Το νέο ΝΑΤΟ

Μετά τον τερματισμό του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου η κατάληψη σχεδόν της μισής Ευρώπης από τους σοβιετικούς δημιούργησε στους δυτικοευρωπαίους τον φόβο για ενδεχόμενη επίθεση της Μόσχας για τη κατάληψη και της υπόλοιπης Ευρώπης. Έτσι κατέληξαν τον Μάρτιο του 1948 στη σύναψη του συμφώνου των Βρυξελλών, μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας, Ιταλίας, Ολλανδίας και Λουξεμβούργου, που αργότερα εξελίχθηκε στη Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση. Παρά ταύτα η ανισορροπία των δυνάμεων ήταν αισθητή και γι’ αυτό οι ευρωπαίοι αποζητούσαν τη στήριξη των ΗΠΑ.

Αλλά την εποχή εκείνη στις Ηνωμένες Πολιτείες κυριαρχούσε το σύνθημα «επιστροφή των στρατιωτών στη Πατρίδα» και κατά συνέπεια δεν υπήρχε καμία διάθεση για στρατιωτική υποστήριξη προς την Ευρώπη. Όμως, ο αποκλεισμός του Βερολίνου από τους σοβιετικούς που διήρκεσε έναν περίπου χρόνο (Ιούνιος 1948 – Μάιος 1949) έπεισε την αμερικανική πολιτική ηγεσία και κυρίως τον αμερικανό πρόεδρο Χάρι Τρούμαν ότι οι σοβιετικοί με την ενέργειά τους αυτή έκαναν επίδειξη δυνάμεως. Και ότι το επόμενο βήμα στόχευε στην επέκταση του κομμουνισμού με την υποδούλωση της δυτικής Ευρώπης. Η κατάληψη από τους σοβιετικούς της δυτικής Ευρώπης σήμαινε πλήρη έλεγχο ολόκληρου του ευρασιατικού χερσαίου χώρου, πράγμα το οποίο η αμερικανική πολιτική ήθελε να αποτρέψει με κάθε θυσία. Ο κίνδυνος ήταν προφανής. Έτσι αποφασίστηκε η ανάληψη πρωτοβουλίας από την αμερικανική πολεμική αεροπορία που δημιούργησε μια τεράστια αερογέφυρα με την οποία επιτεύχθηκε ο συνεχής εφοδιασμός των αποκλεισμένων κατοίκων του Δυτικού Βερολίνου. Το εγχείρημα δεν ήταν εύκολο. Παρά ταύτα πέτυχε. Η αερογέφυρα του Βερολίνου μετέφερε περίπου 2.000.000 τόνους φορτίου με 238.616 πτήσεις σε διάστημα 318 ημερών. Οι 2.100.000 κάτοικοι του δυτικού Βερολίνου σώθηκαν από τη λιμοκτονία και το χειμωνιάτικο ψύχος. Τελικά, η αποφασιστικότητα του προέδρου Τρούμαν ο οποίος απαντώντας σε ερώτηση δημοσιογράφου σχετικά με την τύχη του δυτικού Βερολίνου απάντησε με τρόπο κατηγορηματικό «Οι ΗΠΑ δεν πρόκειται να το εγκαταλείψουν. Τελεία και παύλα!» ανάγκασε τους σοβιετικούς να υποχωρήσουν και στις 12 Μαΐου 1949 ήραν τον αποκλεισμό του Βερολίνου.

Συγχρόνως, η σκληρή αυτή γραμμή της Μόσχας έπεισε την Ουάσιγκτον για την ανάγκη δημιουργίας μίας συμμαχίας με τη Δυτική Ευρώπη. Έτσι, ύστερα από διαπραγματεύσεις υπογράφτηκε στην Ουάσιγκτον στις 4 Απριλίου 1949, και ενόσω ο αποκλεισμός του Βερολίνου συνεχιζόταν, ο Οργανισμός του Βορειοατλαντικού Συμφώνου (North Atlantic Treaty Organization) ΝΑΤΟ. Στον οργανισμό αυτόν μετείχαν οι ΗΠΑ και ο Καναδάς και οι ευρωπαϊκές χώρες Μ. Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο, Νορβηγία, Δανία, Πορτογαλία και Ισλανδία. Στα αρχικά 12 ιδρυτικά του μέλη προσετέθη η Δυτική Γερμανία και ύστερα από τρία χρόνια η Ελλάδα και η Τουρκία. Κύρια αποστολή του ΝΑΤΟ, που ήταν ένας καθαρά αμυντικός οργανισμός, ήταν η αποτροπή της επεκτάσεως της σοβιετικής κυριαρχίας και στα άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Με άλλα λόγια αποστολή του ΝΑΤΟ ήταν η προάσπιση της ελευθερίας των λαών της δυτικής Ευρώπης από την τότε πανίσχυρη στρατιωτική μηχανή της Σοβιετικής Ένωσης. Γι’ αυτό άλλωστε η βασική αρχή, η οποία δίεπε τη λειτουργία του ΝΑΤΟ ήταν η απαγόρευση συμμετοχής των νατοϊκών στρατευμάτων σε επιχειρήσεις εκτός περιοχής (out of area).

Η σύνθεση και η οργάνωση του ΝΑΤΟ ήταν δομημένες στον κυρίαρχο ρόλο των ΗΠΑ. Οι Ευρωπαίοι αποδέχθηκαν την αμερικανική επικυριαρχία διότι είχαν πλήρη αντίληψη της αδυναμίας τους να αντιπαραταχθούν σε ενδεχόμενη σοβιετική ενέργεια. Αλλά και διότι δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα, λόγω της οικονομικής αιμορραγίας που είχαν υποστεί κατά τη διάρκεια του δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, να αναλάβουν τα τεράστια έξοδα του οργανισμού αυτού.

Λίγο αργότερα τα κράτη που βρίσκονταν κάτω από τη σοβιετική επιρροή συνέπηξαν ως αντίπαλο δέος του ΝΑΤΟ το Σύμφωνο της Βαρσοβίας.

Όμως, στη πρώτη του φάση η στρατιωτική οργάνωση του ΝΑΤΟ ήταν σε σπαργανώδη κατάσταση. Η επιτυχημένη έκρηξη της σοβιετικής ατομικής βόμβας αλλά και η νίκη του Μάο Τσε Τουνγκ και η κομμουνιστικοποίηση της Κίνας ήραν τις αμερικανικές επιφυλάξεις και επιτάχυναν το ρυθμό στρατιωτικής αναπτύξεως της Συμμαχίας.

Ένα άλλο σοβαρό επεισόδιο που εδραίωσε την απόφαση της αμερικανικής ηγεσίας για την περαιτέρω ενίσχυση του ΝΑΤΟ υπήρξε η πολεμική σύρραξη μεταξύ των δύο κρατών της διηρημένης Κορέας. Ο πόλεμος αυτός ξεκίνησε από την προσπάθεια της Βόρειας Κορέας που με τη βοήθεια της Κίνας και της Σοβιετικής Ένωσης προσπάθησε να καταλάβει τη Νότια Κορέα που ανήκε στο δυτικό στρατόπεδο. Η αμερικανική αντίδραση υπήρξε ακαριαία. Με απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (από τις εργασίες του οποίου είχε αποχωρήσει αρκετούς μήνες πριν η Σοβιετική Ένωση) οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής με τους συμμάχους τους αντιμετώπισαν την κομμουνιστική πρόκληση. Η σύρραξη που διήρκεσε τρία χρόνια (οι εχθροπραξίες άρχισαν τον Ιούνιο του 1950 και τερματίστηκαν τον Ιούλιο του 1953) έληξε χωρίς νικητή και χαμένο διότι κατέληξε στο ίδιο σημείο από όπου είχε αρχίσει, στον 38ο παράλληλο.

Στις αρχές της δεκαετίες του 1990 η αυτοκαταστροφή του ρωσικού κομμουνιστικού καθεστώτος οδήγησε στη διάλυση της Σοβιετικής Ενώσεως και του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Και έτσι το 1999 το ΝΑΤΟ επεκτάθηκε σε Τσεχία, Πολωνία και Ουγγαρία – ενώ το 2004 προστέθηκαν στο ΝΑΤΟ άλλες επτά πρώην κομμουνιστικές χώρες.

Όμως, ταυτόχρονα, τέθηκε σε αμφισβήτηση η ανάγκη ύπαρξης του ΝΑΤΟ. Διότι αφού η Βορειοατλαντική Συμμαχία συγκροτήθηκε για να αντιμετωπίσει έναν συγκεκριμένο αντίπαλο, που όμως έπαψε να υπάρχει πλέον, η λογική οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ύπαρξη του ΝΑΤΟ δεν είναι πλέον απαραίτητη.

Η αμερικανική πολιτική παραδέχεται μεν ότι η χρησιμότητα του ΝΑΤΟ είναι πλέον μακροπρόθεσμη και εφόσον η Ρωσία αναπτύξει σχέσεις ανταγωνιστικές με τη Δύση, παρά ταύτα επιθυμεί τη διατήρηση του ΝΑΤΟ για δικούς της γεωπολιτικούς λόγους. Κυρίως για να μπορεί χρησιμοποιώντας το «καπέλο» του ΝΑΤΟ για να επεμβαίνει σε όποιο μέρος του κόσμου κρίνει απαραίτητο. Και ακόμη για να συνεχισθεί η αμερικανική παρουσία στην Ευρώπη με τη διατήρηση των τεράστιων αμερικανικών στρατιωτικών βάσεων, τις οποίες είχαν βαφτίσει νατοϊκές. Ο προβληματισμός για το ρόλο και την αποστολή του αμυντικού αυτού οργανισμού συνεχίστηκε πιο έντονος.

Ο πρώτος πόλεμος εναντίον του Σαντάμ Χουσεΐν όπου η Ευρώπη στήριξε τις ΗΠΑ στην εκδίωξη του Ιράκ από το Κουβέιτ, δημιούργησε την ψευδαίσθηση στην ηγετική ομάδα της Ουάσιγκτον ότι οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να εδραιώσουν μέσω της στρατιωτικής τους ισχύος μια ηγεμονία σχεδόν παντού στον κόσμο. Δεν έδωσαν σημασία στο γεγονός ότι η επιχείρηση εκείνη είχε τύχει της «ευλογίας» του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ.

Στη δεκαετία του ’90 η κρίση που ξέσπασε στην πρώην Γιουγκοσλαβία έδωσε στο ΝΑΤΟ την αναμενόμενη από τους αμερικανούς αιτιολογία ύπαρξής του. Επί 78 εικοσιτετράωρα, κυρίως τα αμερικανική αεροπλάνα επιδόθηκαν σε ανελέητους βομβαρδισμούς. Δεν βομβάρδιζαν όμως μόνο στρατιωτικούς στόχους αλλά κυρίως υποδομές δημόσιας ωφέλειας και μετέτρεψαν σε θύματα αθώους πολίτες. Και αυτά κάτω από τον ψευδεπίγραφο τίτλο – που χρησιμοποιήθηκε αργότερα και στη Λιβύη – ότι πρόκειται για παρεμβάσεις που έχουν ανθρωπιστικό χαρακτήρα.

Ακολούθησε η 11η Σεπτεμβρίου 2001. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις που χτύπησαν την ίδια την Αμερική στην καρδιά της, τη Νέα Υόρκη, δημιούργησαν τεράστια αίσθηση σ’ ολόκληρο τον κόσμο, κυρίως, όμως, στους αμερικανούς πολίτες οι οποίοι μέχρι τη στιγμή εκείνη πίστευαν ότι η χώρα τους είναι απρόσβλητη από οποιαδήποτε επίθεση. Επίσης, οι τρομοκρατικές αυτές ενέργειες προκάλεσαν πολλές αλλαγές στις διεθνείς σχέσεις με αποκορύφωμα την ένταση στις σχέσεις των ΗΠΑ με τη Γερμανία και τη Γαλλία που αρνήθηκαν να ακολουθήσουν τις ΗΠΑ στην εισβολή των αμερικανικών δυνάμεων στο Ιράκ (Μάρτιος 2003) χωρίς απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας. Ως αιτιολογία της επεμβάσεως προβλήθηκε ότι υπήρχαν πληροφορίες, οι οποίες ποτέ δεν εξακριβώθηκαν, ότι το Ιρακινό καθεστώς ετοιμάζει πυρηνικά όπλα. Η εξόντωση βέβαια του Σαντάμ Χουσεΐν επιτεύχθηκε και το καθεστώς κατέρρευσε. Όμως, τα αμερικανο-βρετανικά στρατεύματα τα οποία βαθμηδόν αποχωρούν από το Ιράκ αφήνουν πίσω τους μια χώρα πλήρως αναρχοκρατούμενη.

Το Αφγανιστάν υπήρξε ένα άλλο σημείο τριβής. Η πρόσφατη αιφνιδιαστική και χωρίς προειδοποίηση αποχώρηση του ολλανδικού στρατιωτικού τμήματος, σε μία στιγμή μάλιστα που οι ΗΠΑ ζητούσαν μεγαλύτερη εμπλοκή των συμμάχων τους, απέδειξε την έλλειψη συνοχής στους κόλπους της συμμαχίας. Ρωγμές στις συμμαχικές δυνάμεις παρουσιάσθηκαν και στις επιχειρήσεις στη Λιβύη. Διότι σήμερα δεν υφίσταται μεταξύ των κρατών-μελών της συμμαχίας η αίσθηση της απειλής που αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για τη συνοχή μιας στρατιωτικής συμμαχίας. Έγιναν πιο εμφανείς οι μεγάλες διαφορές αντιλήψεων μεταξύ των δύο μερών στον τρόπο αντιμετώπισης μιας κρίσεως. Η αμερικανική άποψη είναι ότι τα προβλήματα λύνονται με τη στρατιωτική δύναμη. Αντίθετα, οι ευρωπαίοι υποστηρίζουν ότι οι στρατιωτικές επεμβάσεις πρέπει να είναι το ύστατο στάδιο αφού προηγουμένως έχουν αποτύχει όλα τα άλλα μέσα. Διότι πολλές φορές αντί να επιλύσουν τα προβλήματα, τα οξύνουν περισσότερο και παράλληλα μπορεί να δημιουργήσουν απώλειες σε ανθρώπινες ζωές αλλά και ανυπολόγιστες υλικές καταστροφές.

Το χάσμα είχε γίνει ήδη βαθύ με την έντονη διαφωνία που σημειώθηκε στη Σύνοδο Κορυφής στο Βουκουρέστι το 2008. Τότε οι δύο μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, η Γερμανία, η Γαλλία και η Ελλάδα απέτρεψαν την ένταξη στο ΝΑΤΟ της Γεωργίας και της Ουκρανίας αλλά και της ΠΓΔΜ, την ένταξη των οποίων υποστήριζε θερμά ο πρόεδρος Μπους που παρευρίσκετο στη Σύνοδο. Το γεγονός αυτό επισημάνθηκε από τα διεθνή μέσα ενημέρωσης ως προσωπική μείωση του αμερικανού προέδρου και ως έντονη αμφισβήτηση της αμερικανικής παντοκρατορίας. Έτσι, στην αποχαιρετιστήρια ομιλία του στην έδρα του ΝΑΤΟ, στις Βρυξέλλες, ο αμερικανός υπουργός Άμυνας Ρόμπερτ Γκέιτς υπήρξε αποκαλυπτικός: εξέφρασε μεταξύ άλλων τον έντονο σκεπτικισμό του για το μέλλον της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας, λόγω του χάσματος που υπάρχει μεταξύ των ευρωπαϊκών και των αμερικανικών απόψεων. Οι τόσο ωμές απόψεις που διατυπώθηκαν από τα πιο υπεύθυνα χείλη δεν εξέφραζαν μόνο τον υπουργό. Αποτυπώνουν ένα γενικότερο κλίμα το οποίο επικρατεί σήμερα στην Ουάσιγκτον. Όλα τα παραπάνω οδηγούν στην σκέψη ότι ο «θάνατος» του ΝΑΤΟ με την καθαρά στρατιωτική μορφή που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα είναι «επί θύραις».

Μπορεί ο κίνδυνος πολεμικής σύρραξης μεταξύ Ανατολής και Δύσης, για την αντιμετώπιση του οποίου συστάθηκε το ΝΑΤΟ, να μην είναι ορατός στο προβλέψιμο μέλλον. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν θα υπάρχουν τοπικές συγκρούσεις που θα είναι μάλιστα ιδιαίτερα έντονες. Διότι σήμερα έχουν αναδυθεί όλες οι φυλετικές, εθνοτικές, θρησκευτικές αντιπαλότητες που επί πολλά χρόνια ήσαν εν υπνώσει.

Όμως, νέοι κίνδυνοι απειλούν αδιακρίτως όλες τις χώρες του πλανήτη μας. Η τρομοκρατία και το ενδεχόμενο διασποράς όπλων μαζικής καταστροφής είναι «εν δυνάμει» τεράστιοι κίνδυνοι. Η αντιμετώπιση των νέων αυτών απειλών δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί μονομερώς ούτε από τις ΗΠΑ ούτε από το σημερινό ΝΑΤΟ. Χρειάζεται να επιτευχθεί μία ευρύτερη συνεννόηση και με τους άλλους μεγάλους παίκτες της παγκόσμιας σκακιέρας, τη Ρωσία, την Ινδία και την Κίνα. Αυτός πρέπει να είναι, κατά τη γνώμη μου ο ρόλος τον οποίο πρέπει να διαδραματίσει ένα νέο ΝΑΤΟ, όπου οι ΗΠΑ μπορούν να διαδραματίσουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Πρωτίστως στην αποκατάσταση των σχέσεων με την Ρωσία. Η εμμονή της Ουάσιγκτον στην δημιουργία αντιπυραυλικής ζώνης αποτελεί την κύρια αιτία που δηλητηριάζει τις σχέσεις των δύο κρατών. Είναι, πάντως, πολύ πιθανό ότι η αμερικανική υπεροψία έσπρωξε τη Ρωσία να πρωτοστατήσει στη δημιουργία μαζί με την Κίνα και άλλες χώρες της Κεντρικής Ασίας και με παρατηρητή την Ινδία του «Συμφώνου της Σαγκάης» ενός οργανισμού με πολιτικό και στρατιωτικό χαρακτήρα. Η Ουάσιγκτον μπορεί ακόμη να διαδραματίσει θετικό ρόλο με την Ινδία ενώ προς το παρόν δεν είναι εύκολο να καμφθεί η έντονη κινεζική καχυποψία. Αν παρά ταύτα το σημερινό ΝΑΤΟ αγνοήσει τις σύγχρονες διεθνείς απειλές και εξακολουθήσει να παίζει, ακολουθώντας τις επιθυμίες των Ηνωμένων Πολιτειών, τον ρόλο του «παγκόσμιου χωροφύλακα» και, μάλιστα, πολλές φορές χωρίς να έχει προηγηθεί έγκριση των Ηνωμένων Εθνών, τότε δεν έχει λόγο υπάρξεως.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/#!/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr