Άδικο εμπόριο

Τον περασμένο μήνα, το Ίδρυμα Fairtrade οργάνωσε μια πορεία στο Βρετανικό Κοινοβούλιο, μια εκστρατεία στην οποία συμμετείχαν διάφορες διασημότητες και πάνω από 13.000 άτομα, προτρέποντας τον Βρετανό πρωθυπουργό, Ντέιβιντ Κάμερον, να θέσει τα ζητήματα του ηθικού καταναλωτισμού στο επίκεντρο της επερχόμενης συνόδου κορυφής του G-8. Εκ πρώτης όψεως, η απόφαση των αυτοαποκαλούμενων «ηθικών καταναλωτών» να αγοράζουν προϊόντα «δίκαιο εμπορίου» φαίνεται ακίνδυνη. Τι θα μπορούσε ενδεχομένως να πάει στραβά αν οι ιδιώτες ασκώντας το δικαίωμά τους ως καταναλωτές, επιλέξουν να προωθήσουν ορισμένες εξειδικευμένες αγορές; Πολλά, όπως αποδεικνύεται.

Παρά το γεγονός ότι η έννοια του ηθικού εμπορίου υπήρχε για μεγάλο χρονικό διάστημα, η θεσμοθέτηση του κινήματος fair trade δεν άρχισε στην πραγματικότητα παρά στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Το 1989, ιδρύθηκε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Δίκαιου Εμπορίου (World Fair Trade Organization ) και στα χρόνια που ακολούθησαν προέκυψαν διάφορες διαδικασίες πιστοποίησης και επισήμανσης του «δίκαιου εμπορίου». Σε ένα προϊόν χορηγείται σήμα fair trade μόλις οι παραγωγοί εκπληρώσουν μια σειρά από κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές προϋποθέσεις. Ο δεδηλωμένος στόχος του κινήματος «δίκαιου εμπορίου» είναι να προσδώσει οικονομική ασφάλεια στους παραγωγούς στις αναπτυσσόμενες χώρες - συχνά για μη επεξεργασμένα προϊόντα, όπως τα φρούτα, τα ζωντανά ζώα και τα μέταλλα - απαιτώντας από τις επιχειρήσεις και τους καταναλωτές να πληρώσουν κάτι επιπλέον (ένα premium) επί της τιμής που επικρατεί στην αγορά.

Μέχρι τώρα, κάθε αμφισβήτηση του κινήματος fair trade περιοριζόταν σε μικροοικονομικό επίπεδο. Το κίνημα έχει αντιμετωπίσει επανειλημμένες επικρίσεις, για παράδειγμα, για τα σχετικά ακριβά τέλη που πρέπει να καταβάλλουν οι παραγωγοί για να πάρουν το σήμα fair trade, τέλη που το καθιστούν αναποτελεσματικό για πολλούς φτωχούς αγρότες. Ένας άλλος τομέας ανησυχίας είναι το πόσο επικερδής είναι η διαδικασία για τους μεσάζοντες και τους εμπόρους λιανικής. Τέλος, αρκετές μελέτες δείχνουν ότι πολύ λίγες από τις πριμοδοτήσεις που πληρώνουν οι καταναλωτές φθάνουν πραγματικά στους παραγωγούς που έχουν ανάγκη. Οι καταναλωτές μπορεί να εκπλαγούν αν μάθουν ότι μόνο 1% - 2% της λιανικής τιμής ενός ακριβού φλιτζανιού «ηθικού» καφέ πηγαίνουν κατευθείαν στους φτωχούς αγρότες.

Οι δυσμενείς επιπτώσεις του «δίκαιου εμπορίου» είναι ακόμη πιο ανησυχητικές σε μακροοικονομικό επίπεδο. Κατ’ αρχάς, το fair trade εκτρέπει την προσοχή από τις πραγματικές, μακροπρόθεσμες λύσεις για την φτώχεια των αγροτών στις αναπτυσσόμενες χώρες. Και δεύτερον, έχει τη δυνατότητα να κατακερματίσει την παγκόσμια αγορά γεωργικών προϊόντων και να μειώσει τους μισθούς των γεωργικούς εργαζόμενους στο μη «δίκαιο εμπόριο».

Ας εξετάσουμε την ρίζα του προβλήματος που το κίνημα fair trade επιδιώκει να αντιμετωπίσει: το γεγονός ότι η αγορά γεωργικών προϊόντων είναι ασταθής (χαρακτηρίζεται από μεγάλες και συχνές διακυμάνσεις τιμών) και στρεβλή (μαστιζόμενη από υψηλούς δασμολογικούς φραγμούς και επιδοτήσεις). Η μεταβλητότητα έχει αρκετές πηγές, αλλά οι στρεβλώσεις των τιμών αποτελούν σημαντικό παράγοντα. Οι στρεβλώσεις, με την σειρά τους, είναι σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα των πολιτικών επιλογών των αναπτυγμένων χωρών. Το 2011, κυβερνήσεις χωρών του ΟΟΣΑ χορήγησαν επιδοτήσεις αξίας περίπου 252 δισεκατομμυρίων δολαρίων στους αγρότες τους. Οι επιδοτήσεις αυτές, σε συνδυασμό με τα σχετικά υψηλά τιμολόγια, δημιουργούν ένα σχεδόν αδιαπέραστο εμπορικό φράγμα για τους αγρότες του αναπτυσσόμενου κόσμου. Ακόμη και οι παραγωγοί που είναι δυνητικά πιο αποτελεσματικοί από όσο εκείνοι στη Δύση δεν μπορούν να εισέλθουν στις προσοδοφόρες δυτικές αγορές. Εν τω μεταξύ, οι τιμές των τροφίμων αυξάνονται σταθερά στον ανεπτυγμένο κόσμο, αλλά οι φτωχοί και ευάλωτοι αγρότες στις αναπτυσσόμενες χώρες δεν είναι σε θέση να επωφεληθούν από αυτές.

Οι «ηθικοί καταναλωτές» θα πρέπει να επαινεθούν για την επιθυμία τους να βελτιωθεί η κατάσταση των άπορων αγροτών στον λεγόμενο παγκόσμιο Νότο, αλλά το «δίκαιο εμπόριο» είναι το λάθος μέσο για την επίτευξη αυτού του στόχου. Οι πριμοδοτήσεις που χρεώνονται στα προϊόντα fair trade είναι απλώς άλλη μια άμεση αγροτική επιδότηση. Βεβαίως, αυτές οι επιδοτήσεις είναι πολύ μικρές σε σύγκριση με εκείνες που διανέμουν οι κυβερνήσεις του ΟΟΣΑ. (Το 2010, οι λιανικές πωλήσεις προϊόντων με σήμανση fair trade ανήλθαν σε περίπου 5,5 δισεκατομμύρια δολάρια, με περίπου τα 66 εκατομμύρια δολάρια από αυτά να είναι η πριμοδότηση (premium) - περίπου to 1,2% του συνόλου των λιανικών πωλήσεων – που φθάνει στους συμμετέχοντες παραγωγούς. Αλλά είναι ειρωνικό και αναποτελεσματικό να αντισταθμίζεται μια επιδότηση με μια άλλη, ειδικά δεδομένου ότι οι καταναλωτές στις αναπτυγμένες χώρες πληρώνουν τελικά και τις δύο, είτε μέσω φόρων είτε σε υψηλής ποιότητας σούπερ μάρκετ, όπως το Whole Foods.

Σίγουρα, μια πιο αποτελεσματική και άμεση λύση στην στρέβλωση των γεωργικών αγορών είναι η άρση των μαζικών επιδοτήσεων και των δασμών του ΟΟΣΑ - με άλλα λόγια, το ελεύθερο εμπόριο. Οι ελλιπώς ενημερωμένοι καταναλωτές της Δύσης μπορούν να βρίσκουν παρηγοριά στην αγορά προϊόντων fair trade, όμως βλάπτουν πραγματικά αυτά που θα έπρεπε να προστατεύουν. Το κίνημα του «δίκαιου εμπορίου» επιδιώκει να αντιμετωπίσει «τις αδικίες του συμβατικού εμπορίου, οι οποίες παραδοσιακά κάνουν διακρίσεις εις βάρος των φτωχότερων, μικρότερων παραγωγών». [1] Αλλά στην πραγματικότητα, η απελευθέρωση του εμπορίου είναι η μόνη δύναμη που μπορεί να εξασφαλίσει ίσους όρους ανταγωνισμού για όλους τους παραγωγούς σε όλο τον κόσμο, διασφαλίζοντας στους φτωχούς παραγωγούς μια πιθανότητα να αγωνιστούν στον στίβο της μακροπρόθεσμης ανταγωνιστικότητας μέσω της αξιοποίησης των συγκριτικών πλεονεκτημάτων τους, χωρίς να στηρίζονται στην φιλανθρωπία.

Τα προβλήματα στο μακροοικονομικό επίπεδο με το κίνημα του fair trade δεν τελειώνουν εκεί. Η επιτυχία του κινήματος στο να βοηθήσει ένα μικρό αριθμό φτωχών αγροτών γίνεται με ένα δυνητικά υψηλό κόστος για την υπόλοιπη αγορά. Καθώς το κίνημα fair trade μεγαλώνει και παρέχει περισσότερα οφέλη στους παραγωγούς, δημιουργεί πραγματικό κίνδυνο κατακερματισμού της αγοράς. Οι παραγωγοί του fair trade θα μπορούσαν να απομακρυνθούν από την κανονική αγορά, δημιουργώντας δύο διαφορετικές κλίμακες τιμών στην αγορά - μια τιμή fair trade και μια κανονική τιμή - και με τη σειρά τους να δημιουργήσουν δύο «ταχύτητες» μισθών στην αγορά. Οι παραγωγοί του κανονικού εμπορίου είναι πιθανό να καταλήξουν με σημαντικά χαμηλότερους μισθούς. Επιπλέον, η εγγύηση μιας τιμής ανώτερης από εκείνην της κανονικής αγοράς για ένα τμήμα των παραγωγών θα οδηγήσει σε αύξηση της παραγωγής τους, με αποτέλεσμα την γενική μείωση των τιμών των εμπορευμάτων και τελικά μειωμένα κέρδη για όλους τους παραγωγούς του κανονικού εμπορίου. Αν και τα προβλήματα που δημιουργούνται από τις επιδοτήσεις του «δίκαιου εμπορίου» δεν είναι ανάλογα εκείνων που δημιουργούνται από τις κρατικές επιδοτήσεις στις αναπτυγμένες χώρες, εξακολουθούν να είναι αρκετά μεγάλα (και αυξανόμενα) για να έχουν δυνητικά σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις για τους παραγωγούς στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Θα μπορούσε κανείς να κάνει ίσως τα στραβά μάτια για τις δυσμενείς επιπτώσεις του κινήματος fair trade, αν το εμπόριο αυτό τροφοδοτούσε μόνο μια εξειδικευμένη αγορά. Δυστυχώς, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Στο Ηνωμένο Βασίλειο μόνο, οι συνολικές πωλήσεις των προϊόντων με πιστοποίηση fair trade (συμπεριλαμβανομένου του καφέ, του τσαγιού και του κακάο) έχουν αυξηθεί από 50,5 εκατομμύρια στερλίνες (περίπου 77 εκατομμύρια δολάρια) το 2001 σε πάνω από 1,3 δισεκατομμύρια στερλίνες (περίπου 2 δισεκατομμύρια δολάρια) το 2011 - μια συγκλονιστική αύξηση κατά 2.612% σε μόλις μια δεκαετία. Η αγορά «δίκαιου εμπορίου» αναπτύσσεται τόσο γρήγορα που έχει αρχίσει να παραγκωνίζει την κανονική εμπορική αγορά, η οποία περιλαμβάνει όλους τους παραγωγούς οι οποίοι ανταγωνίζονται χωρίς τα οφέλη των επιδοτήσεων.

Οι λάτρεις του fair trade θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ότι ο κόσμος θα ήταν καλύτερος αν η αγορά «δίκαιου εμπορίου» αντικαθιστούσε εκείνη του ελεύθερου εμπορίου. Αλλά στην πραγματικότητα, ένα τέτοιο αποτέλεσμα θα καταστρέψει τα προς το ζην εκατομμυρίων αγροτών οι οποίοι δεν έχουν την πολυτέλεια να πληρώσουν για την πιστοποίηση του fair trade. Για να επιβιώσουν, οι αγρότες θα πρέπει πιθανότατα να σταματήσουν τη φύτευση βασικών καλλιεργειών, όπως το σιτάρι, το καλαμπόκι και το ρύζι και να στραφούν σε καλλιέργειες με άμεση πληρωμή, όπως ο καφές, το τσάι και τα φρούτα, που θα μπορούσαν να τους αποφέρουν το επιπλέον εισόδημα που χρειάζονται για να πληρώσουν την πιστοποίηση. Το άμεσο αποτέλεσμα θα ήταν η απαγορευτική αύξηση των τιμών των τροφίμων. Επιπλέον, καθώς οι αγρότες θα μεταβάλλουν την παραγωγή τους, τα βασικά προϊόντα διατροφής στο μη «δίκαιο εμπόριο» θα γίνουν πιο ευάλωτα στην αστάθεια των τιμών που προκαλείται από τις κρίσεις της προσφοράς και της ζήτησης, επειδή θα υπάρχουν λιγότεροι παραγωγοί που θα επιθυμούν να αναλάβουν το ρίσκο της μη επιδοτούμενης γεωργίας.

Αν το κίνημα fair trade τελικά καλύψει όλες τις κατηγορίες της γεωργικής παραγωγής (συμπεριλαμβανομένων των βασικών προϊόντων διατροφής), οι διακυμάνσεις των τιμών θα γίνουν ακόμη χειρότερες. Αντί να ανταποκρίνονται στις τιμές της αγοράς, οι αγρότες στις αναπτυσσόμενες χώρες θα έχουν κίνητρα για να παράγουν τα προϊόντα που συγκεντρώνουν τις μεγαλύτερες επιδοτήσεις. Με τις επιδοτήσεις, χωρίς καταναλωτική ζήτηση και με καθοδηγούμενη παραγωγή, οι καταναλωτές στις αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες θα αντιμετώπιζαν περαιτέρω αυξήσεις στις τιμές των βασικών τροφίμων.

Τελικά, βέβαια, η ζήτηση των καταναλωτών είναι αυτή που τροφοδοτεί το κίνημα του fair trade. Με το ναυάγιο του «Κύκλου της Ντόχα» του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, ορισμένοι καταναλωτές μπορεί να πιστεύουν πραγματικά ότι το «δίκαιο εμπόριο» προσφέρει μια σεβαστή εναλλακτική επιλογή απέναντι στο ελεύθερο εμπόριο. Ωστόσο, το λιγότερο που κάνει το «δίκαιο εμπόριο» είναι να αποσπά την προσοχή από την πραγματική λύση και να αποκοιμίζει τους καταναλωτές με μια ψεύτικη αίσθηση ικανοποίησης. Και αν το κίνημα fair trade συνεχίσει να αναπτύσσεται τόσο γρήγορα όσο τα τελευταία χρόνια, είναι πιθανό να προκαλέσει τεράστιες απώλειες στην γεωργική αποδοτικότητα.

Οι αυτοαποκαλούμενοι «ηθικοί καταναλωτές» πρέπει να αρχίσουν να αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα κατάματα. Το fair trade είναι μια μορφή προστατευτισμού και δεν πρέπει να του επιτρέπεται να κρύβεται πίσω από τη μάσκα της ηθικής. Δεν υπάρχει τίποτα δεοντολογικό στην προνομιακή μεταχείριση μικρών ομάδων παραγωγών, ενώ η πλειοψηφία βυθίζεται βαθύτερα στην φτώχεια.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/139127/amrita-narlikar-and-dan-ki...

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.fairtrade.org.uk/what_is_fairtrade/faqs.aspx?printversion=true

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr