Το χάσμα στο Αιγαίο | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Το χάσμα στο Αιγαίο

Πώς να ρυθμιστούν τα σύνορα ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία

Το νησί της Κω βρίσκεται μόλις 2,5 μίλια πέρα από ένα στενό κανάλι απέναντι από το δημοφιλές τουρκικό παραθαλάσσιο θέρετρο της Αλικαρνασσού (Bodrum). Για χρόνια μια σχεδόν ξεχασμένη κουκίδα στον χάρτη, αυτό το μερικές φορές ύπουλο πέρασμα έχει γίνει πολύ οικείο, καθώς χιλιάδες μετανάστες [1], κυρίως πρόσφυγες από την Συρία [2] και πέρα από αυτήν, διακινδυνεύουν την ζωή τους κάθε μέρα προσπαθώντας να βρουν τον δρόμο τους πάνω από τα παγωμένα νερά.

Υπό μια συμφωνία που συνήφθη στις αρχές Μαρτίου [3] μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης τον προορισμό-στόχο των μεταναστών, και της Τουρκίας, της κύριας χώρας διέλευσής τους [4], η ροή των ανθρώπων μπορεί να γίνει πιο ήπια. Κάτι άλλο που η συμφωνία θα μπορούσε να κάνει πιο ήπιο: Τις εντάσεις μεταξύ δύο ιστορικά εχθρικών [5] μελών του ΝΑΤΟ, της Ελλάδας [6] και της Τουρκίας [7].

Τα σημάδια της επαναπροσέγγισης είναι παντού. Από τα τέλη Μαρτίου, Τούρκοι παρατηρητές εδρεύουν σε μερικά από τα ελληνικά νησιά για να επιβλέπουν την μεταφορά των προσφύγων και των μεταναστών στην Τουρκία [8], στο πλαίσιο της πρόσφατης μεταναστευτικής συμφωνίας. Η παρουσία τους φαίνεται να αποτελεί άλλο ένα θετικό βήμα σε μια μακρόχρονη διαδικασία που άρχισε στα σοβαρά πίσω στο 1999. Αυτό ήταν όταν διαδοχικοί σεισμοί έπληξαν την Κωνσταντινούπολη και στην συνέχεια την Αθήνα, με αποτέλεσμα ένα κύμα συμπάθειας και επαφής μεταξύ των δύο χωρών.

30032016-3.jpg

Ο Πρωθυπουργός της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου και ο Έλληνας ομόλογός του, Αλέξης Τσίπρας αγοράζουν simit, παραδοσιακό ψωμί με σουσάμι, κατά την διάρκεια μιας περιήγησης στα αξιοθέατα της Σμύρνης, της πόλης- λιμάνι στο Αιγαίο, στην δυτική Τουρκία, στις 8 Μαρτίου 2016. UMIT BEKTAS / REUTERS
------------------------------------

Από τότε, το διμερές εμπόριο έχει απογειωθεί, οι επαγγελματικές ανταλλαγές έχουν εκτοξευθεί στα ύψη, και οι αντίστοιχοι πρωθυπουργοί της χώρας έχουν ανταλλάξει τριαντάφυλλα στην προκυμαία στην Izmir, η οποία ήταν στο παρελθόν η σε μεγάλο βαθμό κατοικημένη από Έλληνες πόλη της Σμύρνης και εξακολουθεί να είναι η λυδία λίθος για το ελληνικό εθνικιστικό αίσθημα.

Ωστόσο, ακριβώς πίσω από την γωνία της Αλικαρνασσού, λίγα μίλια από την ακτή, φαίνεται ένα μικρό νησάκι γνωστό ως Ίμια στην Ελλάδα και Καρντάκ στην Τουρκία. Πριν από λίγους μήνες, αυτός ο μουντός όγκος καλυμμένος από φρύγανα και θάμνους ήταν η σκηνή μιας οργισμένης αντιπαράθεσης [9] μεταξύ ελληνικής και τουρκικής ακτοφυλακής για το ποιος είχε το δικαίωμα να διασώσει τους πρόσφυγες που ναυάγησαν στις ακτές του. Τελικά τους πήραν οι Έλληνες, σύμφωνα με πληροφορίες.

Στις αρχές του 2015, επίσης, ένα τουρκικό υποβρύχιο αναδύθηκε μεταξύ της νησίδας και δύο ελληνικών ψαροκάικων για να τους κρατήσει μακριά, και το 2014, μια αντιπαράθεση μεταξύ της ελληνικής ακτοφυλακής και ενός άλλου τουρκικού υποβρυχίου προκάλεσε θυμωμένες αντεγκλήσεις στις πρωτεύουσες των δύο πλευρών.

Πιο παλιά, το 1995, η Ελλάδα και η Τουρκία ήρθαν κοντά σε πόλεμο εδώ, καθώς ποιμένες, εθνικιστικές δημοσιογράφοι, Έλληνες ναύτες του πολεμικού ναυτικού, και τελικά Τούρκοι καταδρομείς σήκωσαν τις αντίστοιχες σημαίες τους πάνω στον άγονο βράχο. Με τα τύμπανα του πολέμου να ηχούν, οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν τελικά υποχρεωμένες να στείλουν ναυτικές μονάδες και διπλωμάτες για να ηρεμήσουν τα πράγματα.

Πράγματι, όσο ελπιδοφόρα κι αν μπορεί να φαίνονται τα πράγματα ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία τώρα, οι διαφορές τους πάνω στο Αιγαίο [10] -συμπεριλαμβανομένων των θαλάσσιων και εναέριων συνόρων, των αποκλειστικών οικονομικών ζωνών, των στρατιωτικών εγκαταστάσεων, των εμπορικών οδών, των πιθανών αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου, και της ιδιοκτησίας των αμφισβητούμενων νησίδων- δεν έχουν ποτέ πραγματικά επιλυθεί [11].

Και αυτό έχει εμποδίσει τις ευρωπαϊκές προσφυγικές προσπάθειες, ιδιαίτερα για την ανάπτυξη στο Αιγαίο του ΝΑΤΟ Maritime Group 2 [12], ενός στολίσκου βρετανικών, ολλανδικών, γαλλικών, γερμανικών, ελληνικών και τουρκικών πολεμικών πλοίων που αποστέλλονται για να βοηθήσουν τον συνοριακό οργανισμό της ΕΕ, Frontex, με την υποβολή εκθέσεων θέασης των σκαφών των προσφύγων.

30032016-4.jpg

Σωσίβια γιλέκα εκτίθενται προς πώληση σε κατάστημα ενδυμάτων σε κεντρικό δρόμο της Σμύρνης, στις 7 Μαρτίου 2016. UMIT BEKTAS / REUTERS
-----------------------------------------

Η αποστολή είχε διαφημιστεί ως ένα σημαντικό βήμα στην συνεργασία ΝΑΤΟ-ΕΕ. Ήταν επίσης μια συγκαλυμμένη επαναβεβαίωση της ισχύος του ΝΑΤΟ στην περιοχή που βλέπει αυξημένη ρωσική δραστηριότητα. Αλλά χωρίς συμφωνία σχετικά με το ποια ύδατα είναι τουρκικά και ποια ελληνικά, ολόκληρη η αποστολή σχεδόν εκτροχιάστηκε. Τον Οκτώβριο του 2015, το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών είχε απορρίψει μια παλαιότερη γερμανική πρόταση η Τουρκία και η Ελλάδα να διεξάγουν κοινές περιπολίες στο Αιγαίο για να παρακολουθούν τις κινήσεις των προσφύγων, αλλά η ιδέα ετέθη εκ νέου και επεκτάθηκε από το ΝΑΤΟ τον Φεβρουάριο του 2016. Το ΝΑΤΟ, στην συνέχεια, ενέκρινε την ανάπτυξη της θαλάσσιας ομάδας, αλλά για αρκετές εβδομάδες δεν υπήρχε κίνηση, καθώς αναπτύσσονταν επιχειρήματα μεταξύ Άγκυρας και Αθήνας για το πού θα πρέπει να πλέουν τα πλοία. Τελικά συνήφθη μια συμφωνία και η ομάδα αναπτύχθηκε στα μέσα Μαρτίου.

Οι αξιωματούχοι και οι παρατηρητές στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ έχουν ζητήσει από τις χώρες να λύσουν τις διαφορές τους, μια για πάντα. Όμως, παρά τις σχετικά φιλικές σχέσεις μεταξύ των ηγεσιών των δύο χωρών, οι εγχώριες πολιτικές πιέσεις εξακολουθούν να κάνουν δύσκολη μια λύση.

ΣΥΝΟΡΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Με περίπου 2.400 νησιά και νησίδες να απλώνονται σε όλο το Αιγαίο, τα περισσότερα από αυτά ελληνικά και με το πιο κοντινό μόνο ένα μίλι από τις τουρκικές ακτές, η απόφαση για τα θαλάσσια σύνορα και την υφαλοκρηπίδα ποτέ δεν πρόκειται να είναι εύκολη.

Ωστόσο, το θέμα μόλις και μετά βίας ανέκυπτε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν ένας συνδυασμός της πετρελαϊκής κρίσης του 1973 και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο το 1974 σήμαινε ότι το Αιγαίο δεν μπορούσε πλέον να αγνοηθεί. Σε απάντηση στην κρίση του πετρελαίου, η Τουρκία απέστειλε σκάφη σεισμικών ερευνών σε ύδατα που διεκδικεί η Ελλάδα. Και ως απάντηση στην εισβολή, η Ελλάδα ανέπτυξε στρατεύματα σε νησιά που η Τουρκία -και διεθνείς συνθήκες- επέμεναν ότι πρέπει να είναι αποστρατικοποιημένα.

Το 1995, οι εντάσεις αυξήθηκαν και πάλι όταν η Ελλάδα υπέγραψε την Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) [13]. Η Συνθήκη επιτρέπει στα κράτη να διεκδικήσουν χωρικά ύδατα μέχρι 12 μίλια από τις ακτές τους, διπλάσια από τα έξι μίλια που και οι δύο χώρες είχαν προηγουμένως αποδεχθεί.

Εάν η Ελλάδα επρόκειτο να επιβάλει ένα τέτοιο όριο των 12 μιλίων, θα αποκτούσε τον έλεγχο του 71,5% των υδάτων του Αιγαίου, αφήνοντας μόλις 8,5% για την Τουρκία και 20% για τις διεθνείς θαλάσσιες οδούς, σύμφωνα με μια έκθεση του 2011 από τη Διεθνή Ομάδα Κρίσεων (International Crisis Group).

Τα διεθνή ύδατα θα ήταν επίσης μη συνεχόμενα, πράγμα που σημαίνει ότι η διέλευση από το Αιγαίο για την συντριπτική πλειονότητα του θαλάσσιου εμπορίου της Τουρκίας, το οποίο περνά μέσα από την Κωνσταντινούπολη και την Σμύρνη, ενδέχεται να απαιτούσε την άδεια από τις ελληνικές Αρχές. Το 1995, η Τουρκία δήλωσε λοιπόν ότι οποιαδήποτε μονομερής επέκταση στα 12 μίλια από την Ελλάδα θα ήταν μια πράξη πολέμου. Αποκλιμακώνοντας γρήγορα, η Αθήνα ποτέ δεν επέβαλε κυριαρχία πάνω από τα έξι μίλια της, αν και εξακολουθεί να επιμένει ότι έχει 12.

Εν τω μεταξύ, και βάσει της UNCLOS, την οποία η Τουρκία δεν έχει υπογράψει, οι χώρες έχουν Αποκλειστικές Οικονομικές Ζώνες (ΑΟΖ) συνδεδεμένες με την ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα τους. Και η ΑΟΖ δίνει το δικαίωμα ο κάτοχός της να εκμεταλλευτεί όλους τους πόρους της κάτω από την επιφάνεια -συμπεριλαμβανομένων των ψαριών και, ενδεχομένως, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου- αν και δεν υπάρχουν αδιάσειστα στοιχεία ότι υπάρχουν υδρογονάνθρακες κάτω από τον βυθό του Αιγαίου.

Η Ελλάδα υποστηρίζει ότι τα νησιά της έχουν δική τους ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα, ενώ η Τουρκία επιμένει ότι δεν έχουν. Αντ’ αυτού, υποστηρίζει η Άγκυρα, θα πρέπει να χαραχτεί μια διαχωριστική γραμμή στα μισά της απόστασης μεταξύ των ακτών των ηπειρωτικών εδαφών κάθε χώρας. Δεδομένου ότι τα ελληνικά νησιά είναι απλωμένα στο Αιγαίο, αυτό θα βάλει πολλά από αυτά στην υφαλοκρηπίδα της Τουρκίας και εντός της ΑΟΖ της. Αντίθετα, αν επικρατήσει το επιχείρημα της Ελλάδας, σχεδόν όλο το Αιγαίο θα γίνει μια ελληνική ΑΟΖ.

Ένα κομμάτι σε αυτή την διαμάχη είναι το ελληνικό νησί του Καστελόριζου, το οποίο βρίσκεται 78 μίλια ανατολικά της Ρόδου και 170 μίλια βόρεια της Κύπρου. Αν επικρατήσει η ελληνική επιχειρηματολογία, το μικρό νησί θα αποτελέσει μια γέφυρα που θα συνδέει την ελληνική και την κυπριακή ΑΟΖ, η οποία μπορεί να μοιάζει στην Άγκυρα σαν μια στερεή ελληνική ζώνη που θα κυκλώνει αμφότερες τις ακτές της στο Αιγαίο και την Μεσόγειο.

Εν τω μεταξύ, από το 1931, η Ελλάδα διεκδικεί επίσης όριο δέκα ναυτικών μιλίων στον αέρα˙ μεταγενέστερες διεθνείς συμβάσεις έχουν γενικά δηλώσει ότι ο εναέριος χώρος είναι ο ίδιος όπως στην θάλασσα. Η Τουρκία αμφισβητεί συστηματικά το αρχικό ελληνικό αίτημα πετώντας [μαχητικά αεροσκάφη] μέσα στην ζώνη των έξι έως δέκα μιλίων. Πράγματι, πρόσφατα, στις 16 Μαρτίου, η Αθήνα ανέφερε πέντε παραβιάσεις του εναέριου χώρου της από τουρκικά μαχητικά αεριωθούμενα σε μια μόνο μέρα. Η Τουρκία επίσης περιοδικά διέρχεται άμεσα επάνω από ελληνικά νησιά με πολεμικά αεροπλάνα, και η αναχαίτιση των εν λόγω αεροσκαφών οδήγησε σε αρκετούς θανάτους και συχνές παρ’ ολίγον συγκρούσεις.

30032016-5.jpg

Μια Σύρια πρόσφυγας ξεκουράζεται μετά την άφιξή της με άλλους πρόσφυγες και μετανάστες με το επιβατηγό οχηματαγωγό πλοίο «Ελευθέριος Βενιζέλος» από την Λέσβο στο λιμάνι του Πειραιά, την 1η Νοεμβρίου 2015. MICHALIS KARAGIANNIS / REUTERS
-----------------------------------

ΧΩΡΙΣ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ

Σε διάφορες χρονικές στιγμές, τόσο η Τουρκία όσο και η Ελλάδα έχουν συμφωνήσει να παραπέμψουν τις διαφορές τους επί του Αιγαίου σε νομική διαιτησία (με γενικώς απογοητευτικά αποτελέσματα για τους Έλληνες). Περαιτέρω, από το 2010, το Συμβούλιο Υψηλού Επιπέδου Συνεργασίας Ελλάδας-Τουρκίας (High Level Cooperation Council, HLCC), το οποίο ιδρύθηκε το 2010 ως τμήμα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής των «μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες» [14], συνεκλήθη τέσσερις φορές, με το Αιγαίο ως ένα από τα πολλά θέματα που συζητήθηκαν. Από το 1976, επίσης, και οι δύο χώρες έχουν αναλάβει επισήμως να διαπραγματευτούν μια διευθέτηση της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας στο πλαίσιο του Πρωτοκόλλου της Βέρνης.

Ωστόσο, οι διαπραγματεύσεις αυτές εξακολουθούν να είναι άκαρπες. Η πιο πρόσφατη HLCC, στις αρχές Μαρτίου, ανακοίνωσε μια σειρά νέων εμπορικών συμφωνιών, για παράδειγμα, αλλά δεν σηματοδότησε καμία κίνηση στο Αιγαίο.

Μέχρι τώρα, όμως, πιθανώς έχουν μείνει ελάχιστα καινούργια πράγματα που μπορούν να πουν οι δύο πλευρές σχετικά με μια πιθανή λύση. Μερικά από τα καλύτερα νομικά μυαλά έχουν ήδη εργαστεί για το θέμα εδώ και δεκαετίες. Αυτό που θα έπρεπε να γίνει -είτε μέσω απευθείας συμφωνίας, είτε με διαιτησία από το Διεθνές Δικαστήριο- είναι ήδη γνωστό. Το πρόβλημα έγκειται περισσότερο στο εγχώριο πολιτικό κλίμα και στις δύο χώρες, γεγονός που καθιστά την ανακήρυξη κάθε συμβιβασμού εξαιρετικά δύσκολη. Μια πρόσφατη έρευνα από το Ελληνικό Παρατηρητήριο που εδρεύει στο Λονδίνο, για παράδειγμα, διαπίστωσε ότι μόνο το 11,4% των ελληνικών πολιτικών, στρατιωτικών και επαγγελματικών ελίτ «εμπιστεύεται» την Τουρκία.

Εκτός από την μακρά ιστορική μνήμη των συγκρούσεων μεταξύ των δύο χωρών -αμφότερες τείνουν να καθορίζουν την ίδια την ύπαρξή τους ως αποτέλεσμα του πολέμου με την άλλη- και οι δύο πλευρές συστηματικά αναζωπυρώνουν τα εθνικιστικά πάθη. Ο πρόσφατος ισχυρισμός του Τούρκου πρωθυπουργού Αχμέτ Νταβούτογλου ότι το Καστελόριζο θα πρέπει να μείνει έξω από κάθε διευθέτηση στο Αιγαίο (που θα καθιστούσε την ελληνική ΑΟΖ πολύ μικρότερη και αποσυνδεδεμένη από την Κύπρο), και η επίσκεψη με ελικόπτερο του Έλληνα υπουργού Άμυνας Πάνου Καμμένου στα Ίμια/Καρντάκ μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά του πέρσι, δεν είναι παρά τα δύο πιο πρόσφατα παραδείγματα.

Ωστόσο, χωρίς μια διευθέτηση, μια σειρά από σημαντικά οφέλη θα παραμείνουν μακριά από τα δύο έθνη.

Κατ’ αρχάς, υπό αυτές τις συνθήκες, δεν θα υπάρχει ολοκληρωμένη εξερεύνηση πετρελαίου και φυσικού αερίου στο Αιγαίο. Δεύτερον, θα εμποδιστεί η ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ, δεδομένου ότι τα υποψήφια κράτη πρέπει να επιλύσουν όλα τα εδαφικά ζητήματα με τα μέλη της ΕΕ για να μπορέσουν να συμμετάσχουν [στην Ένωση]. Τρίτον, η έλλειψη συμφωνίας για τα θαλάσσια σύνορα θα εμποδίσει επίσης μια μελλοντική συμφωνία για τα εδαφικά όρια της Κύπρου [15], καθώς και την αξιοποίηση των υδρογονανθράκων της Ανατολικής Μεσογείου [16]. Επιπλέον, η απροθυμία της Τουρκίας να υπογράψει την UNCLOS, κάτι που συνδέεται με την διαφορά στο Αιγαίο, βλάπτει την νομική της θέση σε διαφωνίες σχετικά με τα όρια της Μαύρης Θάλασσας και της Ανατολικής Μεσογείου. Τέταρτον, η στρατιωτικοποίηση του Αιγαίου είναι μια δαπανηρή και μη παραγωγική χρήση πόρων και για τις δύο πλευρές, αλλά κυρίως για την Ελλάδα που αντιμετωπίζει ανεπάρκεια ταμειακών διαθεσίμων.

Λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά, ο Δημήτριος Τριανταφύλλου, ένας Έλληνας καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Kadir Has στην Κωνσταντινούπολη, υποστήριξε ότι είναι καιρός να γίνει προσπάθεια να δημιουργηθούν περισσότερες θεσμικές σχέσεις μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας, με ένα ενσωματωμένο σύνολο υποχρεώσεων που να απορρέουν από μια επίσημη συνθήκη φιλίας. Η Γαλλία και η Γερμανία διαχειρίστηκαν ένα τέτοιο κατόρθωμα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με ένα δομημένο και ολοκληρωμένο πρόγραμμα συμφιλίωσης, με την συμμετοχή του κοινού καθώς και των πολιτικών. Η ιδέα αυτή σύμφωνα με πληροφορίες έχει απήχηση και στις δύο πρωτεύουσες.

Εν τω μεταξύ, όμως, πίσω στην Bodrum (Αλικαρνασσό), ένας χειμωνιάτικος άνεμος συνεχίζει να φυσά. Αν και η φυσική απόσταση ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία είναι μικρή, το πολιτικό χάσμα παραμένει τεράστιο.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/greece/2016-03-29/gulf-aegean

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/topics/refugees-migration
[2] https://www.foreignaffairs.com/regions/syria
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-03-28/ever-looser-union
[4] https://www.foreignaffairs.com/topics/eu
[5] https://www.foreignaffairs.com/topics/nato
[6] https://www.foreignaffairs.com/regions/greece
[7] https://www.foreignaffairs.com/regions/turkey
[8] https://www.foreignaffairs.com/articles/greece/2015-09-29/aegean-alliance
[9] http://www.theguardian.com/world/2015/jan/30/greece-turkey-imia-kardak-t...
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/greece/1959-01-01/greco-turkish-...
[11] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/1998-01-01/greece-and-tur...
[12] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-02-21/natos-mediterr...
[13] https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=4&cad=rja&...
[14] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2014-09-01/new-davutoglu
[15] https://www.foreignaffairs.com/articles/cyprus/2016-01-12/cyprus-middle
[16] https://www.foreignaffairs.com/articles/cyprus/2013-03-20/trouble-easter...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition