Η επιστροφή της νεκρής ζώνης | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η επιστροφή της νεκρής ζώνης

Η ευρωπαϊκή κρίση ασύλου και η ιστορική μνήμη
Περίληψη: 

Σήμερα, οι νεκρές ζώνες, οι συνοριακοί έλεγχοι και τα στρατόπεδα επανεμφανίζονται, και πολλές από αυτές τις χώρες που παρήγαγαν την μερίδα του λέοντος των προσφύγων της Ευρώπης στον 20ο αιώνα δεν φαίνεται να μπορούν να αποφύγουν την επανάληψη των λαθών τους.

Η TARA ZAHRA είναι καθηγήτρια Ανατολικοευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο.

Στα μέσα Σεπτεμβρίου, περίπου 1.000 πρόσφυγες φέροντο να ξέμειναν στα σύνορα μεταξύ Ουγγαρίας και Σερβίας, με καμία από τις δύο χώρες να μην είναι πρόθυμη να τους χορηγήσει άσυλο. Η επιστροφή μιας «νεκρής ζώνης» (No-Man’s Land) σε ανατολικοευρωπαϊκό έδαφος είναι μια ακόμη ανησυχητική υπενθύμιση του πώς η ιστορία μπορεί να επαναληφθεί. Μια νεκρή ζώνη είχε εμφανιστεί για τελευταία φορά στην Ανατολική Ευρώπη το 1938, όταν οι κυβερνήσεις έπαιξαν ένα αρρωστημένο παιχνίδι πινγκ-πονγκ με ανεπιθύμητους Εβραίους πρόσφυγες, οδηγώντας τους μπρος-πίσω στα κρατικά σύνορα.

Στο διαβόητο περιστατικό του 1938, η πολωνική κυβέρνηση ψήφισε νόμο που αφαιρούσε από τους περισσότερους Πολωνούς Εβραίους που ζούσαν εκτός Πολωνίας την πολωνική ιθαγένειά τους. Τρεις ημέρες πριν το μέτρο τεθεί σε ισχύ, στις 28 Οκτωβρίου του 1938, οι Ναζί μάζεψαν πάνω από 17.000 Πολωνούς Εβραίους που ζούσαν στην ναζιστική Γερμανία και προσπάθησαν να τους απελάσουν στην Πολωνία. Η Πολωνία έκλεισε αμέσως τα σύνορά της. Καθ’ όλο τον Νοέμβριο, χιλιάδες άνθρωποι ήταν έτσι εγκλωβισμένοι στον κενό χώρο μεταξύ της Πολωνίας και της Γερμανίας στα σύνορα κοντά στο Zbaszyn. Στεγάζονταν σε άθλιες σκηνές, σε παραπήγματα, και αχρηστευμένους στρατιωτικούς στάβλους -ή αλλιώς είχαν εγκαταλειφθεί να παγώσουν σε εξωτερικούς χώρους, εκτεθειμένοι στα καιρικά φαινόμενα.

Η Hannah Arendt, η πιο διάσημη θεωρητικός του αιώνα για το προσφυγικό (ήταν και η ίδια πρόσφυγας), εξηγούσε τέτοιες σκηνές ως ένα σύμπτωμα της μεσοπολεμικής εμμονής με την εθνική κυριαρχία. Το κράτος, «επιμένοντας στο κυριαρχικό του δικαίωμα της απέλασης ... ωθεί λάθρα τους απελαθέντες απάτριδες στις γειτονικές χώρες, με αποτέλεσμα οι τελευταίοι να ανταποδώσουν ομοίως». Οι συνέπειες, έγραψε στο βιβλίο της «Η προέλευση του ολοκληρωτισμού» (The Origins of Totalitarianism) [1], ήταν μικροπόλεμοι μεταξύ της αστυνομίας στα σύνορα, κάτι που δεν συμβάλλει ακριβώς στις καλές διεθνείς σχέσεις, και μια συσσώρευση ποινών φυλάκισης για τους απάτριδες, οι οποίοι, με την βοήθεια της αστυνομίας της μιας χώρας, είχαν περάσει «παράνομα» στο έδαφος μιας άλλης».

29092015-1.jpg

Μια εβραϊκή οικογένεια πριν απελαθεί από την Σλοβακία, το 1942. WIKIMEDIA
----------------------------

Τέτοιου είδους «μικροπόλεμοι» ξέσπασαν κατά μήκος των συνόρων σε όλη την Ανατολική Ευρώπη το 1938. Στις 16 Απριλίου, για παράδειγμα, οι Εβραίοι κατοίκοι του Burgenland στην Αυστρία, στα σύνορα με την Ουγγαρία (ακριβώς τα σύνορα στα οποία η αυστριακή κυβέρνηση αυτή την στιγμή αναπτύσσει 2.200 στρατιώτες) εκδιώχθηκαν από τα διαμερίσματά τους, τα υπάρχοντά τους εκλάπησαν όπως και τα έγγραφα ταυτοποίησής τους, και ρίχτηκαν σε ένα νησί του Δούναβη που ανήκε στην Τσεχοσλοβακία. Η κυβέρνηση της Τσεχοσλοβακίας τους απέλασε την ίδια ημέρα, στο «καθαρτήριο» μεταξύ των συνόρων της Αυστρίας, της Τσεχοσλοβακίας και της Ουγγαρίας. Οι πρόσφυγες πέρασαν τρεις ημέρες παγιδευμένοι σε ένα τρίγωνο από ξιφολόγχες από τα τρία κράτη. Τέλος, η εβραϊκή κοινότητα της Μπρατισλάβα, στην Σλοβακία επινόησε μια πρόχειρη λύση. Νοίκιασε ένα ρυμουλκό που στάθμευε στις ουγγρικές ακτές του Δούναβη, και επιβίβασε 68 πρόσφυγες με το σχέδιο να ταξιδεύουν στο ποτάμι μέχρι να βρουν κάπου να δέσουν. Όμως, καμία χώρα δεν επέτρεψε στο ρυμουλκό να δέσει. Οι πρόσφυγες παρέμειναν στο πλοίο για τρεις μήνες [2], ενώ οι εβραϊκές οργανώσεις προσπαθούσαν να βρουν ένα καταφύγιο.

ΧΑΜΗΛΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ

Σήμερα, οι νεκρές ζώνες, οι συνοριακοί έλεγχοι και τα στρατόπεδα επανεμφανίζονται, και πολλές από αυτές τις χώρες που παρήγαγαν την μερίδα του λέοντος των προσφύγων της Ευρώπης στον 20ο αιώνα δεν φαίνεται να μπορούν να αποφύγουν την επανάληψη των λαθών τους. Οι πανηγυρικοί εορτασμοί για μια Ευρώπη χωρίς σύνορα που συνόδευσαν την διάλυση του Σιδηρού Παραπετάσματος και την επέκταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχουν μετατραπεί στα παλιά αιτήματα για αγκαθωτά συρματοπλέγματα.

29092015-2.jpg

Μετανάστες περπατούν προς τα σύνορα της Ουγγαρίας μετά την άφιξή τους στον σταθμό του τρένου στο Botovo, στην Κροατία, στις 23 Σεπτεμβρίου του 2015. ANTONIO BRONIC / REUTERS
---------------------

Οι σημερινές εικόνες των απελπισμένων προσφύγων (και της ανθρώπινης αδιαφορίας) στην Ανατολική Ευρώπη σίγουρα φαίνονται παράξενα οικείες σε οποιονδήποτε με μια επιφανειακή γνώση της ιστορίας του 20ου αιώνα στην Ευρώπη. Το 1937, ο άπατρις (προηγουμένως Αυστριακός) Εβραίος συγγραφέας Γιόζεφ Ροτ εύστοχα περιέγραψε αυτό που αποκάλεσε ως «μεταφυσική θλίψη» [3] της προσφυγιάς. «Είσαι ένας περαστικός και είσαι κολλημένος, πρόσφυγας και κρατούμενος˙ καταδικασμένος να μην έχεις ρίζες και να μην μπορείς να κινηθείς». Ή, σύμφωνα με τα λόγια ενός από τους πρόσφυγες που έχουν εγκαταλειφθεί στην Ουγγαρία σήμερα, «Γιατί η Ουγγαρία το κάνει αυτό έτσι κι αλλιώς; [4] Δεν θέλουμε να μείνουμε εκεί. Θέλω να πάω στην Ολλανδία, στην Γερμανία ίσως. Τώρα είμαι κολλημένος εδώ».

Ίσως λιγότερο οικεία είναι η μακρά και βαθιά ιστορία της αμφιθυμίας της Ανατολικής Ευρώπης προς τους πρόσφυγες και προς την κινητικότητα γενικότερα. Η εχθρότητα αυτή έχει συχνά συνδεθεί με μια ανατολικοευρωπαϊκή προτίμηση υπέρ της εθνικής ομοιογένειας και της εθνικής αυτοδιάθεσης, και με το κύρος (όπως το αντιλαμβάνεται η ίδια η Ανατολική Ευρώπη) στο περιθώριο της Ευρώπης.