Σκοτεινές ημέρες για την κοινωνία των πολιτών

Όταν ο ακτιβιστής Boris Nemtsov δολοφονήθηκε κοντά στο Κρεμλίνο λίγο πριν την έναρξη μιας μεγάλης διαδήλωσης στην οργάνωση της οποίας είχε βοηθήσει ο ίδιος, εντάχθηκε σε έναν μακρύ κατάλογο ακτιβιστών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δημοσιογράφων και δικηγόρων, οι οποίοι τελικά θυσίασαν τις ζωές τους για το απατηλό ιδανικό μιας ανοικτής Ρωσίας. Η γενναία τους προσπάθεια έχει μόνο δυσκολέψει με το πέρασμα του χρόνου ˑ από τότε που ο πρόεδρος της Ρωσίας, Βλαντιμίρ Πούτιν, ανήλθε για πρώτη φορά στην εξουσία στις αρχές της δεκαετίας του 2000, τα περιθώρια για την κοινωνία των πολιτών έχουν στενέψει. Παρά το γεγονός ότι η βία που την συνοδεύει στην Ρωσία έχει ακραία μορφή, οι πιέσεις που ασκούνται στην κοινωνία των πολιτών δεν είναι αποκλειστικά ρωσικό πρόβλημα. Σύμφωνα με τον Doug Rutzen, πρόεδρο και διευθύνοντα σύμβουλο του Not-for-Profit Law, «από το 2012, έχουν προταθεί ή θεσπιστεί περισσότεροι από ενενήντα νόμοι που περιορίζουν την ελευθερία του σχετίζεσθαι και συνέρχεσθαι». Ο περιορισμός του χώρου για την κοινωνία των πολιτών είναι, με άλλα λόγια, ένα παγκόσμιο πρόβλημα.

Η κυβερνητική παρενόχληση σε ανεξάρτητες οργανώσεις αποτελεί μια τόσο παλιά τακτική όσο είναι και το ίδιο το κρατικό σύστημα, αλλά αυτό το κύμα έχει μια αύρα του 21ου αιώνα. Συγκεκριμένα, την στιγμή που οι πολίτες έχουν βρει νέους τρόπους για να οργανώνονται, να σχετίζονται και να εκφράζονται μέσω της χρήσης προσιτής τεχνολογίας, οι κυβερνήσεις έχουν βρει νέους τρόπους για να περιορίσουν τον δημόσιο πολιτικό χώρο και να αποκρύπτουν πληροφορίες. Και αυτά τα καθεστώτα μοιράζονται τα μαθήματά τους ˑ τα τελευταία χρόνια, για παράδειγμα, πολλές κυβερνήσεις έχουν μιμηθεί ή αντιγράψει νόμους που θεσπίζονται σε άλλες χώρες, σε μια προσπάθεια συρρίκνωσης του διοικητικού και νομικού χώρου στον οποίο λειτουργούν οι ΜΚΟ (Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις), από την Ρωσία ως την Κιργιζία κι από την Αιθιοπία ως την Κένυα. Τέτοιοι νόμοι καθιστούν διοικητικά δύσκολο να εγγραφεί κανείς από την κυβέρνηση [στμ: δηλαδή να είναι γραφειοκρατικά εντάξει], να διοργανώσει εκδηλώσεις ή να αρχίσει νέα προγράμματα.

Οι νόμοι καθιστούν επίσης δύσκολο ή αδύνατο για τις ομάδες της κοινωνίας των πολιτών να πάρουν χρηματοδότηση από το εξωτερικό, κάτι που αποτελεί μερικές φορές την μόνη πραγματική πηγή εσόδων αυτών των ομάδων. Ακόμα κι αφού τους στέρησαν την χρηματοδότηση από το εξωτερικό, οι επιθετικές κυβερνήσεις εξακολουθούν να αποκαλούν «ξένες» τις ομάδες που δεν τους αρέσουν, υπονοώντας ή υποστηρίζοντας ότι οι οργανισμοί αυτοί εργάζονται για λογαριασμό ξένων κυβερνήσεων. Ακόμα και κυβερνήσεις που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την ξένη βοήθεια, όπως της Αιγύπτου και της Ζιμπάμπουε, προβαίνουν σε τέτοιους ισχυρισμούς.

Η καταστολή της κοινωνίας των πολιτών είναι μια τεράστια απειλή για την παγκόσμια σταθερότητα κι ευημερία. Η κοινωνία των πολιτών είναι εκείνη που έκανε τις Ηνωμένες Πολιτείες μια ισχυρή δημοκρατία. Οι ΜΚΟ και οι ξένες ομάδες έχουν βοηθήσει την Λιβερία και την Γουινέα να αντιμετωπίσουν την κρίση του έμπολα. Μη κερδοσκοπικές οργανώσεις έχουν βοηθήσει την Κένυα να αντιμετωπίσει τον υποσιτισμό. Τα παραδείγματα είναι πολυάριθμα. Χωρίς ισχυρές κοινωνίες των πολιτών, οι χώρες παγκοσμίως δεν θα είναι σε θέση να αντέξουν σε μελλοντικούς κλυδωνισμούς. Αλλά τόσο για να προστατεύσει η διεθνής κοινότητα την κοινωνία των πολιτών, όσο και για να γίνει η ίδια η κοινωνία των πολιτών ισχυρότερη, πρέπει να κατανοηθούν καλύτερα οι ρίζες του προβλήματος.

ΨΗΦΙΑΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ

Κατά μια έννοια, η ψηφιακή εποχή έχει διαταράξει την ισορροπία των δυνάμεων μεταξύ κρατών και πολιτών, ενώ έχει κάνει την κυριαρχία πιο ελαστική. Ο αρθρογράφος της New York Times, Tom Friedman, φτάνει στο σημείο να ισχυριστεί ότι «είμαστε στην μέση μιας αλλαγής επιπέδου Γουτεμβέργιου στον τρόπο με τον οποίο οι πληροφορίες παράγονται, αποθηκεύονται, μοιράζονται, προστατεύονται και μετατρέπονται σε προϊόντα και υπηρεσίες. Βλέπουμε άτομα να αποκτούν τόσο μεγάλη δύναμη ώστε να αμφισβητούν κυβερνήσεις και επιχειρήσεις». Για παράδειγμα, η εξάπλωση της τεχνολογίας των πληροφοριών έχει έρθει παράλληλα με τις απαιτήσεις για μεγαλύτερη κυβερνητική διαφάνεια. Η υπόθεση εδώ είναι ότι η ανοικτή πρόσβαση σε κυβερνητικά στοιχεία είναι ζωτικής σημασίας για την ορθή διακυβέρνηση. Και, πράγματι, υπάρχουν ενδείξεις ότι η μεγαλύτερη διαφάνεια των κρατικών προϋπολογισμών έχει μειώσει την διαφθορά. Αυτή η ατζέντα της «ανοικτής διακυβέρνησης» έχει κάνει τον γύρο του κόσμου, από την Βραζιλία μέχρι την Ινδονησία, από το Μεξικό ως την Νότια Αφρική, και πρόσφατα, στην Ουκρανία. Πρωτοβουλίες όπως η «Συνεργασία Ανοικτής Διακυβέρνησης» (Open Government Partnership, OGP), η οποία ξεκίνησε από τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, και την πρόεδρο της Βραζιλίας, Ντίλμα Ρούσεφ, τον Σεπτέμβριο του 2011 και περιλαμβάνει 65 χώρες από το 2015, είναι εμβληματικές του κινήματος.

Κάποιοι ανησυχούν, όμως, ότι η ατζέντα της ανοιχτής διακυβέρνησης έχει έρθει σε βάρος των παραδοσιακών ΜΚΟ. Πράγματι, φαίνεται πως η τάση της ανοικτής διακυβέρνησης μπορεί, σε ορισμένα πλαίσια, να επιφέρει ακούσια τον περιορισμό του χώρου λειτουργίας που έχουν οι ομάδες της κοινωνίας των πολιτών. Όταν οι κυβερνήσεις ενδιαφέρονται για την ενδυνάμωση των πολιτών, όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο που υιοθέτησε αυτό το σύστημα από νωρίς, δεν υπήρξαν μειονεκτήματα της ανοικτής διακυβέρνησης στις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών (ή ήταν σχετικά μικρά). Αλλά σε μέρη όπου η κυβέρνηση απειλείται έντονα από το να εκτεθεί, όπου οι Αρχές θεωρούν την μεγαλύτερη πρόσβαση στην πληροφόρηση και την διαφάνεια ως απειλή για την κυριαρχία τους (και κινδυνεύουν να χαρακτηριστούν διεφθαρμένες), έχουν απαντήσει στις εκκλήσεις για διαφάνεια με το να ξεσπάσουν στην κοινωνία των πολιτών.