Η Γερμανία μπορεί να προστατεύσει την Φιλελεύθερη Τάξη | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η Γερμανία μπορεί να προστατεύσει την Φιλελεύθερη Τάξη

Έλεγχος ζημιών μετά την εκλογή του Τραμπ

Καθώς ο Αμερικανός πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα [2] έφθασε στο Βερολίνο για μια αποχαιρετιστήρια επίσκεψη την Τετάρτη, οι Γερμανοί προσπαθούσαν να αναπτύξουν έναν οδικό χάρτη για την αντιμετώπιση της προεδρίας του διαδόχου του, Donald Trump. Την περασμένη εβδομάδα, σε ένα συγχαρητήριο σημείωμα προς τον εκλεγέντα πρόεδρο, η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ εξάρτησε ευγενικά την μελλοντική συνεργασία της Γερμανίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες από την τήρηση ενός συνόλου κοινών αξιών από αμφότερες τις χώρες: «Δημοκρατία, ελευθερία, [και] σεβασμός για τον νόμο και την αξιοπρέπεια των ανθρώπων, ανεξάρτητα από την προέλευσή τους, το χρώμα του δέρματος, την θρησκεία, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή πολιτικές πεποιθήσεις τους». Ήταν μια αξιοσημείωτη αντιστροφή ρόλων, μια αντιστροφή που μπορεί να δώσει τον τόνο για την σχέση ανάμεσα στο Βερολίνο και την Ουάσιγκτον κατά τα προσεχή έτη: Η ηγέτις μιας χώρας που οφείλει την δημοκρατία της στην επέμβαση των ΗΠΑ αναγκάστηκε να υπενθυμίσει σε έναν νεοεκλεγέντα πρόεδρο των ΗΠΑ τις θεμελιώδεις αρχές της φιλελεύθερης κυβέρνησης.

Ορισμένοι σχολιαστές έχουν ήδη ανακηρύξει την Μέρκελ [3] ως τον νέο «ηγέτη του ελεύθερου κόσμου», υπό το φως της εμφανούς απροθυμίας του Τραμπ να καλύψει έναν ρόλο που παραδοσιακά καταλαμβάνεται από τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο χαρακτηρισμός είναι ευφάνταστος. Είναι αλήθεια ότι από τα ντόμινο της φιλελεύθερης δημοκρατίας που στέκονται ακόμα, η Γερμανία εμφανίζεται ως ένα από τα πιο σταθερά. Αλλά η εκλογή του Trump και η προοπτική της οπισθοχώρησης των ΗΠΑ που έχει παρουσιάσει έρχονται σε κακή στιγμή. Το Βερολίνο πασχίζει να διαχειριστεί τον πολιτικό αχό από την κρίση των προσφύγων και να ασχοληθεί με την άνοδο του δεξιού λαϊκίστικου κόμματος της Γερμανίας, του «Εναλλακτική για την Γερμανία» (AFD) [4]. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει βρεθεί επίσης κάτω από πρωτοφανή πίεση, χάρη στην ψήφο του Ηνωμένου Βασιλείου να αποχωρήσει από την ΕΕ, ή αλλιώς το Brexit˙ τα άλυτα προβλήματα στις νότιες οικονομίες της ευρωζώνης˙ και τις πολιτικές επιτυχίες των δεξιών λαϊκιστικών της ηπείρου, οι οποίοι έχουν πάρει την εξουσία στην Ουγγαρία και την Πολωνία και μπορεί σύντομα να το πράξουν στην Αυστρία και την Γαλλία.

Κατά τα προσεχή έτη, θα είναι αρκετά δύσκολο για την Γερμανία να ανακόψει την λαϊκίστικη παλίρροια εντός των συνόρων της, ενώ παράλληλα θα βοηθά να σταθεροποιηθεί η υπόλοιπη Ευρώπη. Η ενασχόληση με τα θέματα αυτά θα αφήσει στο Βερολίνο μικρό επιπλέον περιθώριο [5] για να ηγηθεί της διεθνούς φιλελεύθερης τάξης [6]. Στην καλύτερη περίπτωση, η Γερμανία μπορεί να εμπλακεί σε έλεγχο των ζημιών, επιδιώκοντας να προστατεύσει τις Δυτικές συμμαχίες και τους παγκόσμιους θεσμούς από τις πιθανές βλάβες της προεδρίας του Τραμπ.

18112016-2.jpg

Σε μια αεροπορική βάση των ΗΠΑ κοντά στο Spangdahlem, στην Γερμανία, τον Σεπτέμβριο του 2015. INA FASSBENDER / REUTERS
---------------------------------------------------

Η ΙΣΧΥΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ

Η κοινή γνώμη στην Γερμανία είναι ξεκάθαρη για τη νίκη του Τραμπ. Σύμφωνα με μια πρόσφατη δημοσκόπηση που διεξήχθη από τον τηλεοπτικό σταθμό ZDF, το 82% των Γερμανών σκέφτονται [7] ότι η εκλογή του Τραμπ είναι «κακή» ή «πολύ κακή». Οι Γερμανοί έχουν τρομάξει από τον πρωτογονισμό, τον μισογυνισμό και τον ρατσισμό του Τραμπ, που έσυρε την προεδρική προεκλογική εκστρατεία των ΗΠΑ στον βούρκο. Για πολλούς Γερμανούς, οι ηγέτες του AFD [8] φαίνονται συγκριτικά σαν δημόσιοι διανοούμενοι.

Όσον αφορά την εξωτερική πολιτική του Τραμπ, ο ισχυρισμός του ότι «ο αμερικανισμός, όχι η παγκοσμιότητα, θα είναι η πίστη [των Ηνωμένων Πολιτειών]» έρχεται σε αντίθεση με την κεντρική κατεύθυνση της γερμανικής διπλωματίας [9]: Την στήριξη σε ένα ανοικτό, διεθνές σύστημα βασισμένο σε κανόνες με ισχυρούς πολυμερείς θεσμούς. Η περιφρόνηση του Τραμπ για το ΝΑΤΟ και οι τάσεις του προς τον προστατευτισμό τρομοκρατούν τους Γερμανούς οι οποίοι βασίζονται στην διατλαντική συμμαχία για την ασφάλειά τους και στο ελεύθερο εμπόριο για την ευημερία τους. Και η κατάφωρη ασέβειά του για το κράτος δικαίου και η υποστήριξή του για τα βασανιστήρια τροφοδοτεί την απογοήτευση που πολλοί Γερμανοί αισθάνονται ήδη σχετικά με τον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας» της Ουάσιγκτον: Η κακοποίηση των κρατουμένων στο Αμπού Γκράιμπ και το Γκουαντάναμο είναι βαθιά ριζωμένη στην γερμανική δημόσια φαντασία, ειδικά της γενιάς που ενηλικιώθηκε κατά τα έτη μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Ο αντιαμερικανισμός δεν μπορούσε να ελπίζει σε έναν καλύτερο καταλύτη.

Ο εκλεγμένος πρόεδρος είναι πιθανό να εντείνει την αντίληψη ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες υπονομεύουν το κράτος δικαίου και όχι ότι το υποστηρίζουν. Τα τελευταία χρόνια, η Μέρκελ έχει δώσει φωνή σε αυτή την αντίληψη, επαναλαμβάνοντας μια φράση [10] που ειπώθηκε για πρώτη φορά από τον προκάτοχό της, Γκέρχαρντ Σρέντερ, στον Τζορτζ Μπους σχετικά με την υπό αμερικανική ηγεσία εισβολή στο Ιράκ: «Δεν είναι το δίκαιο του ισχυρότερου που ισχύει εδώ στην Γερμανία και στην Ευρώπη, αλλά η δύναμη του νόμου». Η Μέρκελ θα χρησιμοποιήσει πιθανώς παρόμοια ρητορική με τον Τραμπ, ο οποίος πιθανόν της θυμίζει πιο πολύ τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν παρά τους ομολόγους της στην Δύση.

ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΤΡΑΒΗΞΕΙΣ ΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΣΟΥ;

Ποτέ το έργο της προετοιμασίας για τον νέο πρόεδρο των ΗΠΑ δεν ήταν πιο δύσκολο για τους συμμάχους των ΗΠΑ από όσο είναι σήμερα. Κανείς δεν γνωρίζει ακόμη με τι θα μοιάζει η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ υπό τον Trump. Ο εκλεγμένος πρόεδρος ταλαντεύονταν συχνά μεταξύ αντιφατικών θέσεων κατά την διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας και πρότεινε ότι η μη προβλεψιμότητα θα πρέπει να αποτελεί βασική αρχή της εξωτερικής πολιτικής. Από την πλευρά της, η Γερμανία θα πρέπει να προετοιμαστεί για το χειρότερο σενάριο: Ότι ο Trump θα κάνει τεράστια ζημιά στις συμμαχίες των Ηνωμένων Πολιτειών και στους πολυμερείς οργανισμούς και στις συμφωνίες στις οποίες ανήκει. Ο καλύτερος τρόπος για να σχεδιάσει η Γερμανία πάνω σε ένα τέτοιο σενάριο θα είναι να διασφαλιστεί ότι η εμπλοκή της με την Ουάσιγκτον θα βασίζεται σε σαφείς αρχές, ενώ θα στηρίζει την ικανότητά της να φροντίζει την δική της ασφάλεια.

Πρώτον, η Γερμανία θα πρέπει να εμπλέξει τον Trump και την κυβέρνηση που φτιάχνει, όπως θα έκανε με οποιαδήποτε άλλη προεδρική διοίκηση. Την ίδια στιγμή, το Βερολίνο θα πρέπει να εμβαθύνει τους δεσμούς του με τους Δημοκρατικούς στο Κογκρέσο των ΗΠΑ, οι οποίοι έχουν δεσμευθεί να διατηρήσουν τις συμμαχίες και τον παγκόσμιο ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών, δεδομένου ότι, μαζί με τους Δημοκρατικούς στην Γερουσία, θα είναι ενωμένοι στον έλεγχο των χειρότερων ενστίκτων του Τραμπ. Η Μέρκελ δεν θα πρέπει να βιαστεί να επισκεφθεί τις Ηνωμένες Πολιτείες για να συναντηθεί με τον Trump, όμως. Αντ’ αυτού, θα πρέπει να περιμένει να πάρει σχήμα η διοίκησή του και να αποφασίσει σχετικά με τις προτεραιότητες της εξωτερικής πολιτικής της. Η επόμενη συνεδρίαση του G-20 τον Ιούλιο, η οποία θα πραγματοποιηθεί στο Αμβούργο, θα αποτελέσει μια καλή ευκαιρία για μια πρώτη συνάντηση σε γερμανικό έδαφος.

Εν τω μεταξύ, η Γερμανία θα πρέπει να εργαστεί σκληρά για να εξασφαλίσει μια ενιαία ευρωπαϊκή στάση απέναντι στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες, υπό τον Trump, κατά πάσα πιθανότητα θα επιδιώξουν να βάλουν τις χώρες της ΕΕ την μια εναντίον της άλλης σε μια προσπάθεια να αποδυναμώσουν την ενότητα της ΕΕ σχετικά με την εμπορική πολιτική και άλλα βασικά ζητήματα. Αυτό [η ενιαία ευρωπαϊκή στάση, δηλαδή] θα είναι δύσκολο. Το Ηνωμένο Βασίλειο είναι ήδη μια χαμένη υπόθεση: Η πρωθυπουργός Theresa May έχει αγχωθεί για να ξαναχτίσει την ειδική σχέση της χώρας της με τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς προετοιμάζεται για το Brexit. Και οι λαϊκιστές ηγέτες της ΕΕ, όπως ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ Ορμπάν, είναι πρόθυμοι να κολακέψουν τον εαυτό τους με έναν πρόεδρο των ΗΠΑ τον οποίο θεωρούν ως αδελφή ψυχή.

Αν η διοίκηση Trump προτείνει νέες προσεγγίσεις για τις εξοργιστικές προκλήσεις της εξωτερικής πολιτικής όπως η σύγκρουση στην Συρία, οι Γερμανοί θα πρέπει να επιτρέψουν μια δίκαιη ακρόαση. Την ίδια στιγμή, οι Γερμανοί ηγέτες θα πρέπει να σημάνουν ότι αν ο Τραμπ είναι αποφασισμένος να αναιρέσει βασικές πολυμερείς συμφωνίες, τότε η Ευρώπη είναι έτοιμη να ακολουθήσει τον δικό της δρόμο -για παράδειγμα, συνεχίζοντας το εμπόριο με το Ιράν, ακόμη και αν η Ουάσινγκτον αποσυρθεί από την πολυμερή πυρηνική συμφωνία που συνήφθη με αυτή την χώρα πέρσι.

Για να προστατεύσει την φήμη της Δύσης ως ένας αξιόπιστος διεθνής παράγοντας, οι ηγέτιδες δυνάμεις της πρέπει να εκθέσουν τις παραβιάσεις των φιλελεύθερων δημοκρατικών αρχών, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που διαπράττονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Για τον σκοπό αυτό, αν η διοίκηση Trump καταστέλλει τις πολιτικές ελευθερίες των μειονοτήτων ή τηρήσει την υπόσχεση του Τραμπ για την αποκατάσταση των βασανιστηρίων, η αντίσταση της Γερμανίας θα πρέπει να είναι ισχυρή και σαφής. Γερμανικές και ευρωπαϊκές μη κυβερνητικές οργανώσεις δεσμευμένες στις φιλελεύθερες αρχές θα πρέπει να συνεργαστούν στενά με τους ομολόγους τους στις Ηνωμένες Πολιτείες για να υπερασπιστούν τις κοινές αξίες τους. Η αύξηση του όγκου και της ποιότητας των ανταλλαγών ανθρώπων με ανθρώπους, όπως τα προγράμματα σπουδών στο εξωτερικό και η εμβάθυνση του διαλόγου μεταξύ των ιδρυμάτων και των ομάδων πολιτών στην Ευρώπη και εκείνων στις Ηνωμένες Πολιτείες, θα μπορούσε επίσης να βοηθήσει την διατλαντική συμμαχίας να αντέξει την θύελλα που θα φέρει κατά πάσα πιθανότητα η προεδρία του Τραμπ.

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕ ΣΟΚ

Σε κάποια μέτωπα, η εκλογή του Trump θα μπορούσε να παράσχει ένα υγιές σοκ, αναγκάζοντας τους Γερμανούς και τους Ευρωπαίους να αντιμετωπίσουν τις πτυχές της διατλαντικής συμμαχίας που χρήζουν επισκευών. Για πολύ καιρό, τα ευρωπαϊκά κράτη έχουν στηριχθεί στις αμερικανικές εγγυήσεις ασφαλείας, αντί να επενδύουν στην δική τους άμυνα. Η απειλή του Trump να φύγει από το ΝΑΤΟ θα πρέπει να παρακινήσει τους Ευρωπαίους να πάρουν επιτέλους σοβαρά την δική τους ασφάλεια. Τα ευρωπαϊκά κράτη θα πρέπει να επενδύσουν σε μεγάλο βαθμό στην ασφάλεια στον κυβερνοχώρο˙ να συγκεντρώσουν περισσότερους από τους στρατιωτικούς και πολιτικούς πόρους τους και να εφαρμόσουν κοινές στρατιωτικές προμήθειες˙ και να ενισχύσουν τις μυστικές τους υπηρεσίες, βελτιώνοντας παράλληλα την κυβερνητική εποπτεία και την ανταλλαγή πληροφοριών.

Αυτό που έλειπε μέχρι τώρα είναι η πολιτική βούληση για να εκληφθούν ως σοβαρά αυτά τα ζητήματα. Εδώ, η Γερμανία μπορεί να δώσει το καλό παράδειγμα. Η Μέρκελ έχει ήδη δεσμευθεί ότι η Γερμανία θα ξεπεράσει το 2% του ΑΕΠ της σε δαπάνες για την άμυνα, το όριο του ΝΑΤΟ που καθιερώθηκε το 2006. Άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ ανατρέπουν τις περικοπές στις αμυντικές δαπάνες τους. Θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν αυτούς τους επιπλέον πόρους για να αυξήσουν την πολεμική ετοιμότητα των στρατών τους -μια βασική αδυναμία σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Αν ο Trump αποδειχθεί σοβαρός για την εγκατάλειψη των αμερικανικών αμυντικών εγγυήσεων, τα ευρωπαϊκά κράτη ίσως να είναι υποχρεωμένα να επανεξετάσουν την πυρηνική στάση τους. Το Βερολίνο θα πρέπει να εξετάσει το ενδεχόμενο να αναπτύξει μια ευρωπαϊκή πυρηνική ομπρέλα με βάση τις γαλλικές και τις βρετανικές δυνατότητες. Η Γερμανία θα πρέπει επίσης να αυξήσει την αντοχή της [11] στην επίδραση απολυταρχικών κρατών όπως η Κίνα και η Ρωσία. Θα πρέπει να βελτιώσει τις δυνατότητες της ασφάλειας στον κυβερνοχώρο της και την ετοιμότητά της να αντιμετωπίσει την παραπληροφόρηση και εκστρατείες διαρροών (όπως αυτή που ενορχηστρώθηκε από την Ρωσία κατά την προεκλογική περίοδο στις ΗΠΑ), και θα πρέπει να επιβάλει μεγαλύτερο κόστος για τους Δυτικούς δρώντες που επιτρέπουν την διασπορά της αυταρχικής επιρροής. Αυτό σημαίνει, επίσης, να εναντιωθεί στον Λευκό Οίκο αν η ανάρρηση του Stephen Bannon, ενός ακροδεξιού και πρώην στελέχους των μέσων μαζικής ενημέρωσης, σε έναν ρόλο-κλειδί στην διοίκηση Trump οδηγήσει στην υποστήριξη των ΗΠΑ προς τις δεξιές ομάδες στην Ευρώπη.

18112016-3.jpg

Η Marine Le Pen σε ένα συλλαλητήριο κοντά στην Tours, στην Γαλλία, τον Μάρτιο του 2015. JEAN-PAUL PELISSIER / REUTERS
---------------------------------------

Την ίδια στιγμή, η Γερμανία και η Ευρώπη θα πρέπει να συνεργαστούν με φιλελεύθερα δημοκρατικά κράτη να προστατεύσουν από τις επιπτώσεις της εκλογής του Τραμ όσο περισσότερες Δυτικές συμμαχίες και πολυμερείς οργανισμούς μπορούν. Για παράδειγμα, τώρα είναι μια καλή στιγμή η Ευρώπη να εμβαθύνει τους δεσμούς της με τον Καναδά, που είναι σήμερα ο ισχυρότερος σύμμαχος της Γερμανίας πέρα από την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες και είναι, στο πρόσωπο του πρωθυπουργού Τζάστιν Τρουντό, το τέλειο πολιτικό εμπόδιο για τον Trump. Δεδομένων των πολλών κρίσεων της Γερμανίας και της Ευρώπης, θα υπάρξει λίγη εναπομείνασα πολιτική ενέργεια για την επιδίωξη πολλών από τις μεταρρυθμίσεις που χρειάζονται επειγόντως οι παγκόσμιοι θεσμοί, όπως είναι η δημιουργία ενός παγκόσμιου καθεστώτος για τους πρόσφυγες και την μετανάστευση. Παρ’όλα αυτά, η Γερμανία θα πρέπει να θεσπίσει μια ατζέντα για το τι πρέπει να γίνει σε καλύτερες μέρες.

Όλες αυτές οι προσπάθειες θα είναι μάταιες αν η Γερμανία και η Ευρώπη αποτύχουν να σταματήσουν την ανελεύθερη παλίρροια στο σπίτι τους. Η εκλογή του Trump θα πρέπει να χρησιμεύσει ως τελευταία προειδοποίηση για τους κεντρώους πολιτικούς και τους πολίτες της Ευρώπης για να επιστρατεύσουν το απαραίτητο πάθος προκειμένου να συγκρατήσουν την λαϊκιστική δεξιά. Όλα τα μάτια θα πρέπει να είναι στραμμένα στις γαλλικές εκλογές την ερχόμενη άνοιξη: Το ευρωπαϊκό σχέδιο δεν θα επιβιώσει αν η Marine Le Pen [12] εκλεγεί πρόεδρος της Γαλλίας. Η Γερμανία πρέπει να διαδραματίσει έναν πιο εποικοδομητικό ρόλο στην αντιμετώπιση της κρίσης στην ευρωζώνη και να παραιτηθεί από το φετίχ της λιτότητας, κάτι που θα επιτρέψει στους κεντρώους υποψηφίους στην Γαλλία να χτίσουν μια καλύτερη υπόθεση για τα πλεονεκτήματα του ευρωπαϊκού σχεδίου. Μια πιο διαλλακτική στάση σχετικά με την λιτότητα θα μπορούσε επίσης να βοηθήσει τον Ιταλό πρωθυπουργό Matteo Renzi, τον νέο σύμμαχο για το Βερολίνο, να αντιμετωπίσει ένα συνταγματικό δημοψήφισμα στις αρχές Δεκεμβρίου, αφού θα αποδείξει ως λανθασμένους τους επικριτές του πρωθυπουργού που υποστηρίζουν ότι η ΕΕ και το ευρώ είναι αυτοκρατορικά γερμανικά έργα που βλάπτουν τα συμφέροντα της Ιταλίας.

Τον Φεβρουάριο, ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών Φρανκ-Βάλτερ Στάινμαγιερ προειδοποίησε [13] ότι «οι δυνάμεις που μας χωρίζουν στην Ευρώπη είναι τόσο τεράστιες» που θα ήταν ένα «μεγάλο επίτευγμα» να έχουμε την ίδια ΕΕ σε διάστημα ενός έτους. Ομοίως, εάν μέσα σε τέσσερα χρόνια ένας λιγότερο διχαστικός υποψήφιος αναλάβει την προεδρία των ΗΠΑ και η ΕΕ παραμένει άθικτη, πολλά θα έχουν κερδηθεί. Αμέσως μετά την νίκη του Τραμπ, η πρώτη σελίδα [14] της εφημερίδας ταμπλόιντ του Βερολίνου «Β.Ζ.» είχε ένα θλιβερό μήνυμα: Η εκλογές των ΗΠΑ, πρότεινε, σηματοδότησαν «την νύχτα που η Δύση πέθανε». Η Γερμανία πρέπει να κάνει ό, τι μπορεί για να αποδείξει ότι αυτή η δήλωση είναι λανθασμένη.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/germany/2016-11-16/germany-can-p...

Σύνδεσμοι:
[1] https://twitter.com/thorstenbenner
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/what-obama-gets-right
[3] https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/nov/11/populists-us
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-09-26/germanys-right-wing-c...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/germany/2012-10-02/myth-german-h...
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/2011-05-01/future-liberal-world-...
[7] http://www.heute.de/politbarometer-extra-nur-minderheit-findet-wahl-von-...
[8] http://www.newyorker.com/magazine/2016/10/03/the-new-star-of-germanys-fa...
[9] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-06-13/germany-s-new-...
[10] http://www.faz.net/aktuell/politik/bundestagswahl/kanzlerin-merkel-von-g...
[11] https://www.ft.com/content/cb0d0469-147f-3d6e-b13a-cc810fc03125
[12] https://www.foreignaffairs.com/interviews/2016-10-17/france-s-next-revol...
[13] http://www.auswaertiges-amt.de/EN/Infoservice/Presse/Reden/2016/160213_M...
[14] http://meedia.de/2016/11/10/von-wir-schaffen-auch-den-bis-american-psych...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition