνησης απέναντι στον λαό. Το «θαύμα της σύγχρονης πολιτικής», όπως υποστηρίζει, είναι η εξισορρόπηση ενός ισχυρού, αποτελεσματικού κράτους με διαφανές νομικό σύστημα και αντιπροσωπευτικά σώματα. Όπως καταδεικνύει ο συγγραφέας ύστερα από μια γενική επισκόπηση των πολιτικών καθεστώτων ανά την ιστορία, ο συνδυασμός και των τριών αυτών συστατικών μιας σταθερής φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι ένα σπάνιο φαινόμενο, που παράγεται μέσα από μακριές και περίπλοκες διαδρομές και χάρη σε καλή τύχη.

Ο Φουκουγιάμα δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο νοικοκυρεμένο και αποτελεσματικό κράτος, πράγμα που αποτελεί παρέκκλιση από την πίστη του στο πρότυπο της φιλελεύθερης θεωρίας, με τη σημασία που αυτή αποδίδει στην ελευθερία των αγορών και στον μικρό δημόσιο τομέα, ως συνταγές για την πρόοδο και την ελευθερία. Ο Φουκουγιάμα αρέσκεται να εκθέτει με ευγένεια αντικρουόμενα επιχειρήματα, προτού διακηρύξει ότι, δυστυχώς, ορισμένα είναι εκτός πραγματικότητας. Για παράδειγμα, όταν γράφει κατά της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου, υποστηρίζει ότι «οι άνθρωποι ουδέποτε έζησαν σε προ-κοινωνικό στάδιο. Η ιδέα ότι οι άνθρωποι υπήρχαν κάποτε ως απομονωμένα άτομα, που η μεταξύ τους αλληλεπίδραση είχε τη μορφή αναρχικής βίας (Χομπς) ή ειρηνικής άγνοιας (Ρουσό), δεν είναι σωστή».

Ο συγγραφέας χαρακτηρίζει ως μύθο ένα αγαπημένο οικονομικό θέμα, το ονομαζόμενο «δράμα της κοινοκτημοσύνης», σύμφωνα με το οποίο υποτίθεται ότι η περιουσία που ανήκει στην κοινότητα και όχι σε ιδιώτες, μηδενίζει τις προσπάθειες των τελευταίων να τη βελτιώσουν. Δεν υπάρχει, λέει, πουθενά καμία ένδειξη ότι η απουσία του δικαιώματος της ιδιοκτησίας υπήρξε πρόβλημα για την οικονομική ή την πολιτική ανάπτυξη. Ούτε θα πρέπει να είναι απόλυτη η νομική προστασία του δικαιώματος της ιδιοκτησίας για να υπάρξει ανάπτυξη. Τέτοιου είδους προστασία θα πρέπει να είναι αρκετά καλή για περιπτώσεις όπως αυτές της πρώιμης σύγχρονης Ευρώπης ή της σημερινής Κίνας. (Ίσως σ’ αυτό το σημείο ο Φουκουγιάμα να επωφελήθηκε από το έργο της πολιτικού επιστήμονος Τζιν Όι και του κοινωνιολόγου Άντριου Γουάλντερ, οι οποίοι γράφουν πολύ χρήσιμα πράγματα για την περίπτωση της σύγχρονης Κίνας, θεωρώντας το δικαίωμα στην ιδιοκτησία ως «δέσμη», που περιλαμβάνει το δικαίωμα του ελέγχου επί της περιουσίας, την άντληση εισοδήματος από αυτήν και τη μεταβίβασή της).

Τέτοιου είδους επιθέσεις κατά του ωφελιμισμού καθιστούν τον Φουκουγιάμα έναν αφοσιωμένο κοινωνιολόγο. Η επιρροή του Εμίλ Ντουρκχάιμ και του Μαξ Βέμπερ (αν και όχι του Μαρξ) είναι ξεκάθαρη και ομολογημένη. Δεν υπάρχει αναφορά στον Καρλ Πολάνυι (πιθανόν αυτό να γίνει στον δεύτερο τόμο), αλλά με το κείμενό του ο Φουκουγιάμα προσφέρει κατηγορηματικά τη στήριξή του στις θέσεις του Πολάνυι. Πρόσφατα οι τελευταίες δέχθηκαν ώθηση από την οικονομική κοινωνιολογία και υποστηρίζουν ότι οι οικονομίες της αγοράς δεν βασίζονται σε φυσικές διαδικασίες αλλά είναι σχεδόν πάντα ενσωματωμένες στις κοινωνικές δομές.