Ευσέβεια, εξουσία και πολιτική στην Τουρκία

Όποιος στην Ουάσιγκτον προσπαθεί να κατανοήσει την σχέση μεταξύ θρησκείας και πολιτικής στην Τουρκία σήμερα, το καλύτερο που θα μπορούσε να κάνει είναι να αρχίσει με μια επίσκεψη στην πινακοθήκη Sackler του Σμιθσόνιαν. Εκεί παρουσιάζεται, μέχρι τις 20 Φεβρουαρίου, «Η Τέχνη του Κορανίου: Θησαυροί από το Μουσείο Τουρκικής και Ισλαμικής Τέχνης». Η έκθεση [1] διαθέτει μια σειρά από πλούσια διακοσμημένα Κοράνια που συλλέχθηκαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά την διάρκεια της επί έξι αιώνες κυριαρχίας της σε ένα μεγάλο μέρος του μουσουλμανικού κόσμου. Ένα από αυτά [2], το οποίο πήρε ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής από τον τάφο ενός από μακρού χρόνου νεκρού ηγεμόνα των Μογγόλων, έχει χρυσές παραστάσεις σαν μετάλλια απλωμένα μέσα στις γραμμές της πολύχρωμης καλλιγραφίας. Ένα άλλο [3], διαβασμένο με άγνωστο αποτέλεσμα για την σωτηρία της ψυχής του από τον Σελίμ τον δεύτερο, διαθέτει ιδιόμορφα σαν φύλλωμα σχήματα που συμπλέκονται πάνω από ένα φόντο από βαθύ λάπις λάζουλι χρώμα.

Αλλά πέρα από την ομορφιά των βιβλίων που εκτίθενται, η ιστορία τους είναι επίσης διαφωτιστική. Εκεί που οι σχολιαστές συχνά περιγράφουν την σύγχρονη Τουρκία ως σπαρασσόμενη από μια αντιπαλότητα μεταξύ κοσμικού κράτους και Ισλαμισμού, αυτή η έκθεση αποκαλύπτει ακούσια τους πολύπλοκους τρόπους με τους οποίους συνυπήρχαν πάντοτε οι δύο ιδεολογίες. Στην Τουρκία, όπως και αλλού, η θρησκεία ήταν πάντα σημαντική ακόμη και για τις πιο κοσμικές κυβερνήσεις, και η εξουσία παραμένει σημαντική ακόμη και στις πιο θρησκευτικές.

Η ιστοσελίδα του Smithsonian προσφέρει ένα σύνολο διαδραστικών χαρτών [4] που δείχνουν το «μεγάλο ταξίδι» που έφερε τα βιβλία αυτά στην έκθεση από τις διαφορετικές πόλεις όπου πρωτοδημιουργήθηκαν μέχρι το Μουσείο Τουρκικής και Ισλαμικής Τέχνης, όπου σήμερα παραμένουν μόνιμα. «Οθωμανοί σουλτάνοι, βασίλισσες, και βεζίριδες απέκτησαν μερικά από τα πιο πολύτιμα [κοράνια] ... μέσα από αγορές, δώρα ή λάφυρα πολέμου», εξηγούν οι επιμελητές, και στην συνέχεια «χάρισαν αυτά τα αγαπημένα έργα σε δημόσια και θρησκευτικά ιδρύματα για να εκφράσουν προσωπική ευσέβεια και ισχύ, και για να εξασφαλίσουν κύρος».

Νεαρές γυναίκες παίρνουν φωτογραφίες selfie μπροστά από το Νέο Τζαμί στο στενό του Βοσπόρου στην Κωνσταντινούπολη, στις 12 Ιανουαρίου του 2016. MURAD SEZER / REUTERS
---------------------------------------------------

Για όποιον ενδιαφέρεται για την ευσέβεια και την εξουσία στην σύγχρονη Τουρκία, η πιο πρόσφατη ιστορία αυτών των ιερών βιβλίων, που οδήγησε στην σημερινή τους παρουσία στην Ουάσιγκτον, είναι εξίσου αφηγηματική. Στον εικοστό και τον εικοστό πρώτο αιώνα, όπως και στην οθωμανική εποχή, η ιδιοκτησία, η μεταφορά και η παρουσίαση των διάσημων Κορανιών συνεχίζουν να επιδεικνύουν τα πάντα, από την υποταγή και την νεωτερικότητα μέχρι την εθνική υπερηφάνεια.

Στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, οι ηγέτες του οθωμανικού κράτους είδαν την άλλοτε τεράστια αυτοκρατορία τους να κατατρώγεται από εθνικιστικές εξεγέρσεις και αρπαγές γης από τους Ευρωπαίους. Για να ανακόψει αυτές τις απώλειες, ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β’ [5] επεδίωξε να ενισχύσει την αυτοκρατορία μέσω ενός συνδυασμού συγκεντρωτισμού, εκσυγχρονισμού και ισλαμικής ευσέβειας. Την ίδια στιγμή που η κυβέρνηση κατασκεύαζε νέες σιδηροδρομικές και τηλεγραφικές γραμμές για να κρατήσει ενωμένη την αυτοκρατορία, ο Αμπντούλ Χαμίτ υπογράμμιζε τον ρόλο του ως Χαλίφης [6], προκειμένου να κερδίσει την νομιμοφροσύνη των Μουσουλμάνων υπηκόων του. Η οικοδόμηση ενός ισχυρότερου κράτους και η επιδίωξη ενισχυμένης θρησκευτικής νομιμοποίησης μερικές φορές πήγαιναν χέρι-χέρι. Στις αρχές της δεκαετίας του 1900, για παράδειγμα, ο Αμπντούλ Χαμίτ άρχισε την κατασκευή μιας σιδηροδρομικής γραμμής από την Κωνσταντινούπολη προς την Μέκκα. Στην οθωμανική ρητορική, το πρόγραμμα εξυπηρετούσε ως ένας τρόπος για την διευκόλυνση της μεταφοράς των ευλαβών προσκυνητών στην ιερή πόλη του Ισλάμ. Αλλά, καθώς οι Αμερικανοί ίσως να γνωρίζουν καλύτερα μέσω του Λώρενς της Αραβίας, ο σιδηρόδρομος είχε επίσης ως στόχο να βοηθήσει την αυτοκρατορία να ασκήσει στρατιωτική ισχύ σε απομακρυσμένες και ενδεχομένως επαναστατικές επαρχίες.

Οπότε, πού εμπλέκονται τα Κοράνια; Το 1908, επαναστατικοί Οθωμανοί αξιωματικοί του στρατού, γνωστοί ως «Νεότουρκοι», πήραν τον έλεγχο της αυτοκρατορίας. Αφήνοντας τον Σουλτάνο στην εξουσία ως διακοσμητικό, συνέχισαν τις δικές του πολιτικές οικοδόμησης του κράτους, αλλά με μια επιπλέον έμφαση στον τουρκικό εθνικισμό και τον κοσμικό εκσυγχρονισμό. Αρκετά χρόνια μετά την ανάληψη της εξουσίας, αυτή η νέα κυβέρνηση έθεσε ως στόχο να συλλέξει τα καλύτερα Κοράνια στην αυτοκρατορία –που ήταν ακόμα στην κατοχή διαφόρων τζαμιών, μνημάτων, καθώς και θρησκευτικών ιδρυμάτων στα οποία οι προηγούμενοι σουλτάνοι τα είχαν δωρίσει -για να εκτεθούν σε ένα νέο μουσείο στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα.

Η δημιουργία αυτής της συλλογής, της οποίας τα καλύτερα κομμάτια βρίσκονται τώρα στο Smithsonian, ήταν τόσο μια πράξη κοσμικής οικοδόμηση του κράτους όσο και δημόσιας ευσέβειας. Στην πιο κυριολεκτική έννοια του όρου, το κράτος έπαιρνε τον έλεγχο των σημαντικών θρησκευτικών αντικειμένων από τα χέρια των θρησκευτικών ιδρυμάτων. Η συλλογή σημαντικών αντικειμένων όλων των ειδών στα εθνικά μουσεία ήταν επίσης κατανοητή ως το είδος των ενεργειών που έπρεπε να κάνουν οι κυβερνήσεις αν ήθελαν να είναι σύγχρονες, πολιτισμένες και ευρωπαϊκές. Αλλά την ίδια στιγμή, η προσπάθεια αυτή παρουσιάστηκε ως μια γιορτή της ισλαμικής ταυτότητας της αυτοκρατορίας, και το νεοσυσταθέν Μουσείο Ισλαμικών Θεμελίων (Museum of Islamic Foundations) άνοιξε με μια περίτεχνη τελετή στην οποία παραβρέθηκε ο Σέιχ-ουλ-Ισλάμ Ουργκουπλού Χαϊρί Εφέντη, ο επικεφαλής του οθωμανικού θρησκευτικού κατεστημένου.