Η κληρονομιά του Καντάφι

Η στρατιωτική εκστρατεία εναντίον του καθεστώτος του Μουαμάρ αλ Καντάφι στέφθηκε με επιτυχία. Τον Μάρτιο, ο Μόνιμος Αντιπρόσωπος των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ Ίβο Ντάλντερ (Ivo Daalder) και ο Ανώτατος Συμμαχικός Διοικητής Ευρώπης του ΝΑΤΟ Τζέιμς Σταυρίδης έγραψαν στο Foreign Affairs [1] ότι το ΝΑΤΟ, αντιμέτωπο με μια ανθρωπιστική καταστροφή στη Λιβύη, «πέτυχε να προστατεύσει τους αμάχους και, τελικά, να παράσχει τον χρόνο και τον χώρο που χρειάζονταν οι τοπικές δυνάμεις για να ανατρέψουν τον Μουαμάρ αλ Καντάφι». Αλλά όλος ο πανηγυρισμός έχει καλυφθεί από μια ανησυχητική τάση. Η αναταραχή των τελευταίων μηνών του Καντάφι τώρα αντηχεί σε όλη τη Βόρεια Αφρική και την περιοχή του Σαχέλ - ένα φαινόμενο που θα μπορούσε να ονομαστεί η κληρονομιά του Καντάφι.

Κατά πρώτον, είναι τα όπλα: Η γειτονιά, ιδιαίτερα η Αλγερία, η Μαυριτανία, και ο Νίγηρας, ήταν πάντα ανήσυχοι σχετικά με τον εμφύλιο πόλεμο της Λιβύης. Πολλοί φοβήθηκαν πως θα ανασήκωνε το καπάκι της τεράστιας κρύπτης όπλων στην Τρίπολη και θα οδηγούσε στη διασπορά των όπλων σε ολόκληρη την περιοχή. Αποδεικνύεται ότι είχαν δίκιο να ανησυχούν. Στη συνέχεια, είναι το χρήμα: Ο εντοπισμός των χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων της Λιβύης μετά τον πόλεμο ήταν ένα άλλο πολύπλοκο θέμα. Τα μέλη του στενού κύκλου του Καντάφι οι οποίοι γνωρίζουν πού είναι κρυμμένα τα χρήματα έχουν εξαφανιστεί ή δεν έχουν ταυτοποιηθεί. Βασικά, δισεκατομμύρια δολάρια θα μπορούσαν να καταλήξουν σε χέρια ατόμων που θα μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν για να χρηματοδοτήσουν την τρομοκρατία ή να αποσταθεροποιήσουν τη Λιβύη. Και τέλος, είναι οι πρόσφυγες: Δεκάδες χιλιάδες Αφρικανοί, που δεν είναι πλέον ευπρόσδεκτοι στη Λιβύη, επέστρεψαν στο σπίτι τους φέτος. Εκτός από το γεγονός ότι πολλοί από αυτούς είναι ώριμοι να υιοθετήσουν την Τζιχάντ, θα ταλαιπωρήσουν περαιτέρω τις αδύναμες οικονομίες της περιοχής. Ήδη, η επισιτιστική ασφάλεια έχει καταστεί μείζον θέμα και ο λιμός αρχίζει να γίνεται πιο πιθανός.

Το κυνήγι των όπλων, τα χρήματα που εξαφανίστηκαν και το κύμα των προσφύγων έχουν εξελιχθεί με διαφορετικό τρόπο σε ολόκληρη την περιοχή. Στη Λιβύη, οι πολιτοφυλακές οι οποίες συγκέντρωσαν τεράστιες ποσότητες όπλων κατά τη διάρκεια του πολέμου, αρνούνται να τα παραδώσουν στην προσωρινή κυβέρνηση. Ορισμένες ομάδες, όπως εκείνη που κατέκτησε την Τρίπολη, αποτελείται από τζιχαντιστές. Εν τω μεταξύ, άλλες ομάδες - φυλές και απλοί πολίτες – χτίζουν τα δικά τους οπλοστάσια διαβλέποντας την αναζωπύρωση του φυλετισμού και της περιφερειοποίησης. Οι κάτοικοι της Μισράτα και της Ζιντάνι, για παράδειγμα, έχουν επιβάλει την κυριαρχία τους σε περιοχές πλούσιες σε φυσικούς πόρους. Ορισμένοι στην Κυρηναϊκή, η οποία μπορεί να υπερηφανεύεται για το μεγαλύτερο μέρος των πετρελαϊκών αποθεμάτων της χώρας, απειλούν να αποχωρήσουν από τη Λιβύη. Εν τω μεταξύ, η φυλή Toubou παλεύει τους Zwei στην Κούφρα και τη Σέμπχα, κοντά στα σύνορα με τον Νίγηρα και το Τσαντ. Η Toubou έχει επίσης απειλήσει να αποσχιστεί. Η φυλή Amazigh μάχεται τους Άραβες στα δυτικά, κοντά στα σύνορα της Τυνησίας. Και οι Τουαρέγκ της Λιβύης έχουν εμπλακεί σε μάχη με Ζιντάνις στην Γκατ, κοντά στα σύνορα της Αλγερίας. Οποιαδήποτε από αυτές τις συγκρούσεις θα μπορούσε να εξαπλωθεί γρήγορα.

Επιπλέον, είναι αμφίβολο αν η Λιβύη θα είναι ποτέ σε θέση να ανακτήσει το εκτιμώμενο ποσό των 150 δισεκατομμυρίων δολαρίων που η κυβέρνηση Καντάφι συσσώρευσε ή είχε κατατεθειμένο στη Δύση (θεωρείται ότι 37 δισ. δολάρια είναι μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες), στη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Για παράδειγμα, με τον μυστηριώδη θάνατο του Shukri Ghanem, ο οποίος ήταν στενός σύμμαχος του Σαΐφ αλ Ισλάμ Καντάφι και ο οποίος υπηρέτησε ως πρωθυπουργός και αργότερα ως επικεφαλής της εθνικής εταιρείας πετρελαίου, το να βρεθούν και να «ξεπαγώσουν» τέτοια περιουσιακά στοιχεία καθίσταται αβέβαιο.

Από την πλευρά του, το Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ υποσχέθηκε τον Οκτώβριο του 2011 να επιστρέψει στη Λιβύη τα 37 δισεκατομμύρια δολάρια που έκρυψαν στις ΗΠΑ ο Καντάφι και οι δικοί του, αν και μερικά μέλη του Κογκρέσου πρότειναν ότι ορισμένα από αυτά να χρησιμοποιηθούν ως πληρωμή για τις επιχειρήσεις του ΝΑΤΟ που ανέτρεψαν τον Καντάφι. Χωρίς αυτά τα χρήματα, η εύθραυστη οικονομία της Λιβύης θα μπορούσε να θρυμματιστεί. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο έχει ήδη αναφέρει ότι το έλλειμμα της Λιβύης δεν είναι βιώσιμο σε μακροπρόθεσμη βάση: «Η παρούσα αξία των χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων και της μελλοντικής εξόρυξης πετρελαίου δείχνει ότι από το 2012 οι δημόσιες δαπάνες θα υπερβούν το βιώσιμο, μακροπρόθεσμο επίπεδο πάνω από 10% του ΑΕΠ». Αν ο χρυσός του Καντάφι δεν ανακτηθεί, οι προοπτικές της Λιβύης θα φανούν ακόμα χειρότερες.

Όσον αφορά την Αλγερία, μετά την πτώση της Τρίπολης τον Αύγουστο του 2011, λιβυκά φορητά συστήματα αεράμυνας (ή αλλιώς MANPADS), εκτοξευόμενες χειροβομβίδες, πύραυλοι SAM-7 και άλλα εξελιγμένα όπλα έφτασαν ως τα χέρια της Αλ Κάιντα στο Μαγκρέμπ (AQIM), η οποία έχει βάση στα σύνορα με την Αλγερία στο βόρειο Μάλι. Τον Φεβρουάριο του 2012, οι αλγερινές αρχές ανακάλυψαν 15 λιβυκά MANPADS και 28 πυραύλους SAM-7 στη νότια πόλη In Amenas. Οι υποψίες έπεσαν σε τρεις ομάδες: σε εμπόρους όπλων, στην AQIM και στο «Κίνημα για την Ενότητα και την Τζιχάντ στη Δυτική Αφρική», μια νέα ομάδα τζιχάντ που έχει ξεκινήσει πολυάριθμες επιθέσεις εναντίον στρατιωτικών στόχων της Αλγερίας και απήγαγε εργαζόμενους της Ευρωπαϊκής Βοήθειας και τους μετέφερε σε στρατόπεδα προσφύγων στο Σαχράουι, στη νοτιοδυτική Αλγερία. Τον Σεπτέμβριο του 2011, τρομοκράτες εξαπέλυσαν επιθέσεις με ρουκέτες εναντίον στρατιωτικών ελικοπτέρων που σταθμεύουν στο αεροδρόμιο της Jijel, στην ανατολική Αλγερία. Μέχρι στιγμής, κανείς δεν ανέλαβε την ευθύνη και δεν είναι σαφές αν τα όπλα προέρχονταν από τη Λιβύη, αλλά το περιστατικό μπορεί να είναι μέρος μιας ευρύτερης εκστρατείας της AQIM να αποσταθεροποιήσει τη χώρα και την περιοχή.

Η πτώση του Καντάφι κλόνισε και την (μέχρι πρόσφατα) αρκετά σταθερή δημοκρατία στο Μάλι. Όταν έγινε σαφές πέρυσι ότι οι Λίβυοι αντάρτες είχαν κερδίσει τον πόλεμο κατά των πιστών του Καντάφι, ένοπλα νομαδικά αποσπάσματα Τουαρέγκ που είχαν υπηρετήσει μαζί με τα στρατεύματα του Καντάφι άρχισαν να φεύγουν από τη Λιβύη για τα σπίτια τους στο Μαλί και τον Νίγηρα. Ο Νίγηρας αφόπλισε τους Τουαρέγκ που επέστρεφαν, αλλά το Μάλι απέτυχε να πράξει το ίδιο. Ως αποτέλεσμα, από τον Οκτώβριο του 2011, 3.000 βαριά οπλισμένοι άνδρες με 600 οχήματα παντός εδάφους είχαν μαζευτεί στη βόρεια περιφέρεια Azawad του Μάλι. Τον Νοέμβριο, ίδρυσαν το αυτονομιστικό Εθνικό Κίνημα για την Απελευθέρωση της Azawad (MNLA). Και στις 17 Ιανουαρίου 2012, το MNLA ξεκίνησε την κατάκτηση της Azawad.

Οι ανέτοιμοι, ανεπαρκώς εκπαιδευμένοι στρατιώτες της κυβέρνησης του Μάλι δεν είχαν καμιά σχέση με τους σκληραγωγημένους από τις μάχες Τουαρέγκ. Η ανταρσία στο εσωτερικό των ενόπλων δυνάμεων και το επακόλουθο στρατιωτικό πραξικόπημα στις 22 Μαρτίου, αποδυνάμωσαν περαιτέρω το Μάλι. Το MNLA κατέλαβε γρήγορα τρεις μεγάλες πόλεις στο βόρειο Μάλι – την Γκάο, την Κιντάλ και το ιστορικό Τιμπουκτού - και στη συνέχεια κήρυξε την ανεξαρτησία της Azawad στις 6 Απριλίου. (Αντέστρεψε την απόφαση αυτή τον Ιούλιο του 2012, απαιτώντας αντί για ανεξαρτησία, αυτονομία). Φυσικά, το MNLA δεν είναι η μόνη στρατικοποιημένη ομάδα στην περιοχή: Η Ανσάρ αλ-Ντιν, μια τζιχαντιστική φατρία Τουαρέγκ με επικεφαλής τον σαλαφίτη Iyad Ag Ghaly, πρώην πρόξενο του Μάλι στο Σαουδική Αραβία, προτίθεται να επιβάλει την σαρία σε πολλές βόρειες πόλεις, όπως το Τιμπουκτού, το οποίο κατέκτησε με τη βοήθεια της AQIM και προσφάτως αποκτημένων όπλων από τη Λιβύη. Τα στρατεύματά του νίκησαν το MNLA τον Ιούνιο, και ο Ανσάρ αλ-Ντιν και οι τζιχαντιστές εδραίωσαν τον έλεγχό τους σε εδάφη που κατείχε το MNLA.

Από την πλευρά του, ο Νίγηρας ανησυχεί ιδιαίτερα ότι θα αντιμετωπίσει μια επανάληψη των όσων συνέβησαν στο Μάλι. Ο δικός του πληθυσμό από Τουαρέγκ είναι μεγάλος και ανήσυχος. Τώρα, έχει ενωθεί με χιλιάδες που εγκαταλείπουν τη Λιβύη. Επιπλέον, η χώρα έχει να αντιμετωπίσει πρόσφυγες που φεύγουν επίσης από το Μάλι. Μέχρι το Μάιο του τρέχοντος έτους, 284.000 πολίτες του Μάλι είχαν διαφύγει από το βόρειο Μάλι: 56.664 βρήκαν καταφύγιο στην Μπουρκίνα Φάσο, 61.000 στη Μαυριτανία, 39.388 στο Νίγηρα και περίπου 15.000 στην Αλγερία. Οι νέοι πρόσφυγες είναι ένα βαρύ φορτίο για τις χώρες που μόλις και μετά βίας μπορούν να συντηρήσουν τους δικούς τους πληθυσμούς που υποφέρουν από την ξηρασία και την πείνα.

Η πτώση του Καντάφι είχε ιδιαιτέρως ανησυχητικές επιπτώσεις στην μετεπαναστατική Τυνησία. Πριν από τον πόλεμο στη Λιβύη, η Τυνησία και η Λιβύη είχαν τον μεγαλύτερο όγκο εμπορικών συναλλαγών ανάμεσα σε δύο χώρες της Βόρειας Αφρικής και αυτό το ποσό αυξανόταν κατά μέσο όρο 9% κάθε χρόνο μεταξύ 2000 και 2009. Από την πλευρά της, η Λιβύη απορροφούσε το 6,9% των εξαγωγών της Τυνησίας, με αποτέλεσμα να είναι η δεύτερη μεγαλύτερη εξαγωγική αγορά της Τυνησίας μετά την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Με την εξέγερση στη Λιβύη, όλα σταμάτησαν. Κατά το πρώτο τρίμηνο του 2011, οι εξαγωγές της Τυνησίας στη Λιβύη μειώθηκαν κατά 34% και οι εισαγωγές μειώθηκαν κατά ένα εκπληκτικό 95%. Σύμφωνα με την Αφρικανική Τράπεζα Ανάπτυξης, οι μειώσεις ήταν άμεσες συνέπειες του εμφυλίου πολέμου στη Λιβύη. Επιπλέον, περισσότεροι από τους μισούς από τους 100.000 Τυνήσιους εργαζομένους που ήταν στη Λιβύη επέστρεψαν σπίτι τους. Τα εμβάσματα που έστελναν στις οικογένειές τους, κατ' εκτίμηση 125 εκατομμύρια δηνάρια Τυνησίας (76.000.000 δολάρια) πριν από τον πόλεμο, σχεδόν εξαφανίστηκαν. Εν τω μεταξύ, η ανεργία στην Τυνησία εκτινάχθηκε στα ύψη από 1% το 2010 στο 18,9% στο τέλος του 2011, αναμφίβολα εν μέρει λόγω της επιστροφής των ομογενών από τη Λιβύη. Οι Λίβυοι, οι οποίοι προηγουμένως πήγαιναν στην Τυνησία μαζικά, έμειναν στη χώρα τους. Μετά από έναν ετήσιο μέσο όρο 1,5 εκατομμυρίου τουριστών, η Τυνησία απέμεινε μόνο με 815.000 επισκέπτες από τη Λιβύη κατά το (τουριστικό) έτος που έληξε τον Μάιο του 2012 - όλα αυτά είναι άσχημα νέα για μια οικονομία που εξαρτάται από τους τουρίστες. (Ο τουρισμός αποτελεί το 11% του ΑΕΠ και 14% της απασχόλησης).

Η ανασφάλεια σχετικά με τα σύνορα της Λιβύης έχει δημιουργήσει τουλάχιστον ένα θετικό αποτέλεσμα. Έκανε τα κράτη του Μαγκρέμπ (δηλαδή, των χωρών της βορειοδυτικής Αφρικής) να αναστήσουν την Ένωση του Αραβικού Μαγκρέμπ (UMA), η οποία εξαρχής δημιουργήθηκε για να καθιερώσει μια πολιτική και οικονομική συμμαχία το 1989, αλλά «πάγωσε» το 1994. Παρά τις επίμονες υποψίες μεταξύ Αλγερίας και Μαρόκου και Αλγερίας - Λιβύης, και οι τρεις με την Τυνησία και τη Μαυριτανία έχουν εκφράσει την ανάγκη για συνεργασία σε θέματα ασφάλειας και σε οικονομικά ζητήματα. Τον Νοέμβριο του 2011, ο βασιλιάς του Μαρόκου Μοχάμεντ VI, κάλεσε για μια «νέα Μαγκρέμπ», που θα είναι ένας «κινητήρας για την αραβική ενότητα» που μπορεί να εξασφαλίζει τη «σταθερότητα και την ασφάλεια στην περιοχή Σαχέλ της Σαχάρας». Ο υπουργός Εξωτερικών της Αλγερίας, Mourad Medelci, τόνισε τον Ιανουάριο του 2012 ότι «οι αλλαγές που είδαμε στις αραβικές χώρες, στις χώρες του Μαγκρέμπ, δεν μπορεί παρά να μας ενθαρρύνουν να προχωρήσουμε ταχύτερα στην οικοδόμηση της Ένωσης του Αραβικού Μαγκρέμπ». Οι μεταβατικές κυβερνήσεις της Λιβύης και της Τυνησίας υπέγραψαν μια συνοριακή συμφωνία στις 8 Απριλίου του τρέχοντος έτους κατά του οργανωμένου εγκλήματος, της τρομοκρατίας και του λαθρεμπορίου. Και η προσέγγιση μεταξύ της Αλγερίας και του Μαρόκου κατά τους τελευταίους μήνες θα μπορούσε να θέσει την UMA και πάλι στο προσκήνιο.

Η μεγάλη πρόκληση για την περιοχή θα είναι να διατηρηθεί η εδαφική ακεραιότητα της κάθε χώρας και η προστασία των συνόρων της. Η μεγάλη πρόκληση για τη Λιβύη και το Μάλι, εν τω μεταξύ, είναι να αποφύγουν την διάσπαση, όπως συνέβη στο Σουδάν - ή, ακόμη χειρότερα, την «σομαλοποίηση», όπου το κράτος δεν μπορεί να ελέγξει τις διάφορες πολιτοφυλακές που επιβάλλουν τους δικούς τους νόμους στις αντίστοιχες επικράτειές τους. Περιφερειακοί και διεθνείς φορείς θα πρέπει επίσης να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές διεκδικήσεις των πληθυσμών τους και να υπονομεύσουν την δημοφιλία των εξτρεμιστικών δυνάμεων που κατέχουν σήμερα εξελιγμένα όπλα. Αδιάσειστες μελέτες έχουν δείξει ότι οι μη βίαιες εξεγέρσεις, όπως αυτή στην Τυνησία, έχουν περισσότερες πιθανότητες να πετύχουν στο να κάνουν μια μετάβαση σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα από όσο οι βίαιες εξεγέρσεις. Συνεπώς, είναι αμφίβολο ότι η πολυδιαφημισμένη «επιτυχής επιχείρηση» του ΝΑΤΟ θα φέρει ευημερία στη νέα Λιβύη και σταθερότητα στην περιοχή.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/137796/yahia-h-zoubir/qaddafis-spawn
Home > Snapshot > Qaddafi's Spawn
Published on Foreign Affairs (http://www.foreignaffairs.com)

Συνδέσεις:
[1] Τεύχος 4, Απρίλιος 2012, Foreign Affairs, The Hellenic Edition http://www.foreignaffairs.gr/articles/68790/ivo-h-daalder-kai-james-g-st...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/#!/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr