Γήρας και παραγωγικότητα | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Γήρας και παραγωγικότητα

Ευθύνεται το πιο ηλικιωμένο εργατικό δυναμικό για την χαμηλή οικονομική ανάπτυξη;

Είναι γνωστό ότι οι Δυτικές κοινωνίες γηράσκουν και ότι η σχετική σπανιότητα των νέων εργαζομένων [1] θα φέρει όλα τα είδη των δημοσιονομικών προκλήσεων. Αλλά το πραγματικό πρόβλημα είναι χειρότερο από ό, τι φαντάζονται οι περισσότεροι άνθρωποι: Οι «γκρίζες» κοινωνίες είναι εγγενώς λιγότερο παραγωγικές από τις «πράσινες». Αυτό που διακυβεύεται τώρα είναι η οικονομική ευημερία της Δύσης [2], καθώς και η ικανότητα των κυβερνήσεων να προνοήσουν για ένα αυξανόμενο μερίδιο ανενεργών ατόμων.

Για χρόνια, η επιβράδυνση της παραγωγικότητας [3] έχει στοιχειώσει τις προηγμένες οικονομίες. Στην δεκαετία του 1960 και του 1970, οι οικονομίες του G-7 είδαν κατά μέσο όρο αύξηση 4,4% της παραγωγής ανά ώρα εργασίας ετησίως. Μεταξύ της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου και της οικονομικής κρίσης του 2008, η αύξηση της παραγωγικότητας επιβραδύνθηκε στο 1,8%. Και τώρα ο ρυθμός της επέκτασης είναι ένα απλό 0,4%. Θα μπορούσε να είναι η ώρα να αρχίσουμε να ανησυχούμε, όπως δήλωσε ο Ανχέλ Γκουρία [4], επικεφαλής του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης, «Εισερχόμαστε τώρα σε μια περίοδο αργής ανάπτυξης και δημιουργίας λίγων θέσεων εργασίας».

Οι οικονομολόγοι [5] έχουν ασχοληθεί με τους διαρθρωτικούς και κυκλικούς παράγοντες για να εξηγήσουν το μυστήριο. Μερικοί, όπως η πρόεδρος της Federal Reserve, Janet Yellen [6], κατηγορούν την έλλειψη ιδιωτικών επενδύσεων. Άλλοι, όπως ο Robert Gordon του Πανεπιστημίου Northwestern [7], επισημαίνουν ότι οι τρέχουσες καινοτομίες είναι λιγότερο μετασχηματιστικές από οποιαδήποτε από τις σημαντικότερες τεχνολογίες της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης, όπως η ηλεκτροδότηση, τα αυτοκίνητα και οι ασύρματες επικοινωνίες. Ακόμα, άλλοι, όπως ο Erik Brynjolfsson και ο Andrew McAfee από το MIT [8], υποστηρίζουν ότι οι τυπικές στατιστικές παραγωγικότητας δεν αντανακλούν τις αλλαγές στην ποιότητα των νέων προϊόντων και έτσι η επιβράδυνση της παραγωγικότητας θα μπορούσε απλώς να είναι μια λανθασμένη μέτρηση. Λίγοι, όπως ο James Feyrer [9] του Dartmouth College, βλέπουν προς την γήρανση του πληθυσμού. Το «γκριζάρισμα» πολλών ανεπτυγμένων κοινωνιών είναι σχεδόν μη αναστρέψιμο μεσοπρόθεσμα, κάτι που το κάνει τον παράγοντα ο οποίος, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, θα μπορούσε να επιβραδύνει μόνιμα την παραγωγικότητα.

22042016-1.jpg

Η συνταξιούχος Madeline Barcelo κολυμπάει με την εγγονή της στην παραλία Βαραδέρο, στην Κούβα, στις 26 Αυγούστου 2015. ALEXANDRE MENEGHINI / REUTERS
----------------------------------------

ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΕΠ

Οι δημογραφικές αλλαγές αργούν να επιδράσουν. Για παράδειγμα, χρειάστηκαν περισσότερα από 60 χρόνια [10] ώστε η μείωση της γονιμότητας και η αύξηση της μακροζωίας στις πλούσιες χώρες να ωθήσει τον δείκτη του παγκόσμιου μέσου όρου εξάρτησης των ηλικιωμένων –τον λόγο των ηλικιωμένων προς εκείνους σε ηλικία εργασίας- από περίπου 20% το 1960 σε 33% σήμερα. Αλλά μόλις οι αλλαγές αρχίσουν να γίνονται αισθητές, επιταχύνονται γρήγορα. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών προβλέπει ότι ο δείκτης εξάρτησης των ηλικιωμένων θα κάνει άλμα στο 47% [11] το 2050. Θα φτάσει το 71% [11] στην Ιαπωνία.

Οι αλλαγές στην δομή του πληθυσμού αντικατοπτρίζεται στην δομή του εργατικού δυναμικού. Με λιγότερους νέους εργαζόμενους να εισέρχονται στην αγορά εργασίας, η βάση της πυραμίδας διαβρώνεται, αυξάνοντας το σχετικό βάρος των ηλικιακών ομάδων στην κορυφή. Εν τω μεταξύ, με τους συνταξιοδοτούμενους εργαζόμενους να υπερτερούν αριθμητικά των εισερχόμενων στην εργασία, το συνολικό μέγεθος της πυραμίδας συρρικνώνεται. Ως αποτέλεσμα, το εργατικό δυναμικό γίνεται ολοένα πιο μικρό και πιο ηλικιωμένο. Αυτός ο μετασχηματισμός είναι ιδιαίτερα οξύς στην ηπειρωτική Ευρώπη και την Ιαπωνία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο, μετριάζεται από την ακόμα αξιοπρεπή δημογραφική ανάπτυξη.

22042016-2.jpg

Γυναίκες κοιτάζουν έναν ηλεκτρονικό πίνακα που δείχνει τις τιμές των μετοχών των ιαπωνικών εταιρειών στο Τόκιο, στις 3 Ιουλίου του 2008. KIM KYUNG-HOON / REUTERS
------------------------------------

Οι οικονομολόγοι [1] συνήθως ασχολούνταν με την συνολική μείωση του μεγέθους του εργατικού δυναμικού, επειδή λιγότεροι εργαζόμενοι συνεπάγονται μικρότερο ΑΕΠ, εκτός κι αν εμφανιστεί μια σημαντική τεχνολογική επανάσταση. (Για να αντισταθμίσει πλήρως την προβλεπόμενη μείωση του ΑΕΠ που προκαλείται από ένα συρρικνούμενο εργατικό δυναμικό, το McKinsey Global Institute [12], για παράδειγμα, έχει υπολογιστεί ότι η αύξηση της παραγωγικότητας θα έπρεπε να επιτευχθεί κατά 80% γρηγορότερα.) Αλλά οι αλλαγές στην μορφή του εργατικού δυναμικού έχουν ακριβώς την ίδια σημασία με το απόλυτο μέγεθός του. Η ηλικία επηρεάζει την παραγωγικότητα της εργασίας και, σε τελική ανάλυση, αυτό που παράγει η οικονομία.

Αρκετές μελέτες [13] έχουν δείξει ότι η παραγωγικότητα αυξάνεται με την ηλικία, με αποκορύφωμα στα 45-50 χρόνια [ηλικίας] πριν μειωθεί, ειδικά για την επίλυση προβλημάτων, την μάθηση και την ταχύτητα. Είναι αλήθεια ότι τα παλαιότερα μέλη του σημερινού εργατικού δυναμικού είναι πιο μορφωμένα [14] από ό, τι στις προηγούμενες γενιές, και η καλύτερη εκπαίδευση μπορεί να υποστηρίξει την αύξηση της παραγωγικότητας. Αλλά οι πρόσφατες σημαντικές τεχνολογικές διαταραχές μπορεί να σημάνουν το αντίθετο: Να μετριάσουν την αξία των δεξιοτήτων που αποκτήθηκαν πριν από κάποιο καιρό.

Για δεκαετίες, οι προηγμένες χώρες έχουν αντιμετωπίσει το πρόβλημα της μείωσης της παραγωγικότητας μέσω γενναιόδωρων πολιτικών συνταξιοδότησης που αφαιρούσαν τους ηλικιωμένους, δυνητικά αντιπαραγωγικούς εργαζομένους από το εργατικό δυναμικό. Στην ευρωζώνη, για παράδειγμα, το ποσοστό απασχόλησης στο εργατικό δυναμικό των ατόμων ηλικίας 60-64 ετών είναι περίπου 30% (σχεδόν 20 ποσοστιαίες μονάδες κάτω από το ποσοστό στις Ηνωμένες Πολιτείες) και πέφτει σε λιγότερο από 5% των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών. Αλλά οι δημοσιονομικοί περιορισμοί έχουν κάνει τις πολιτικές συνταξιοδότησης πιο σκληρές. Όταν μια οικονομία συστέλλεται απότομα όπως κατά την διάρκεια της πρόσφατης κρίσης, οι διαθέσιμοι πόροι μιας κυβέρνησης για να τιμήσει τις συνταξιοδοτικές υποσχέσεις συρρικνώνονται, καθιστώντας την συνταξιοδότηση λιγότερο ελκυστική. Και έτσι, ακόμα κι αν οι αυστηρότερες πολιτικές που η Ιταλία, η Ισπανία, η Ελλάδα και η Γερμανία υιοθέτησαν τα τελευταία λίγα χρόνια θα μπορούσαν να ανακουφίσουν τα δημόσια οικονομικά και να ενισχύσουν το εργατικό δυναμικό, θα μπορούσαν επίσης να κρατήσουν τους λιγότερο παραγωγικούς εργαζόμενους στα γραφεία τους.

Έξω από το χώρο εργασίας, οι ηλικιωμένοι επίσης μπορούν να επιβραδύνουν την παραγωγικότητα,. Οι κοινωνίες που «γκριζάρουν» πρέπει να διαθέσουν ένα αυξανόμενο ποσό πόρων, περιλαμβανομένης της εργασίας, για την φροντίδα των ηλικιωμένων. Το 1980, οι δαπάνες που σχετίζονται με τα γηρατειά [15] -τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημόσιου τομέα- απορρόφησαν περίπου το 6% του Γαλλικού, του Γερμανικού, του Ιταλικού και του Ιαπωνικού ΑΕΠ. Ο αριθμός αυτός ανέρχεται σήμερα στο 11%, και είναι προορισμένος να αυξηθεί κατά τουλάχιστον πέντε επιπλέον ποσοστιαίες μονάδες [16] του ΑΕΠ κατά τις επόμενες τρεις δεκαετίες. Δραστηριότητες όπως η νοσηλευτική και η ψυχαγωγία των ηλικιωμένων, για παράδειγμα, εμφανίζουν στασιμότητα παραγωγικότητας. Έτσι, εάν αυξηθεί το μερίδιο στο ΑΕΠ τέτοιων σχετιζόμενων με τα γηρατειά υπηρεσιών, τότε όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι θα κολλήσουν σε θέσεις εργασίας που συμβάλλουν ελάχιστα στην επέκταση του μεγέθους της οικονομικής πίτας.

Επιπλέον, καθώς οι χώρες γερνούν, η διαθεσιμότητα της συνολικής αποταμίευσης μειώνεται. Οι άνθρωποι αποταμιεύουν κατά την διάρκεια του χρόνου που εργάζονται και καταναλώνουν τις οικονομίες τους όταν συνταξιοδοτούνται. Καθώς ο αριθμός των συνταξιούχων αυξάνεται, η εξοικονόμηση αρχίζει να εξατμίζεται, κάτι που διαβρώνει τους διαθέσιμους για επενδυτικούς σκοπούς πόρους, εκτός αν εισρεύσουν στο σύστημα χρήματα από το εξωτερικό. Αυτό ασκεί πίεση στο απόθεμα του κεφαλαίου, το οποίο μαζί με την τεχνολογία, καθορίζει την παραγωγικότητα των εργαζομένων. Στην Ιταλία [17], για παράδειγμα, το ακαθάριστο ποσοστό αποταμίευσης μειώθηκε από περίπου 30% του διαθέσιμου εισοδήματος στην δεκαετία του 1980 σε περίπου 11% σήμερα, εν μέρει ως αποτέλεσμα της απότομης μείωσης του δείκτη των πρωταρχικών αποταμιευτών προς τους ηλικιωμένους [18]. Παρά το γεγονός ότι το επίπεδο των επενδύσεων στην Ιταλία έχει παραμείνει αμετάβλητο από το 2001, η χώρα μετατράπηκε από έναν καθαρό δανειστή ως προς τον υπόλοιπο κόσμο σε έναν καθαρό οφειλέτη κατά την περίοδο αυτή.

22042016-3.jpg

Ο 76χρονος Minekatsu Κινουγκάσα (δεξιά) και 74 ετών η σύζυγός του Kiyoko φτιάχνουν ψωμάκια «imagawayaki» με γλυκιά γέμιση στο κατάστημά τους στην συνοικία Azabu-Juban στο κεντρικό Τόκιο, στις 8 Φεβρουαρίου 2013. ISSEI KATO / REUTERS
--------------------------------------

ΒΡΑΔΕΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Η σχέση μεταξύ της γήρανσης του πληθυσμού και της επιβράδυνσης της παραγωγικότητας θα ενταθεί όσο αυξάνεται η γήρανση. Και οι ελαφρώς αποκλίνουσες δημογραφικές πιέσεις θα μπορούσαν να αναδιατάξουν ριζικά την οικονομική γεωγραφία στον προηγμένο κόσμο, διευρύνοντας το χάσμα ανάπτυξης μεταξύ της ηπειρωτικής Ευρώπης και της Ιαπωνίας από τη μια πλευρά και των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ηνωμένου Βασιλείου από την άλλη. Οι πιο ευάλωτες χώρες, όπως η Ιταλία και η Γερμανία, τότε θα βρεθούν αντιμέτωπες με μια ηράκλεια πρόκληση: Να χρησιμοποιήσουν έναν συρρικνωμένο πληθυσμό όλο και λιγότερο παραγωγικών εργαζόμενων για να δημιουργήσουν αρκετούς πόρους για ένα μεγαλύτερο μερίδιο ανενεργών ατόμων.

Η ενίσχυση του εργατικού δυναμικού με την αύξηση των ποσοστών συμμετοχής ή την αύξηση της παραγωγικότητας μέσω επενδύσεων στην καινοτομία δεν θα είναι αρκετη. Για παράδειγμα, η ενθάρρυνση των ηλικιωμένων να εργαστούν μπορεί να βαρύνει αρνητικά στην παραγωγικότητα, και η εισαγωγή εξελιγμένων τεχνολογιών για τις οποίες δεν έχουν τα εφόδια να τις χρησιμοποιήσουν, δύσκολα θα αυξήσει την αποτελεσματικότητά τους. Αντίθετα, οι πολιτικοί θα πρέπει να ταιριάξουν τέτοιες πρωτοβουλίες με μέτρα που θα αποσκοπούν στην διάσπαση των δεσμών μεταξύ των δημογραφικών δυνάμεων και της δυναμικής της παραγωγικότητας.

Η αντιμετώπιση των διαφορών στο ανθρώπινο κεφάλαιο που σχετίζονται με την ηλικία θα πρέπει να αποτελεί ύψιστη προτεραιότητα. Οι κυβερνήσεις δεν μπορούν να ζητήσουν από τους ανθρώπους να εργάζονται περισσότερο, αν δεν διαθέτουν τις απαραίτητες δεξιότητες για να ευδοκιμήσουν στην σημερινή αγορά εργασίας. Τα προγράμματα δια βίου μάθησης θα πρέπει να γίνουν πιο διαδεδομένα και θα πρέπει να σχεδιαστούν με τρόπο που να αξιοποιούν τις γνωστικές ικανότητες των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας. Πριν από μερικά χρόνια το Ηνωμένο Βασίλειο ξεκίνησε, με ανάμεικτα αποτελέσματα, το New Deal 50+ [19], στόχος του οποίου ήταν η μείωση της μακροχρόνιας ανεργίας με την παροχή κατάρτισης σε άτομα ηλικίας άνω των 50. Αλλά συνήθως η δέσμευση των Δυτικών κυβερνήσεων σε τέτοιου είδους προγράμματα είναι περιορισμένη τόσο από πλευράς χρηματοδότησης όσο και από πλευράς της συνεργασίας με τις ιδιωτικές εταιρείες και τα συνδικάτα.

Επιπλέον, στις επιχειρήσεις πρέπει να προσφερθούν φορολογικά κίνητρα για να διατηρήσουν ή να προσλάβουν εργαζόμενους μεγαλύτερης ηλικίας ή θα πρέπει να επιτρέπεται να αφήσουμε τους μισθούς να μειώνονται μετά από μια ορισμένη ηλικία ώστε να αντικατοπτρίζουν την επιδείνωση των δεξιοτήτων των ηλικιωμένων εργαζομένων. Με ακόμη και τις πιο παραδοσιακές βιομηχανίες να έχουν διαταραχθεί από τις τελευταίες καινοτομίες, οι εργοδότες προτιμούν να δώσουν θέσεις εργασίας σε νεαρούς εργαζόμενους, οι οποίοι έχουν ισχυρότερο δέσιμο με τις νέες τεχνολογίες, και δίνουν μικρή αξία στην εμπειρία που αποκτήθηκε μέσα σε μια μακρά σταδιοδρομία. Το 2006, για παράδειγμα, η Σουηδία [20] θέσπισε φορολογικές εκπτώσεις για τους εργαζομένους μεγαλύτερης ηλικίας, μειώνοντας την συνεισφορά των εργοδοτών για τα άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω. Ταυτόχρονα, οι επιχειρήσεις θα πρέπει να προσεγγίσουν με πιο εποικοδομητικό τρόπο το πρόβλημα της απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας. Η BMW [21], για παράδειγμα, έχει υιοθετήσει διάφορα οργανωτικά μέτρα για να μετατρέψει το γηρασμένο εργατικό δυναμικό της σε πλεονέκτημα, συμπεριλαμβανομένων ανέξοδων διαρρυθμίσεων για να κάνει τους χώρους εργασίας πιο άνετους για τους μεγαλύτερης ηλικίας εργαζόμενους, όπως ξύλινα δάπεδα στην γραμμή συναρμολόγησης και οθόνες υπολογιστών πιο εύκολες στην ανάγνωση. Οι αλλαγές αυτές έχουν συμβάλει στην μείωση των συχνών απουσιών και μείωσαν την πιθανότητα για λάθη και για σωματική καταπόνηση.

Ως ένα τελικό στάδιο, οι οικονομίες υψηλού εισοδήματος θα πρέπει να επενδύσουν περισσότερο σε τεχνολογίες όπως η ρομποτική και το «Διαδίκτυο των Πραγμάτων» για να αντικαταστήσουν τους εργαζόμενους σε θέσεις εργασίας χαμηλής παραγωγικότητας που σχετίζονται με το γήρας. Ο Ιάπωνας πρωθυπουργός Σίνζο Άμπε έθεσε τις εν λόγω τεχνολογίες στο επίκεντρο της Στρατηγικής Αναζωογόνησης της Ιαπωνίας (Japan Revitalization Strategy) [22], π.χ. με τον στόχο της ανάπτυξης ρομπότ φροντίδας και αυτοκινήτων χωρίς οδηγό για τους ηλικιωμένους. Οι τεχνολογίες αυτές μπορεί να ωθήσουν πολλούς δυνητικούς νοσηλευτές σε θέσεις εργασίας υψηλότερης παραγωγικότητας εκτός του τομέα της φροντίδας ηλικιωμένων. Ταυτόχρονα, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να προωθήσουν δυναμικά τις ψηφιακές τους ατζέντες. Οι περισσότερο ψηφιοποιημένες οικονομίες απαιτούν λιγότερο φυσικό κεφάλαιο, και έτσι [απαιτούν] λιγότερη εξοικονόμηση από όσο οι πιο παραδοσιακές οικονομίες. Στο κάτω-κάτω, η WhatsApp [23] έχει μεγαλύτερη αξία στην αγορά από την Sony έχοντας απαιτήσει σχεδόν μηδενική επένδυση κεφαλαίου για να το πετύχει.

Ο κόσμος αγνοεί την σχέση μεταξύ της παραγωγικότητας και της γήρανσης διακινδυνεύοντας. Εάν η πρόκληση δεν αντιμετωπιστεί μετωπικά τώρα, στα επόμενα 50 χρόνια η Δύση θα περάσει από μια πρωτοφανή δημογραφική και οικονομική αντιστροφή: Ο πληθυσμός της όχι μόνο θα μειώνεται και θα γερνά, αλλά επίσης θα γίνεται σημαντικά φτωχότερος.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-04-20/age-and-productivity

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2016-02-15/demographics-st...
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-02-15/how-survive-slow-growth
[3] http://www.oecd-ilibrary.org/the-future-of-productivity_5jrqlzmspwf1.pdf...
[4] http://www.oecd.org/about/secretary-general/keynote-productivity-by-all-...
[5] https://www.blackrock.com/investing/literature/whitepaper/bii-productivi...
[6] https://www.federalreserve.gov/newsevents/speech/yellen20150522a.htm
[7] http://www.amazon.com/Rise-Fall-American-Growth-Princeton/dp/0691147728/...
[8] http://books.wwnorton.com/books/The-Second-Machine-Age/
[9] http://www.dartmouth.edu/~jfeyrer/demo.pdf
[10] http://www.un.org/popin/data.html
[11] http://esa.un.org/unpd/popdev/Profilesofageing2015/index.html
[12] https://hbr.org/2015/01/the-productivity-challenge-of-an-aging-global-wo...
[13] http://user.iiasa.ac.at/~skirbekk/Vienna%20Yearbook.pdf
[14] http://www.brookings.edu/blogs/up-front/posts/2013/06/10-aging-workforce...
[15] https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SOCX_AGG
[16] https://www.oecd.org/eco/outlook/2085481.pdf
[17] http://ec.europa.eu/economy_finance/ameco/user/serie/SelectSerie.cfm
[18] file://localhost/Users/edoardocampanella/Downloads/MGI_The_impact_of_agi...
[19] https://en.wikipedia.org/wiki/New_Deal_(United_Kingdom)
[20] https://www.google.de/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUK...
[21] http://www.cbsnews.com/news/how-bmw-deals-with-an-aging-workforce/
[22] https://www.foreignaffairs.com/kantei
[23] http://larrysummers.com/wp-content/uploads/2014/06/NABE-speech-Lawrence-...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition