Οι πόλεμοι των μνημείων

Στο Ταλίν, στην Εσθονία, ιππότες τού δέκατου έκτου αιώνα δελεάζουν τους περαστικούς για να μπουν στα καταστήματά τους, προωθώντας «τοπικά» μπιχλιμπίδια, όπως μάλλινα πουλόβερ και πίτες από κρέας ζώων του δάσους. Ένα κωδωνοστάσιο, το οποίο ήταν το ψηλότερο της Ευρώπης μέχρι το 1625, εξακολουθεί να ξεχωρίζει έναντι των μικρών, γοτθικών μονοκατοικιών που βρίσκονται στους λιθόστρωτους δρόμους. Σκανδιναβοί τουρίστες ξεπετάγονται μέσα από τα καταστήματα με είδη δώρων, και η τοπική νεολαία πίνει τον καφέ της σε καφετέριες που θα ταίριαζαν εξίσου καλά στο Μπρούκλιν.

Σήμερα, το Ταλίν φαίνεται να είναι μια από αυτές τις τέλειες βόρειες ευρωπαϊκές πόλεις, όπου κανείς δεν περπατά αταίριαστα και όλοι είναι όμορφοι. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι σχεδόν επτά χρόνια πριν, τον Απρίλιο του 2007, αυτό το παραμυθένιο μέρος ήταν ένα πεδίο μάχης. Πλήθη Εσθονών εθνικιστών και τοπικών Ρώσων συνεπλάκησαν, λεηλάτησαν καταστήματα και βανδάλισαν ιδιοκτησίες, ενώ η αστυνομία χρησιμοποίησε την δύναμή της (με μεγάλη ένταση, σύμφωνα με πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων τού Ανθρώπου) για να καταστείλει την βία. Σε αυτό που έγινε γνωστό ως η Χάλκινη Νύχτα, αποκληθείσα έτσι επειδή συμπεριελάμβανε την μετεγκατάσταση του χάλκινου αγάλματος «του Σοβιετικού Στρατιώτη», ένα άτομο μαχαιρώθηκε μέχρι θανάτου και δεκάδες άλλοι τραυματίστηκαν.

Οι συμπλοκές στους δρόμους ήταν ένα επεισόδιο του εσθονικού «πολέμου των μνημείων», μιας σειράς συγκρούσεων που καλύπτουν την τελευταία δεκαετία, για τα πολλά εναπομείναντα αγάλματα της σοβιετικής εποχής τής χώρας και για το τι θα πρέπει να ανεγερθεί στην θέση τους. Η ενδοσκόπηση υποκινήθηκε από την είσοδο της Εσθονίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004, για την οποία το έθνος έπρεπε να συμβιβαστεί με το τρικυμιώδες παρελθόν του και να τακτοποιήσει ανεπίλυτες εντάσεις μεταξύ τού εθνοτικού πληθυσμού τής Εσθονίας και μιας μεγάλης ρωσικής μειονότητας.

Οι συγκρούσεις στην Εσθονία ουδέποτε προσέγγισαν την κλίμακα των διαδηλώσεων που συγκλόνισαν την Ουκρανία τις τελευταίες εβδομάδες, όπου οι διαδηλωτές που υποστηρίζουν τους στενότερους δεσμούς με την Ευρωπαϊκή Ένωση ανέτρεψαν ένα άγαλμα του Λένιν στο κέντρο τού Κιέβου. Αλλά, οι λιγότερο διαφημισμένες συγκρούσεις στην Εσθονία χρησιμεύουν ως υπενθύμιση ότι, ακόμη και σε μια χώρα τής οποίας το πολιτικό μέλλον είναι πιο διευθετημένο, τα μνημεία εξακολουθούν να λειτουργούν ως ένα κομβικό σημείο στις συζητήσεις για την εθνική ταυτότητα.

Η Σοβιετική Ένωση ήταν γνωστή για την οικοδόμηση μαζικών σοσιαλιστικών μνημείων σοβιετικού ρεαλισμού στις θέσεις που καταλάμβανε - από την Βαλτική προς την Κεντρική Ευρώπη. Ως ένα μέσο διάδοσης της ιδεολογίας και της εδραίωσης της επιρροής τής Μόσχας έναντι της αχανούς αυτοκρατορίας της, τα αγάλματα αυτά ευνόησαν κομμουνιστές ηγέτες και σύμβολα όπως το σφυροδρέπανο. Η Εσθονία κατεδάφισε τις πιο εμφανείς υπενθυμίσεις τού σοβιετικού ελέγχου, όταν κέρδισε εκ νέου την ανεξαρτησία της το 1991. Παρ’ όλα αυτά, μια σειρά από μνημεία έμειναν όρθια, ιδίως εκείνα που υπερασπίζονται τον ρόλο τού Κόκκινου Στρατού στην απελευθέρωση της Εσθονίας από τους Ναζί κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Αλλά, δεδομένου ότι αυτή η απελευθέρωση οδήγησε σε δεκαετίες ευρέως αντιπαθούς σοβιετικής κατοχής, τα εναπομείναντα μνημεία ενόχλησαν έναν πληθυσμό που ολοένα και περισσότερο ταυτίζεται με την Ευρώπη και κοιτάζει προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ. «Η ταυτότητα του κράτους ήταν ρευστή», μου είπε ο Alexander Astrov, αναπληρωτής καθηγητής διεθνών σχέσεων και ευρωπαϊκών σπουδών στο Central European University. Μνημεία τα οποία χρησιμεύουν ως «τόποι μνήμης» βρέθηκαν στο στόχαστρο.

Μετά από μια σειρά από μικρές διαφωνίες στην ύπαιθρο, η ένταση εξαπλώθηκε σε εθνικό επίπεδο. Το 2004, σοβιετικά μνημεία σε ολόκληρη την επικράτεια υπέστησαν βανδαλισμούς. Το πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα ήταν ο Χάλκινος Στρατιώτης - ένας μυώδης στρατιώτης με το κεφάλι του επίσημα σκυμμένο, που βρίσκεται στην καρδιά τού Ταλίν στο Tõnismägi, ή αλλιώς «Πλατεία των Απελευθερωτών», όπως λεγόταν κατά την σοβιετική εποχή. Το άγαλμα ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για τον τοπικό ρωσικό πληθυσμό, που συγκεντρωνόταν εκεί κάθε 9η Μαΐου για να τιμήσει την σοβιετική νίκη επί των Ναζί. Το 2005, ο Arnold Rüütel, ο οποίος ήταν τότε πρόεδρος της Εσθονίας, απέρριψε μια πρόσκληση από τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν να γιορτάσει αυτήν την γιορτή στη Μόσχα. Το επόμενο έτος, στην επέτειο, οι διαδηλωτές πέταξαν κόκκινη μπογιά στο άγαλμα και πολέμησαν με τους ντόπιους Ρώσους που είχαν συγκεντρωθεί για την γιορτή.

Ο Andrus Ansip, ο οποίος ήταν πρωθυπουργός, προσπάθησε γρήγορα να απομακρύνει το μνημείο. Ήταν μια λεπτή επιχείρηση: ο πληθυσμός τού Ταλίν είναι σχεδόν 40% εθνοτικοί Ρώσοι, οπότε αυτή η ομάδα είναι δημογραφικά σημαίνουσα για τα πολιτικά ζητήματα της πόλης. Αλλά, οι Ρώσοι αποτελούν μόνο το 25% του πληθυσμού σε εθνικό επίπεδο - και ένας αριθμός από αυτούς τους Ρώσους είναι οι λεγόμενοι «κάτοχοι γκρίζων διαβατηρίων», οι οποίοι έχουν το δικαίωμα να ψηφίζουν στις δημοτικές εκλογές, αλλά όχι και στις εθνικές, δεδομένου ότι δεν έχουν την εσθονική ιθαγένεια. Η λύση τού Ansip; Η μεταβίβαση της ευθύνης για το μνημείο από τις τοπικές Αρχές στην εθνική κυβέρνηση, ουσιαστικά εξασθένησε τους υποστηρικτές του.

Η νομικίστικη προσέγγιση του Ansip λειτούργησε. Μόλις δύο εβδομάδες πριν από την επέτειο τού 2007, η εθνική κυβέρνηση έβαλε ένα μεγάλο σκέπαστρο πάνω από το μνημείο και έστειλε αρχαιολόγους να εξετάσουν τα πτώματα που υποτίθεται ότι είχαν θαφτεί κάτω του. Τα πλήθη των Ρώσων και των Εσθονών εθνικιστών μαζεύτηκαν γρήγορα στην πλατεία. Η βία οδήγησε σε σχεδόν χίλιες συλλήψεις. Καθώς οι ταραχές μαίνονταν, η κυβέρνηση μετέφερε τον Χάλκινο Στρατιώτη μακριά.