Η αλεπού των Φιλιππίνων | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η αλεπού των Φιλιππίνων

Υπάρχει μια μέθοδος στην τρέλα του Duterte

Το ταξίδι του Rodrigo Duterte στο Πεκίνο τον Οκτώβριο [1] σηματοδότησε την πρώτη επίσκεψη του προέδρου των Φιλιππίνων στην Κίνα από το 2011. Κατά την διάρκεια της περιοδείας του, ο Duterte συγκλόνισε τον κόσμο ανακοινώνοντας ότι η χώρα του θα «χωρίσει» από τον παλαιό σύμμαχό της, τις Ηνωμένες Πολιτείες και θα «επανευθυγραμμιστεί» με την Κίνα. Ακόμη και πριν από αυτή την δήλωση, ο βάναυσος πόλεμος του προέδρου των Φιλιππίνων κατά των ναρκωτικών [2], οι κακολογίες κατά του προέδρου των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα, και η γενική εχθρότητα προς τις Ηνωμένες Πολιτείες είχε κάνει πολλούς στην Ουάσιγκτον -και αλλού- να τον βλέπουν ως έναν πονοκέφαλο.

Αν και η εκκεντρική, λαϊκιστική persona του Duterte [3] έχει εκνευρίσει ηγέτες και στις δύο πλευρές του Ειρηνικού, δεν είναι αλλοπρόσαλλος όπως θέλει μερικές φορές να φαίνεται. Αντίθετα, όταν πρόκειται για την εξωτερική πολιτική, είναι ένας λογικός πολιτικός [4] με μια έντονη αίσθηση των συμφερόντων της χώρας του. Η κίνηση του Duterte προς την Κίνα είναι ένα υπολογισμένο ρίσκο: Ενδιαφέρεται περισσότερο για την εξασφάλιση οικονομικών ωφελημάτων για τις Φιλιππίνες αντί για την υπονόμευση του δικτύου ασφαλείας των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ασία, παρά την σκληρή ρητορική του εναντίον του στρατού των ΗΠΑ. Η νέα κυβέρνηση του εκλεγμένου προέδρου Donald Trump, ως εκ τούτου, έχει να κερδίσει περισσότερα από την προώθηση μιας καλής σχέσης με τον Duterte αντί να σαμποτάρει τις προσπάθειές του να επιδιώξει στενότερους δεσμούς με την Κίνα.

ΠΡΑΞΗ ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗΣ

Οι αποφάσεις του Duterte βγάζουν περισσότερο νόημα μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της Νοτιοανατολικής Ασίας, όπου η εξωτερική πολιτική αποτελεί παιχνίδι επιβίωσης για μικρές χώρες. Τα κράτη της περιοχής διαμόρφωσαν τον Σύνδεσμο Κρατών της Νοτιοανατολικής Ασίας (Association of Southeast Asian Nations, ASEAN) το 1967 ως μια αντικομμουνιστική συμμαχία, και μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου ο ASEAN έχει επεκταθεί σε ένα περιφερειακό μπλοκ. Αλλά, ανεξάρτητα από τους άμεσους στόχους τους, τα μέλη του ASEAN έχουν τακτικά αναζητήσει τρόπους για να ενισχύσουν την επιρροή τους στα πιο ισχυρά κράτη. Σήμερα, με τη νοτιοανατολική Ασία για άλλη μια φορά να έχει γίνει σκακιέρα για τις μεγάλες δυνάμεις του κόσμου, ο ASEAN βασίζεται στην στρατιωτική υπεροχή των ΗΠΑ για να εξισορροπήσει έναντι της Κίνας και να διατηρήσει την περιφερειακή σταθερότητα. Τις τελευταίες δεκαετίες, αυτή η στρατηγική εξισορρόπησης υπήρξε ο πυλώνας της εξωτερικής πολιτικής των Φιλιππίνων.

Άλλα μέλη του ASEAN, όμως, δεν συμμετέχουν απλώς σε μια πράξη εξισορρόπησης. Η Κίνα μπορεί να είναι μια απειλή, αλλά είναι επίσης η χώρα με την μεγαλύτερη επιρροή [5] -και την μεγαλύτερη οικονομική δύναμη- στην περιοχή. Τα περισσότερα κράτη της Νοτιοανατολικής Ασίας έχουν έτσι προσπαθήσει να βάλουν στην άκρη τις συγκρούσεις με την Κίνα, ενώ θα αποκομίζουν όσο περισσότερο οικονομικό όφελος μπορούν από την σχέση τους με αυτήν. Και ειδικά από τότε που η Κίνα υιοθέτησε την «Διπλωματία της Καλής Γειτονίας» στις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι οικονομικές σχέσεις Κίνας-ASEAN έχουν προχωρήσει με ταχείς ρυθμούς. Η Κίνα ήταν ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος του ASEAN από το 2009 και ο κορυφαίος προορισμός για τις εξαγωγές του από το 2011. Το Πεκίνο προτιμά ιδιαίτερα την χρήση βοήθειας και δανείων με ευνοϊκούς όρους για να γοητεύσει τους γείτονές του στην νοτιοανατολική Ασία, διπλασιάζοντας την στρατηγική αυτή κατά τα τελευταία χρόνια με ένα κύμα διμερών και πολυμερών δανείων, μεταξύ άλλων και από την πρόσφατα ιδρυθείσα Τράπεζα Επενδύσεων Ασιατικών Υποδομών [6] (Asian Infrastructure Investment Bank, AIIB).

Αυτό δεν είναι για να πούμε ότι τα κινεζικά δάνεια δεν συναντούν καμία αντίσταση. Αλλά οι μικρές και φτωχές χώρες της περιοχής, όπως η Βιρμανία, η Καμπότζη και το Λάος [7] ωφελούνται από την υποστήριξη της Κίνας στην ανάπτυξη των υποδομών τους. Παρά τις μακρόχρονες εδαφικές διαφορές τους, το Βιετνάμ στρέφεται προς την Κίνα ως βασικό χρηματοδότη του για τις πολυπόθητες κατασκευές στον τομέα της ενέργειας. Και πρόσφατα, η Κίνα έχει δανείσει επίσης δισεκατομμύρια δολάρια σε κρατικές τράπεζες στην Ινδονησία και αγόρασε δημόσιο χρέος της Μαλαισίας.

Ωστόσο, οι στενότεροι οικονομικοί δεσμοί με την Κίνα δεν έχουν κάνει ζημιά στους στρατιωτικούς δεσμούς των χωρών του ASEAN με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Ινδονησία επεξέτεινε πρόσφατα την συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας της με την Ουάσιγκτον. Οι στρατιωτικές σχέσεις ΗΠΑ-Βιετνάμ έχουν βελτιωθεί, καθώς, με την Ουάσιγκτον να αίρει το μακροχρόνιο εμπάργκο στις πωλήσεις όπλων στο Ανόι, υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι από τις δύο χώρες έχουν συνομιλίες για μεγαλύτερη επιχειρησιακή συνεργασία. Η Σιγκαπούρη, ο προορισμός για την πλειονότητα των κινεζικών επενδύσεων στη νοτιοανατολική Ασία, υπήρξε ειλικρινής στην στήριξη της αμερικανικής στρατιωτικής παρουσίας στην Θάλασσα της Νότιας Κίνας. Σαφώς, οι ηγέτες της νοτιοανατολικής Ασίας βλέπουν την ασφάλεια και την οικονομία ως ξεχωριστά ζητήματα, και έχουν επιλέξει να διαφοροποιήσουν την εξωτερική πολιτική τους στην επιδίωξη των εθνικών τους συμφερόντων.

Σε αντίθεση με τους περιφερειακούς γείτονές τους, οι Φιλιππίνες τα τελευταία χρόνια έχουν απορρίψει αυτή την πραγματιστική προσέγγιση. Σίγουρα, προσπάθησαν να βελτιώσουν τις σχέσεις τους με την Κίνα –η Διπλωματία της Καλής Γειτονίας από την Κίνα βοήθησε όντως τις διμερείς σχέσεις των χωρών, κάτι που κορυφώθηκε με την υπογραφή 14 συμφωνιών επιχειρηματικής αξίας 1,62 δισ. δολαρίων κατά την διάρκεια της επίσκεψης του Κινέζου πρώην προέδρου Χου Ζιντάο στη Μανίλα το 2005 . Αν και δεν έχουν υλοποιηθεί όλες αυτές οι συμφωνίες, οι Κινέζοι όντως κατασκεύασαν σταθμούς παραγωγής ενέργειας με καύση άνθρακα, φράγματα, αρδευτικά συστήματα, και γεωργικά έργα στις Φιλιππίνες. Και το Πεκίνο έχει συνομιλίες με τις Αρχές των Φιλιππίνων σχετικά με πρόσθετες επενδύσεις σε έργα παροχής ηλεκτρικού ρεύματος και συγκοινωνιακά.

Αλλά οι κινεζικές επενδύσεις εξαφανίστηκαν καθώς οι εντάσεις σχετικά με την Θάλασσα της Νότιας Κίνας άρχισαν να αυξάνονται το 2011. Η διμερής σχέση επιδεινώθηκε καθώς ο προκάτοχος του Duterte, ο πρόεδρος Benigno Aquino ΙΙΙ, έλαβε μια σκληρή στάση έναντι της Κίνας, καταθέτοντας την καταγγελία για την Θάλασσα της Νότιας Κίνας [8] στο Μόνιμο Διαιτητικό Δικαστήριο του ΟΗΕ. Το πιο σημαντικό, ο Aquino αναζωογόνησε την στρατιωτική συμμαχία ΗΠΑ-Φιλιππίνων με το άνοιγμα πέντε ναυτικών σταθμών για τις Ηνωμένες Πολιτείες, μια κίνηση που η κινεζική ηγεσία θεώρησε ως άμεση πρόκληση για το status quo της Νότιας Θάλασσας της Κίνας. Οι επίσημες υψηλού επιπέδου ανταλλαγές μεταξύ των δύο χωρών ανεστάλησαν εντελώς υπό τον Aquino. Οι Φιλιππίνες ως εκ τούτου, κατά την διάρκεια των τελευταίων πέντε ετών, είχαν μείνει πολύ πίσω από τις άλλες χώρες του ASEAN όσον αφορά τις εισερχόμενες κινεζικές επενδύσεις.

ΕΙΝΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Ο Duterte -είτε του αρέσει η Κίνα είτε όχι- σίγουρα καταλαβαίνει ότι οι δεσμοί της χώρας του με τις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν περιορίσει την ικανότητά της να ακολουθεί μια ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική. Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό για κάποιον που ψηφίστηκε για να ανέλθει στην εξουσία με βάση τις υποσχέσεις του για την βελτίωση της ζωής των φτωχών μέσω της αντιμετώπισης του σοβαρού ελλείμματος στις υποδομές της χώρας. Παρά την ισχυρή πρόσφατη οικονομική ανάπτυξη και ένα κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα στα 3.540 δολάρια, το 2015 ο Logistics Performance Index της Παγκόσμιας Τράπεζας έδωσε στις Φιλιππίνες μια βαθμολογία για τις υποδομές μόνο 2,6 στα 5. Η Καμπότζη, με κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα στα 1.070 δολάρια, έλαβε 2,58. Πολλές επαρχίες στις Φιλιππίνες έχουν σοβαρά προβλήματα συγκοινωνιών. Οι ελλείψεις ενέργειας είναι ευρέως διαδεδομένες, ιδιαίτερα στις φτωχές περιοχές όπως η επαρχία καταγωγής του Duterte, το Μιντανάο. Ως αποτέλεσμα, ο προϋπολογισμός των υποδομών του Duterte για το 2017 αυξήθηκε κατά 13,8% κατά το προηγούμενο έτος, και ο ίδιος έχει υποσχεθεί να αυξήσει τις δαπάνες υποδομής από 5% σε 7% εκατό του ΑΕΠ των Φιλιππίνων. Για τον Duterte, αυτό είναι μια εποχή «it’s-the-economy-stupid» κατά την οποία οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μπορούν να προσφέρουν μεγάλη βοήθεια.

19012017-1.jpg

Ο Duterte και ο Ιάπωνας πρωθυπουργός Σίνζο Άμπε σε ένα επίσημο δείπνο στην Μανίλα, τον Ιανουάριο του 2017. REUTERS
--------------------------------------

Η Κίνα, από την άλλη πλευρά, μπορεί. Μέχρι στιγμής, ο Duterte έχει κλειδώσει ένα δάνειο από την AIIB και πέτυχε 13 διμερείς δανειακές επενδυτικές συμφωνίες με την Κίνα, συνολικής αξίας 24 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Ωστόσο, οι συμφωνίες αυτές θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη. Μια δημοκρατία όπως οι Φιλιππίνες, με ελευθερία του Τύπου και ζωντανή κοινωνία των πολιτών, είναι ένα πολύ πιο δύσκολο περιβάλλον για να ελιχθούν οι Κινέζοι επενδυτές από ό, τι είναι οι μη δημοκρατικές χώρες όπως η Καμπότζη, το Λάος και το Βιετνάμ. Το έργο Northrail, που υπεγράφη κατά την επίσκεψη του Κινέζου προέδρου Hu το 2005, αντιμετώπισε δυσκολίες που σχετίζονται με καταγγελίες περί διαφθοράς, μετεγκατάσταση κατοίκων, και τελικά μια δικαστική απόφαση κατά της σύμβασης, οδηγώντας σε ενδεχόμενη εγκατάλειψη του έργου. Ένα άλλο έργο υψηλού προφίλ, η κατασκευή ενός εθνικού ευρυζωνικού δικτύου με επικεφαλής την κινεζική εταιρεία τηλεπικοινωνιών ZTE, ακυρώθηκε το 2007 εν μέσω σκανδάλων δωροδοκίας. Παρόμοια θέματα θα ταλαιπωρούν σίγουρα τις κινεζικές επενδύσεις στο μέλλον.

Υπάρχουν και άλλοι λόγοι για να είναι κάποιος σκεπτικός επί της στρατηγικής του Duterte. Το μεγαλύτερο εμπόδιο είναι το ευρύ αντι-κινεζικό και φιλο-αμερικανικό συναίσθημα στην κοινωνία των Φιλιππίνων, τόσο μεταξύ των ελίτ όσο και στο ευρύτερο κοινό. Μια δημοσκόπηση της Social Weather Stations τον Σεπτέμβριο του 2016 πρότεινε ότι το 76% των Φιλιππινέζων αισθάνονται «μεγάλη εμπιστοσύνη» στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ μόνο το 22% αισθάνονται το ίδιο και για την Κίνα. Είναι μόνο τώρα, με την μεγάλη εγχώρια δημοτικότητα, που ο Duterte έχει μια ευκαιρία να αποκαταστήσει τις σχέσεις με την Κίνα και να ελπίζει να προσελκύσει μερικά από τα κεφάλαια της χώρας.

Αλλά ο Duterte θα πρέπει να ολοκληρώσει τις διαπραγματεύσεις γρήγορα, δεδομένου ότι υπάρχει ένα δίκαιο ποσό εγχώριων αντι-κινεζικών συναισθημάτων που πρέπει να ξεπεραστούν. Αμέσως μετά το ταξίδι του Duterte στο Πεκίνο, η Γερουσία των Φιλιππίνων δεσμεύθηκε να επανεξετάσει την συμφωνία των 24 δισεκατομμυρίων δολαρίων του Duterte με την Κίνα. Ζήτησε επίσης από την κυβέρνηση να εξηγήσει τις δηλώσεις του σχετικά με τον διαχωρισμό από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Duterte, σε απάντηση, υπαναχώρησε από την δήλωσή του και επιβεβαίωσε την συμμαχία ΗΠΑ-Φιλιππίνων (αν και αργότερα απείλησε να παραβιάσει την συμμαχία αφότου ένας οργανισμός αμερικανικής βοήθειας ανέβαλλε μια ψηφοφορία για την ανανέωση της βοήθειας προς τις Φιλιππίνες). Ο Duterte, κατανοώντας την πρόκληση που αντιμετωπίζει, αντισταθμίζει επίσης έναντι της κινεζικής στρατηγικής του με την ενίσχυση των δεσμών με την Ιαπωνία. Σύντομα μετά από το ταξίδι του στο Πεκίνο, ο Duterte επισκέφθηκε το Τόκιο [9], όπου ο Ιάπωνας πρωθυπουργός Σίνζο Άμπε δεσμεύτηκε να επενδύσει 1,85 δισ. δολάρια στις Φιλιππίνες.

ΟΤΑΝ Ο ΝΤΟΝΑΛΝΤ ΠΑΕΙ ΣΤΗΝ ΜΑΝΙΛΑ

Το οικοδόμημα της εξωτερικής πολιτικής της Ουάσιγκτον ανησυχεί για τον αντι-αμερικανισμό του Duterte και την ζημιά που θα μπορούσε να κάνει στο σύστημα συμμαχιών των ΗΠΑ στην περιοχή Ασίας-Ειρηνικού [10]. Ωστόσο, παρά το παράτολμο ύφος του, η διπλωματική στρατηγική του Duterte δεν είναι ασυνήθιστη. Η κινεζική πολιτική του είναι παρόμοια με ό, τι τα άλλα μέλη του ASEAN έχουν ασκήσει για περισσότερο από μια δεκαετία, χωρίς να αντιμετωπίσουν καμιά αντίδραση από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σε όλο αυτό το χρονικό διάστημα, η αμερικανική στρατιωτική παρουσία στην Ασία και η συνεργασία με την περιοχή δεν έχει αλλάξει καθόλου, και έχει, αν μη τι άλλο, γίνει ισχυρότερη. Η Ουάσιγκτον θα πρέπει ως εκ τούτου να δώσει στον Duterte μεγαλύτερη ευελιξία στην άσκηση μιας οικονομικής πολιτικής που θα του επιτρέπει να πραγματοποιήσει την υπόσχεσή του προς τους ψηφοφόρους του, ακόμη και αν αυτό συνεπάγεται κινεζική οικονομική στήριξη. Καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν ούτε τους πόρους ούτε την πολιτική βούληση για την χρηματοδότηση των σχεδίων υποδομών του Duterte, θα πρέπει να του επιτρέψουν να συνεχίσει την χρηματοδότηση από τους Κινέζους χωρίς να το ερμηνεύσουν αυτό ως απειλή για την Ουάσιγκτον.

Σίγουρα, ως πρόεδρος, ο Trump θα δημιουργήσει μια νέα δυναμική [11] για τις σχέσεις ΗΠΑ-Φιλιππίνων. Οι λαϊκιστικές προσωπικότητες του ίδιου και του Duterte και η αδιαφορία τους για τα ανθρώπινα δικαιώματα θα μπορούσαν να τους παρέχουν μια βάση για δεσμούς, ιδίως αν ληφθεί υπόψη το ιστορικό της προστριβής του Duterte με την κριτική του Ομπάμα. Από την άλλη πλευρά, η αντικινεζική στάση και η ασυνέπεια του Trump θα μπορούσε να παρεμποδίσει τις Ηνωμένες Πολιτείες από το να διευθετηθούν παραγωγικά με την πολιτική Duterte έναντι της Κίνας.

Ανεξάρτητα από το πώς θα εξελιχθούν οι σχέσεις Κίνας-Φιλιππίνων, η διοίκηση Trump θα πρέπει να επικεντρωθεί στην βελτίωση των σχέσεων με την Μανίλα. Η επιφυλακτικότητα του Duterte έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών πηγάζει από την πεποίθησή του ότι η Ουάσιγκτον υποστηρίζει τους εγχώριους εχθρούς του, την εδραιωμένη ελίτ των Φιλιππίνων. Το να έρθει ο Duterte σε πολιτικές συζητήσεις μέσω επίσημων επισκέψεων και άλλων καναλιών είναι απαραίτητο για να πεισθεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες υποστηρίζουν το σύνολο των Φιλιππίνων, και όχι μόνο το κατεστημένο της χώρας. Μέχρι να πιστέψει ότι η φωνή των Φιλιππίνων έχει ακουστεί, ο Duterte θα συνεχίσει να κάνει προκλητικά σχόλια και επιλογές πολιτικής.

Αυτό που ήταν το πιο εντυπωσιακό σχετικά με την συμφωνία του Duterte με την Κίνα ήταν ο ισχυρισμός του ότι θα ανοίξει εκ νέου διμερείς διαπραγματεύσεις για τις εδαφικές διαφορές τους, σε αντίθεση με το να πιέσει για νίκη των Φιλιππίνων στην απόφαση του διεθνούς δικαστηρίου σχετικά με την Θάλασσα της Νότιας Κίνας. Ωστόσο, παρόμοιες διμερείς προσπάθειες έχουν αποτύχει και στο παρελθόν, λόγω των δυσκολιών στον συμβιβασμό αλληλοεπικαλυπτόμενων κυριαρχικών διεκδικήσεων των δύο χωρών. Παρά την ρητορική του Trump για την προτίμησή του να αποσυρθούν οι ΗΠΑ από άλλες ασιατικές χώρες όπως η Ιαπωνία και η Νότια Κορέα, η θέση του σχετικά με την Θάλασσα της Νότιας Κίνας παραμένει ασαφής. Παρ’ όλα αυτά, πολλοί ειδικοί σε θέματα ασφάλειας έχουν προβλέψει ότι ο Trump θα συγκρουστεί με την Κίνα για την Νότια Κίνα, δεδομένης της πρόσφατης αμφισβήτησής του στην πολιτική περί Μιας Κίνας και των αναρτήσεών του στο Tweeter όπου επικρίνει την κατασκευή νησιών από τους Κινέζους. Ο Rex Tillerson, στην ακρόαση για την επιβεβαίωση του διορισμού του ως υπουργού Εξωτερικών, επιβεβαίωσε αυτή την σκληροπυρηνική θέση, συγκρίνοντας τις δράσεις της Κίνας στην Θάλασσα της Νότιας Κίνας με την κατάληψη της Κριμαίας από την Ρωσία, και υποσχέθηκε να στείλει στην Κίνα «ένα σαφές μήνυμα» ότι η κατασκευή νησιών πρέπει να σταματήσει. Εδώ, ο Trump θα μπορούσε να κλέψει μια σελίδα από το σενάριο του Duterte: Να αποφύγει να κάνει την Κίνα εχθρό, αντιμετωπίζοντάς της ως τέτοιον.

Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/philippines/2017-01-18/filipino-fox

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.washingtonpost.com/world/philippines-duterte-saysgoodbye-was...
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/philippines/2016-05-31/philippin...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/philippines/2016-05-26/duterte-f...
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/philippines/2016-09-27/thrilla-m...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-12-12/china-and-world
[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2015-05-07/whos-afraid-aiib
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/laos/2016-09-06/laotian-lessons
[8] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2016-08-10/line-sea
[9] https://www.nytimes.com/2016/10/27/world/asia/philippines-president-rodr...
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/philippines/2016-11-02/dutertes-...
[11] https://www.foreignaffairs.com/articles/asia/2016-12-05/asia-pacific-str...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition