Το πραξικόπημα του Ερντογάν

Μαζί με την επιδείνωση της ελευθερίας τού Τύπου και της ανεξαρτησίας τής δικαιοσύνης, το τουρκικό κράτος αύξησε κατακόρυφα τις φυλακίσεις υπό το ΑΚΡ: Σύμφωνα με τα στοιχεία τού υπουργείου Δικαιοσύνης, στα πρώτα δέκα χρόνια τής εξουσίας τού ΑΚΡ, ο πληθυσμός των φυλακισμένων στην Τουρκία διπλασιάστηκε. Βρίσκεται σήμερα πάνω από τον αντίστοιχο αριθμό τής δεκαετίας τού 1990. Ένα σημαντικό μέρος τής αύξησης οφείλεται στους πολίτες που κρατούνται με βάση τους αντιτρομοκρατικούς νόμους που τροποποίησε το ΑΚΡ. Επιπλέον, αυτές οι σχετικές με την τρομοκρατία φυλακίσεις έχουν συμβεί χωρίς να έχει καταγραφεί αντίστοιχη αύξηση των πραγματικών τρομοκρατικών επιθέσεων στην Τουρκία.

Στον οικονομικό τομέα, ο Ερντογάν έχει κυριαρχήσει στους ανεξάρτητους ρυθμιστικούς οργανισμούς (στα χρηματοοικονομικά, στις τηλεπικοινωνίες, στην πολιτική ανταγωνισμού) που κληρονόμησε από τις μεταρρυθμίσεις τού πρώην υπουργού Οικονομικών, Κεμάλ Ντερβίς, το 2001. Εν τω μεταξύ, νέοι κανονισμοί και πολιτικοί διορισμοί, έχουν ουσιαστικά καταργήσει την αυτονομία των επιστημονικών φορέων και των πανεπιστημίων. Συγκριτικά στοιχεία από διεθνείς οίκους δείχνουν ότι τα θεσμικά όργανα της Τουρκίας τώρα μοιάζουν περισσότερο με εκείνα της Ρωσίας και του Ιράν από όσο εκείνα των μελών τής Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην οποία φιλοδοξούσε κάποτε να ενταχθεί η χώρα.

Παρ’ όλο που ο Ερντογάν φέρει την κύρια πολιτική ευθύνη για την πορεία τής Τουρκίας, είχε την βοήθεια συμμάχων και άλλων παραγόντων, πολλοί εκ των οποίων θα υπάρχουν και μετά από αυτόν. Η θεσμική παρακμή ήταν αποτέλεσμα των πρακτικών τού ΑΚΡ καθώς και της οικοδόμησης ενός κρατικού μηχανισμού που στελεχώθηκε σε μεγάλο βαθμό από γκιουλενιστές. Παρότι ο Ερντογάν έχει πλέον καθαρίσει το δικαστικό σώμα και την αστυνομία από χιλιάδες ύποπτους ως γκιουλενιστές, η αδιαφάνεια και οι υπόγειες τακτικές τού κινήματος σημαίνουν ότι οι γκιουλενιστές θα μπορούσαν να παραμείνουν ισχυροί μέσα στην γραφειοκρατία και ότι κάθε μελλοντική κυβέρνηση θα πρέπει να τους υπολογίζει (ή ίσως ακόμη και να τους είναι υπόχρεη).

Επιπλέον, το καθεστώς Ερντογάν υποστηρίζεται από ένα μεγάλο παρεοκρατικό δίκτυο, που τρέφεται από την κρατική γενναιοδωρία και τις αθέμιτες επιχειρηματικές ευκαιρίες. Παρά το γεγονός ότι η διαφθορά πάντα μάστιζε την τουρκική πολιτική, το μέγεθος που υπονοείται από πρόσφατες αποκαλύψεις σαστίζει το μυαλό ακόμα και του πιο βαριεστημένου πολιτικού παρατηρητή. Αυτά τα δίκτυα τής διαφθοράς και της πατρωνίας δεν θα εξαφανιστούν εν μία νυκτί όποτε φύγει ο Ερντογάν. Η πρόσφατη τραγωδία στο Soma [11], στην οποία έχασαν την ζωή τους301 ανθρακωρύχοι, άνοιξε ένα καταστροφικό παράθυρο στο οικονομικό μοντέλο τού ΑΚΡ, το οποίο βασίζεται σε εργαζόμενους που διαφέρουν ελάχιστα από δούλους και σε άκρως αμφιλεγόμενες πρακτικές που αφορούν σε ιδιοκτήτες επιχειρήσεων και κρατικούς αξιωματούχους.

Είναι βεβαίως αληθές ότι ο Ερντογάν παραμένει δημοφιλής σε ένα μεγάλο τμήμα τού τουρκικού πληθυσμού. Έχει προεδρεύσει σε μια περίοδο σημαντικής κοινωνικής ανόδου και οικονομικής κινητικότητας μεταξύ των πρώην μειονεκτούντων φτωχών και ευσεβών. Έχει επιτρέψει την χαλάρωση κάποιων κεμαλικών ταμπού, διευκολύνοντας μια πιο ελεύθερη δημόσια συζήτηση για θέματα όπως τα δικαιώματα των Κούρδων και η γενοκτονία των Αρμενίων. Όμως, ακόμη και η πότε θερμή και πότε ψυχρή συμπεριφορά τού Ερντογάν κατά την διάρκεια της κουρδικής ειρηνευτικής διαδικασίας, προφανώς κινούμενη από πολιτικές σκοπιμότητες, δείχνει ότι τα κίνητρά του είναι ευκαιριακά και όχι ηθικά. Επιπλέον, άλλα ρήγματα έχουν βαθύνει υπό τον Ερντογάν. Η ρητορική τού ΑΚΡ έχει επιδεινώσει το σουνιτικό - αλεβιτικό χάσμα [12] και δημιούργησε ξενοφοβία. Ο ανοιχτός αντισημιτισμός [13] στα φιλοκυβερνητικά μέσα μαζικής ενημέρωσης έχει φτάσει σε επίπεδα που δεν είχαν εμφανιστεί για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Ο Acemoglu χαρακτηρίζει την καταστροφή των κεμαλικών ελίτ ως αναγκαία θεσμική αναπροσαρμογή στον δρόμο προς την πλήρη δημοκρατία. Αλλά είναι σημαντικό να διακριθεί ο πραγματικός εκδημοκρατισμός από μια μετατόπιση της εξουσίας από ένα σύνολο αυταρχικών ελίτ σε ένα άλλο. Ένα τεστ είναι αν η μετάβαση εξουσίας επιτυγχάνεται κατά τρόπο που να συνάδει με τις δημοκρατικές αξίες - ή, εναλλακτικά, με τρόπο που είναι αντίθετος προς αυτές. Ο Ερντογάν και οι γκιουλενιστές σύμμαχοί του έχουν αποτύχει άσχημα σε αυτό το τεστ. Οι μαζικές παραβιάσεις τού κράτους δικαίου [14] στις πολιτικο-στρατιωτικές δίκες που τον βοήθησαν να εδραιώσει την εξουσία του επί της παλιάς φρουράς και οι διάχυτες τακτικές τής λογοκρισίας και της παρενόχλησης που έχουν βοηθήσει στο να φιμώσει τους επικριτές του στα μέσα μαζικής ενημέρωσης αποτελούν ισχυρές ενδείξεις ότι η δημοκρατία δεν ήταν ποτέ ο τελικός στόχος. Αντί να μετριάζουν τις αυταρχικές υπερβολές των κεμαλικών κοσμικών που συνέβησαν στο παρελθόν, αυτές οι τακτικές τις μεγέθυναν και τις εδραίωσαν περαιτέρω στο πλαίσιο των κρατικών πρακτικών. (Πράγματι, τώρα χρησιμοποιούνται κατά των γκιουλενιστών).

Ως εκ τούτου είναι αμφίβολο κατά πόσον «η εκτροπή τού Ερντογάν από την δημοκρατία είναι ένα θλιβερό, αλλά σχεδόν προβλέψιμο, στάδιο της δημοκρατικής μετάβασης της Τουρκίας», όπως προτείνει ο Acemoglu. Είναι δύσκολο να εκληφθούν η συγκέντρωση της εξουσίας, ο οικονομικός λαϊκισμός και οι πολιτικές ομαδοποίησης από τον Ερντογάν ως ενίσχυση των χωρίς αποκλεισμούς θεσμών στον δρόμο προς την δημοκρατία. Οι εξελίξεις αυτές έχουν απλώς δημιουργήσει διαφορετικές, και με ποικίλους τρόπους πιο ολέθριες αυταρχικές δομές. Δεν έφεραν την χώρα πιο κοντά στην δημοκρατία. Ούτε ήταν αναπόφευκτες.