Η ψεύτικη προφητεία της υπερδιασύνδεσης

Είναι μια αλήθεια παγκοσμίως αναγνωρισμένη ότι ο κόσμος είναι διασυνδεδεμένος [3] όπως ποτέ άλλοτε. Μια φορά κι έναν καιρό, πιστευόταν ότι υπήρχαν έξι στάδια διαχωρισμού μεταξύ κάθε ατόμου και κάθε άλλου ατόμου στον πλανήτη (συμπεριλαμβανομένου του Kevin Bacon). Για τους χρήστες του Facebook σήμερα, ο μέσος βαθμός διαχωρισμού είναι 3,57. Αλλά ίσως αυτό δεν είναι εξ ολοκλήρου καλό πράγμα. Όπως είπε ο Evan Williams, ένας από τους ιδρυτές του Twitter, στους The New York Times τον Μάιο του 2017, «σκεπτόμουν ότι όταν όλοι θα μπορούσαν να μιλούν ελεύθερα και να ανταλλάσσουν πληροφορίες και ιδέες, ο κόσμος θα γινόταν αυτόματα ένα καλύτερο μέρος. Έκανα λάθος γι’ αυτό».

Μιλώντας στην απονομή πτυχίων του Χάρβαρντ τον ίδιο μήνα, ο πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος του Facebook, Mark Zuckerberg, θυμήθηκε την προπτυχιακή του φιλοδοξία να «συνδέσει ολόκληρο τον κόσμο». «Αυτή η ιδέα ήταν τόσο ξεκάθαρη για μας», αναθυμήθηκε, «ότι όλοι οι άνθρωποι θέλουν να συνδεθούν. . . . Η ελπίδα μου δεν ήταν ποτέ να φτιάξουμε μια εταιρία, αλλά να κάνουμε έναν αντίκτυπο». Ο Zuckerberg το έκανε σίγουρα αυτό, αλλά είναι αμφίβολο ότι ήταν ο αντίκτυπος που ονειρευόταν στην κρεβατοκάμαρά του στην φοιτητική εστία. Στην ομιλία του, ο Zuckerberg εντόπισε μια σειρά προκλήσεων που αντιμετώπιζε η γενιά του, μεταξύ των οποίων: «Δεκάδες εκατομμύρια θέσεις εργασίας αντικαταστάθηκαν από την αυτοματοποίηση», ανισότητα («υπάρχει κάποιο πρόβλημα με το σύστημά μας όταν μπορώ να φύγω από εδώ και να φτιάξω δισεκατομμύρια δολάρια σε δέκα χρόνια, ενώ εκατομμύρια φοιτητές δεν μπορούν να πληρώσουν τα δάνειά τους») και «οι δυνάμεις του αυταρχισμού, του απομονωτισμού και του εθνικισμού», οι οποίες αντιτίθενται στην «ροή της γνώσης, του εμπορίου και της μετανάστευσης». Αυτό που παρέλειψε να αναφέρει ήταν η σημαντική συμβολή που η εταιρεία του και οι ομόλογοί της στην Silicon Valley έχουν κάνει και στα τρία αυτά προβλήματα.

Ο Mark Zuckerberg σε συνέδριο στο Σαν Φρανσίσκο, τον Απρίλιο του 2016. STEPHEN LAM / REUTERS
------------------------------------------------------------------------------

Δεν υπάρχουν επιχειρήσεις στον κόσμο που να εργάζονται σκληρότερα από τους τεχνολογικούς γίγαντες της Καλιφόρνιας για να εξαλείψουν θέσεις εργασίας όπως η οδήγηση ενός φορτηγού. Κανένα άτομο δεν αποτελεί καλύτερο παράδειγμα της θεαματικής αύξησης του πλούτου του κορυφαίου 0,01% των αμοιβών από όσο οι άρχοντες της Silicon Valley. Και καμία εταιρεία δεν έκανε περισσότερα από όσο το Facebook -αν και αθέλητα- για να βοηθήσει τους λαϊκιστές να κερδίσουν τις πολιτικές τους νίκες στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις Ηνωμένες Πολιτείες το 2016. Γιατί χωρίς το θησαυροφυλάκιο των δεδομένων του Facebook σχετικά με τους χρήστες του, θα ήταν σίγουρα αδύνατο οι σχετικά χαμηλού προϋπολογισμού εκστρατείες του Brexit και του Trump να έχουν επιτύχει. Η εταιρεία διαδραμάτισε ασυναίσθητα ρόλο κλειδί στην περυσινή επιδημία των ψεύτικων ειδήσεων.

Ο Ζούκερμπεργκ δεν είναι σε καμία περίπτωση ο μόνος οπαδός ενός δικτυωμένου κόσμου: Μια «παγκόσμια κοινότητα», σύμφωνα με τα λόγια του. Από το 1996, όταν ο John Perry Barlow, ο στιχουργός του μουσικού συγκροτήματος Grateful Dead που έγινε ακτιβιστής του κυβερνοχώρου, δημοσίευσε την «Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του Κυβερνοχώρου», στην οποία ζήτησε από τις «Κυβερνήσεις του Βιομηχανικού Κόσμου, εσείς κουρασμένοι γίγαντες από σάρκα και χάλυβα», να μας «αφήσετε ήσυχους», υπήρξε μια πραγματική παρέλαση από μαζορέτες υπέρ της καθολικής διασυνδεσιμότητας. «Η τρέχουσα δικτυακή τεχνολογία . . . ευνοεί πραγματικά τους πολίτες», έγραψαν ο Eric Schmidt και ο Jared Cohen της Google το 2013. «Ποτέ πριν δεν έχουν συνδεθεί τόσα πολλά άτομα μέσω ενός δικτύου άμεσης απόκρισης». Αυτό, υποστήριξαν, θα έχει πραγματικές επιπτώσεις «που αλλάζουν το παιχνίδι» για την πολιτική παντού. Η αρχική φάση της Αραβικής Άνοιξης [6] φαινόταν να δικαιώνει την αισιόδοξή ανάλυσή τους˙ η επακόλουθη διολίσθηση της Συρίας και της Λιβύης σε εμφύλιο πόλεμο, όχι τόσο.

Όπως και το τραγούδι «Imagine» του John Lennon, τα ουτοπικά οράματα ενός δικτυωμένου κόσμου είναι διαισθητικά ελκυστικά. Για παράδειγμα, στην ομιλία του στο Χάρβαρντ, ο Zuckerberg ισχυρίστηκε ότι «το μεγάλο τόξο της ανθρώπινης ιστορίας στρέφεται προς τους ανθρώπους που έρχονται κοντά σε όλο και μεγαλύτερους αριθμούς –από τις φυλές, στις πόλεις [και μετά] στα έθνη- για να επιτύχουν πράγματα που δεν θα μπορούσαμε μόνοι μας». Ωστόσο αυτό το όραμα, μιας ενιαίας παγκόσμιας κοινότητας ως το χρυσό δισκοπότηρο στο τέλος του τόξου της ιστορίας, έρχεται σε αντίθεση με όλα όσα γνωρίζουμε για το πώς λειτουργούν τα κοινωνικά δίκτυα. Μακράν του να είναι καινούργια, τα δίκτυα ήταν πάντοτε πανταχού παρόντα στον φυσικό κόσμο και στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Το μόνο νέο πράγμα στα σημερινά κοινωνικά δίκτυα είναι ότι είναι τα μεγαλύτερα και ταχύτερα που συνδέουν δισεκατομμύρια ανθρώπους σε δευτερόλεπτα. Πολύ πριν από την ίδρυση του Facebook, ωστόσο, οι μελετητές είχαν ήδη πραγματοποιήσει πολλές έρευνες για το πώς λειτουργούν τα μικρότερα και πιο αργά κοινωνικά δίκτυα. Αυτό που βρήκαν δεν δίνει έδαφος για αισιοδοξία για το πώς θα λειτουργούσε ένας πλήρως δικτυωμένος κόσμος.

ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΛΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΑΠΟΜΟΝΩΜΕΝΟΙ

Έξι θεμελιώδη στοιχεία μπορούν να βοηθήσουν όσους δεν έχουν εμπειρία στην θεωρία των δικτύων να σκεφτούν με μεγαλύτερη καθαρότητα τις πιθανές πολιτικές και γεωπολιτικές επιπτώσεις των γιγάντιων, υψηλής ταχύτητας κοινωνικών δικτύων [7]. Το πρώτο αφορά το μοτίβο των συνδέσεων εντός των δικτύων. Από την εποχή της δουλειάς του Ελβετού μελετητή Leonhard Euler τον 18ο αιώνα, οι μαθηματικοί έχουν συλλάβει τα δίκτυα ως γραφήματα κόμβων (nodes) που συνδέονται μεταξύ τους με συνδέσμους ή, στην γλώσσα της θεωρίας του δικτύου, «ακμές» (edges). Οι άνθρωποι σε ένα κοινωνικό δίκτυο είναι απλά κόμβοι που συνδέονται με ακμές που ονομάζουμε «σχέσεις». Όμως, όλοι οι κόμβοι ή οι ακμές σε ένα κοινωνικό δίκτυο δεν είναι ίσοι, επειδή λίγα κοινωνικά δίκτυα μοιάζουν με ένα απλό πλέγμα στο οποίο κάθε κόμβος έχει τον ίδιο αριθμό ακμών με όλα τα υπόλοιπα. Τυπικά, ορισμένοι κόμβοι και ακμές είναι πιο σημαντικοί από τους άλλους. Για παράδειγμα, ορισμένοι κόμβοι έχουν υψηλότερο «βαθμό», που σημαίνει ότι έχουν περισσότερες ακμές, και μερικοί έχουν υψηλότερη «ενδιάμεση κεντρικότητα» (betweenness centrality), που σημαίνει ότι λειτουργούν ως οι πολυάριθμοι κόμβοι μέσω των οποίων πρέπει να περάσει πολλή κυκλοφορία του δικτύου. Για να το θέσουμε με διαφορετικό τρόπο, μερικές κρίσιμες ακμές μπορούν να λειτουργήσουν ως γέφυρες, συνδέοντας μεταξύ τους διαφορετικά σύνολα κόμβων που διαφορετικά δεν θα μπορούσαν να επικοινωνήσουν. Παρόλα αυτά, σχεδόν πάντα θα υπάρχουν «απομονωμένοι στο δίκτυο» (network isolates) -μεμονωμένοι κόμβοι που δεν συνδέονται με τα κύρια στοιχεία του δικτύου.

Ταυτόχρονα, όμοιος ομοίω αεί πελάζει. Λόγω του φαινομένου που είναι γνωστό ως «ομοφιλία» (homophily), ή η ελκυστικότητα στην ομοιότητα, τα κοινωνικά δίκτυα τείνουν να σχηματίζουν συστάδες κόμβων με παρόμοιες ιδιότητες ή συμπεριφορές. Το αποτέλεσμα, όπως διαπίστωσαν οι ερευνητές όταν σπούδαζαν σε Αμερικανικά γυμνάσια, μπορεί να είναι ο αυτο-διαχωρισμός κατά μήκος φυλετικών γραμμών ή άλλων μορφών πόλωσης. Ο πρόσφατος διαχωρισμός της αμερικανικής δημόσιας σφαίρας σε δύο θαλάμους αντήχησης, καθένας εκ των οποίων δεν ακούει τις επιχειρηματολογίες του άλλου, είναι μια τέλεια εικόνα.

Ένα κοινό λάθος αρκετής από την πολύ δημοφιλή αρθρογραφία σχετικά με τα κοινωνικά δίκτυα είναι να γίνεται διάκριση μεταξύ δικτύων και ιεραρχιών. Πρόκειται για μια ψευδή διαφορά. Μια ιεραρχία είναι απλά ένα ειδικό είδος δικτύου με περιορισμένους αριθμούς οριζόντιων ακμών, επιτρέποντας σε έναν μοναδικό κυρίαρχο κόμβο να διατηρεί εξαιρετικά υψηλό βαθμό και εξαιρετικά υψηλή κεντρικότητα. Η ουσία κάθε αυτοκρατορίας είναι ότι οι κόμβοι που βρίσκονται πιο κάτω στο οργανόγραμμα δεν μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους, πολύ λιγότερο να οργανωθούν, χωρίς να περνούν από τον κεντρικό κόμβο. Η σωστή διάκριση είναι μεταξύ των ιεραρχικών δικτύων (hierarchical networks) και των κατανεμημένων δικτύων (distributed networks).

Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, τα ιεραρχικά δίκτυα κυριαρχούσαν επί των κατανεμημένων δικτύων. Σε σχετικά μικρές κοινότητες με σχετικά συχνές συγκρούσεις, η κεντρική ηγεσία απολάμβανε ένα μεγάλο πλεονέκτημα, διότι ο πόλεμος είναι γενικά ευκολότερος υπό κεντρική διοίκηση και έλεγχο. Επιπλέον, στις περισσότερες γεωργικές κοινωνίες, η παιδεία ήταν το προνόμιο μιας μικρής ελίτ, έτσι ώστε μόνο μερικοί κόμβοι συνδέονταν με τα γραπτά κείμενα. Αλλά τότε, πριν από περισσότερα από 500 χρόνια, ήρθε η τυπογραφία. Ενίσχυσε την αίρεση του Μαρτίνου Λούθηρου και γεννήθηκε ένα νέο δίκτυο.

Ο Λούθηρος πίστευε ότι το αποτέλεσμα του κινήματός του για τη μεταρρύθμιση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας [8] θα ήταν αυτό που έφτασε να αποκαλείται «ιεροσύνη όλων των πιστών», το ισοδύναμο στον 16ο αιώνα της «παγκόσμιας κοινότητας» του Ζούκερμπεργκ. Στην πράξη, η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση παρήγαγε περισσότερο από έναν αιώνα αιματηρών θρησκευτικών συγκρούσεων. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα νέα δόγματα, όπως του Λούθηρου και αργότερα του Τζον Κάλβιν, δεν διαδόθηκαν ομοιόμορφα στους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς. Αν και ο Προτεσταντισμός απέκτησε γρήγορα την δομή ενός δικτύου, η ομοφιλία οδήγησε στην πόλωση, με τα μέρη της Ευρώπης που μοιάζουν περισσότερο με την αστική Γερμανία όσον αφορά την πυκνότητα του πληθυσμού και την παιδεία να αγκαλιάζουν τη νέα θρησκεία, και τις πιο αγροτικές περιοχές να αντιδρούν εναντίον της, υιοθετώντας την παπική Αντι-μεταρρύθμιση. Ωστόσο, αποδείχθηκε αδύνατο για τους Καθολικούς ηγέτες να καταστρέψουν τα προτεσταντικά δίκτυα, ακόμη και με μαζικές εκτελέσεις, ακριβώς όπως αποδείχθηκε αδύνατο να εξαλειφθεί πλήρως ο καθολικισμός στα κράτη που υιοθέτησαν την Μεταρρύθμιση.

Η ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΑΔΥΝΑΜΩΝ ΔΕΣΜΩΝ

Η δεύτερη επίγνωση είναι ότι οι ασθενείς δεσμοί είναι ισχυροί. Όπως έδειξε ο κοινωνιολόγος του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, Mark Granovetter, σε ένα σπερματικό άρθρο του το 1973 [9], οι γνωριμίες είναι οι γέφυρες μεταξύ ομάδων φίλων και είναι αυτοί οι αδύναμοι δεσμοί που κάνουν τον κόσμο να φαίνεται μικρός. Στο διάσημο πείραμα με αλυσιδωτές επιστολές που δημοσίευσε το 1967 ο ψυχολόγος Stanley Milgram, αποδείχτηκε ότι υπάρχουν μόνο επτά βαθμοί διαχωρισμού μεταξύ μιας χήρας υπαλλήλου στην Omaha της Νεμπράσκα και ενός χρηματιστή της Βοστώνης τον οποίον εκείνη δεν γνωρίζει.

Άνθρωποι φωτογραφίζονται σε μια τελετή ανάρτησης της σημαίας στην Πλατεία Tianamen, στο Πεκίνο, τον Δεκέμβριο του 2016. JASON LEE / REUTERS
------------------------------------------------------------------------

Όπως η Μεταρρύθμιση, η επιστημονική επανάσταση και ο Διαφωτισμός ήταν φαινόμενα που καθοδηγήθηκαν από δίκτυα, όμως εξαπλώθηκαν ταχύτερα και μακρύτερα. Αυτό αντανακλά την σημασία των γνωριμιών σε δίκτυα αντιστοίχησης (correspondence networks) όπως οι κοινότητες του Βολτέρου και του Βενιαμίν Φραγκλίνου, οι οποίες διαφορετικά θα μπορούσαν να παραμείνουν υποδιαιρεμένες σε εθνικές ομάδες. Επίσης, αντανακλούσε τον τρόπο με τον οποίο οι νέες κοινωνικές οργανώσεις -κυρίως ο Τεκτονισμός- αύξησαν τη συνδεσιμότητα των ομοϊδεάτων, παρά τις καθιερωμένες διαιρέσεις της κοινωνικής θέσης [του καθενός]. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσες πολλές προσωπικότητες-κλειδιά στην Αμερικανική Επανάσταση, από τον Τζορτζ Ουάσινγκτον μέχρι τον Paul Revere, ήταν επίσης Ελευθεροτέκτονες.

ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΔΗΜΟΦΙΛΙΑ

Τρίτον, η δομή ενός δικτύου καθορίζει την βιωσιμότητά του. Όπως έδειξε το πρόσφατο έργο των κοινωνικών επιστημόνων Nicholas Christakis και James Fowler, η μεταδοτικότητα μιας ασθένειας ή μιας ιδέας εξαρτάται τόσο από την δομή ενός κοινωνικού δικτύου όσο κι από τις εγγενείς ιδιότητες του ιού ή της ιδέας. Η ιστορία του τέλους του δέκατου όγδοου αιώνα δείχνει αυτό το σημείο καλά. Οι ιδέες που ενέπνευσαν τόσο την Αμερικανική Επανάσταση όσο και την Γαλλική Επανάσταση ήταν ουσιαστικά οι ίδιες και αμφότερες μεταδόθηκαν μέσω των δικτύων αλληλογραφίας, δημοσίευσης και κοινωνικότητας. Αλλά οι δομές του δικτύου της αποικιακής Αμερικής και του αρχαίου καθεστώτος της Γαλλίας ήταν βαθιά διαφορετικές (για παράδειγμα, η πρώτη δεν διέθετε μεγάλη, αναλφάβητη αγροτιά). Εκεί που η μια επανάσταση δημιούργησε μια σχετικά ειρηνική, αποκεντρωμένη δημοκρατία, αν και [μια δημοκρατία] δεσμευμένη σε μια μεταβατική περίοδο δουλείας, η άλλη δημιούργησε μια βίαιη και κατά καιρούς αναρχική δημοκρατία που σύντομα ακολούθησε την αρχαία ρωμαϊκή πορεία προς την τυραννία και την αυτοκρατορία.

Η ιεραρχική τάξη δεν αποκαταστάθηκε εύκολα μετά την πτώση της ναπολεόντιας Γαλλίας το 1814. Χρειάστηκαν οι μεγάλες δυνάμεις που κυριάρχησαν στο Συνέδριο της Βιέννης, το οποίο ολοκληρώθηκε το επόμενο έτος, για να αποκατασταθεί η μοναρχική διακυβέρνηση στην Ευρώπη και στην συνέχεια να την εξαγάγουν στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου με την μορφή των αποικιακών αυτοκρατοριών. Αυτό που επέτρεψε την εξάπλωση του ιμπεριαλισμού ήταν το γεγονός ότι οι τεχνολογίες της βιομηχανικής εποχής -σιδηρόδρομοι, ατμόπλοια και τηλεγραφήματα- ευνόησαν την εμφάνιση «υπερκόμβων» (superhubs), με το Λονδίνο ως τον σημαντικότερο κόμβο. Με άλλα λόγια, η δομή των δικτύων άλλαξε, επειδή οι νέες τεχνολογίες προσφέρονταν για κεντρικό έλεγχο με τρόπους που δεν ήταν δυνατοί για τον Τύπο ή την ταχυδρομική υπηρεσία. Η πρώτη εποχή της παγκοσμιοποίησης, μεταξύ 1815 και 1914, ήταν η εποχή των ελεγκτών των τρένων και των ωραρίων.

ΤΑ ΔΙΚΤΥΑ ΔΕΝ ΚΟΙΜΟΥΝΤΑΙ ΠΟΤΕ

Τέταρτον, πολλά δίκτυα είναι σύνθετα προσαρμοστικά συστήματα που μεταβάλλουν συνεχώς το σχήμα τους. Τέτοια ήταν η περίπτωση ακόμη και για τα πιο ιεραρχικά κράτη όλων των εποχών, τις ολοκληρωτικές αυτοκρατορίες που προεδρεύονταν από τον Αδόλφο Χίτλερ, τον Ιωσήφ Στάλιν και τον Μάο Τσε Τουνγκ. Με το σιδερένιο χέρι του στην κομματική γραφειοκρατία και την ικανότητά του να παγιδεύει το σοβιετικό τηλεφωνικό σύστημα, ο Στάλιν [10] ήταν ίσως ο υπέρτατος μονοκράτορας, ένας τόσο ισχυρός άνθρωπος που θα μπορούσε αποτελεσματικά να κάνει παράνομα όλα τα ανεπίσημα κοινωνικά δίκτυα, ακόμη και να διώξει [ποινικά] την ποιήτρια Anna Akhmatova για μια παράνομη νύχτα συζητήσεων με τον φιλόσοφο Isaiah Berlin. Στην δεκαετία του 1950, η χριστιανική δημοκρατική Ευρώπη και η κορπορατική Αμερική ήταν ιεραρχικές, επίσης -απλά κοιτάξτε τα οργανογράμματα της General Motors των μέσων του αιώνα- αλλά καθόλου στον ίδιο βαθμό. Μια μεταρρυθμιστική εκστρατεία με βάση το δίκτυο, όπως το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων, ήταν αδιανόητη στην Σοβιετική Ένωση. Εκείνοι που αγωνίστηκαν κατά του φυλετικού διαχωρισμού στον αμερικανικό νότο καταπονήθηκαν, αλλά οι προσπάθειες να τους πατάξουν τελικά απέτυχαν.

Τα μέσα του εικοστού αιώνα ήταν μια εποχή που ταίριαξε στην ιεραρχική διακυβέρνηση. Όμως με το ξεκίνημα της δεκαετίας του 1970, αυτό άρχισε να αλλάζει. Είναι δελεαστικό να υποθέσουμε ότι η πίστωση πηγαίνει στην τεχνολογία. Ωστόσο, σε στενότερη επιθεώρηση, η Silicon Valley ήταν μια συνέπεια, και όχι μια αιτία, της αποδυνάμωσης του κεντρικού ελέγχου. Το Διαδίκτυο [11] εφευρέθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες και όχι στην Σοβιετική Ένωση ακριβώς επειδή το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ, απορροφημένο με έναν καταστροφικό πόλεμο στο Βιετνάμ, ουσιαστικά άφησε τους επιστήμονες υπολογιστών στην Καλιφόρνια να δημιουργήσουν οποιοδήποτε σύστημα επικοινωνίας μεταξύ ηλεκτρονικών υπολογιστών τους άρεσε. Αυτό δεν συνέβη στην περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης, όπου ένα ανάλογο έργο, το οποίο διευθυνόταν από το Ινστιτούτο Κυβερνητικής, στο Κίεβο, απλά τερματίστηκε από το Υπουργείο Οικονομικών.

Οι δεκαετίες του 1970 και του 1980 είδαν δύο μεγάλες μεταβάσεις φάσης μέσα στις υπερδυνάμεις που διεξήγαγαν τον Ψυχρό Πόλεμο, σηματοδοτώντας την αυγή της δεύτερης δικτυωμένης εποχής. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η παραίτηση του προέδρου Ρίτσαρντ Νίξον φαινόταν να αποτελεί σημαντική νίκη για τον ελεύθερο Τύπο και την αντιπροσωπευτική κυβέρνηση επί της δυνητικής αυτοκρατορικής προεδρίας. Ωστόσο, το σκάνδαλο Watergate, η ήττα στο Βιετνάμ και οι κοινωνικές και οικονομικές κρίσεις στα μέσα της δεκαετίας του '70 δεν κλιμακώθηκαν σε πλήρη καταστροφή του συστήματος. Πράγματι, η προεδρία του Ronald Reagan αποκατέστησε με μεγάλη ευκολία το κύρος του εκτελεστικού κλάδου. Αντιθέτως, η κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας στην Ανατολική Ευρώπη προκλήθηκε από δίκτυα αντικομμουνιστικής διαφωνίας που δεν είχαν σχεδόν κανένα τεχνολογικά προηγμένο μέσο επικοινωνίας. Όντως, ακόμη και η εκτύπωση τους ήταν απαγορευμένη, εξ ου και η υπόγεια λογοτεχνία που ονομάζεται «samizdat». Η πολωνική περίπτωση απεικονίζει καλά το ρόλο των δικτύων: Το συνδικάτο Αλληλεγγύη πέτυχε μόνο επειδή ήταν ενσωματωμένο σε ένα ετερογενές δίκτυο αντιπολιτευτικών ομάδων.

ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ

Η πέμπτη επίγνωση είναι ότι τα δίκτυα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και χρειάζεται ένα δίκτυο για να νικήσει ένα δίκτυο. Όταν τα δίκτυα συνδέονται με άλλα δίκτυα, συχνά προκύπτουν καινοτομίες. Αλλά τα δίκτυα μπορούν επίσης να επιτεθούν το ένα στο άλλο. Ένα καλό παράδειγμα είναι ο τρόπος με τον οποίο η πνευματική κοινωνία του Πανεπιστημίου Cambridge, γνωστή ως «οι Απόστολοι», δέχθηκε επίθεση από την KGB στην δεκαετία του 1930. Σε μια από τις πιο επιτυχημένες επιχειρήσεις [των υπηρεσιών] πληροφοριών του εικοστού αιώνα, οι Σοβιετικοί κατόρθωσαν να στρατολογήσουν αρκετούς κατασκόπους από τις τάξεις των Αποστόλων, κερδίζοντας τεράστιους αριθμούς βρετανικών και συμμαχικών εγγράφων υψηλού επιπέδου κατά την διάρκεια και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η περίπτωση αυτή απεικονίζει μια από τις βασικές αδυναμίες των κατανεμημένων δικτύων. Δεν ήταν μόνο η διανόηση του Cambridge στην οποία διείσδυσαν οι Σοβιετικοί˙ επίσης, χάκαραν ολόκληρο το δίκτυο των ηλικιωμένων που διηύθυνε την βρετανική κυβέρνηση τον 20ό αιώνα. Ήταν σε θέση να το πράξουν ακριβώς επειδή οι ακλόνητες υποθέσεις και οι άγραφοι κανόνες του βρετανικού κατεστημένου προκάλεσαν προφανείς αποδείξεις για προδοσία που έπρεπε να αγνοηθούν ή να εξηγηθούν. Σε αντίθεση με τις ιεραρχίες, οι οποίες τείνουν να είναι παρανοϊκές σχετικά με την ασφάλεια, τα κατανεμημένα δίκτυα είναι γενικά κακά στην αυτοάμυνα.

Ομοίως, οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκαν από ένα δίκτυο σε ένα άλλο δίκτυο: Η Αλ Κάιντα κατά του οικονομικού και πολιτικού συστήματος των ΗΠΑ. Ωστόσο, δεν ήταν τόσο πολύ η άμεση βλάβη των τρομοκρατικών επιθέσεων που προκάλεσε το πραγματικό κόστος για τις Ηνωμένες Πολιτείες, όσο οι απρόβλεπτες συνέπειες της αντίδρασης της εθνικής ασφαλείας. Γράφοντας στους Los Angeles Times τον Αύγουστο του 2002, πριν γίνει σαφές ότι το Ιράκ επρόκειτο να υποστεί εισβολή, ο πολιτικός επιστήμονας John Arquilla [12] προνοητικά επεσήμανε τις ελλείψεις σε μια τέτοια προσέγγιση. «Σε έναν πόλεμο δικτύων, όπως αυτός που βρισκόμαστε τώρα, οι στρατηγικοί βομβαρδισμοί σημαίνουν λίγα και τα περισσότερα δίκτυα δεν βασίζονται σε έναν ή και πολλούς μεγάλους ηγέτες για να τους στηρίξουν και να τους καθοδηγήσουν», έγραψε. Επικρίνοντας την διοίκηση του George W. Bush για την δημιουργία του Υπουργείου Εσωτερικής Ασφάλειας, υποστήριξε: «Η ιεραρχία είναι ένα αδέξιο εργαλείο για να χρησιμοποιηθεί εναντίον ενός ευέλικτου δικτύου: Βάζει δίκτυα να πολεμούν δίκτυα, περίπου όπως σε προηγούμενους πολέμους έβαζε τανκς να πολεμούν τανκς».

Χρειάστηκαν τέσσερα οδυνηρά χρόνια μετά την εισβολή στο Ιράκ για να μαθευτεί αυτό το μάθημα. Κοιτάζοντας πίσω στην αποφασιστική φάση της εφόρμησης των στρατιωτικών δυνάμεων των ΗΠΑ το 2007, ο Αμερικανός στρατηγός Stanley McChrystal συνόψισε αυτό που είχε μάθει. Για να κατανικήσει το τρομοκρατικό δίκτυο του Abu Musab al-Zarqawi, έγραψε ο McChrystal, η ομάδα εργασίας του «έπρεπε να αναπαράγει την διασπορά του, την ευελιξία και την ταχύτητά του». Και συνέχισε: «Με την πάροδο του χρόνου, το ‘χρειάζεται ένα δίκτυο για να νικήσει ένα δίκτυο’ έγινε το σύνθημα σε ολόκληρη την διοίκηση και μια περίληψη οκτώ λέξεων της βασικής επιχειρησιακής ιδέας μας».

Η ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ

Η έκτη επίγνωση είναι ότι τα δίκτυα είναι βαθιά άνισα. Ένα διαρκές αίνιγμα είναι ο λόγος για τον οποίο η οικονομική κρίση του 2008 [13] προκάλεσε μεγαλύτερες οικονομικές ζημίες στις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους από ό, τι οι τρομοκρατικές επιθέσεις του 2001, παρόλο που κανείς δεν σχεδίαζε την χρηματοπιστωτική κρίση με κακόβουλη προηγούμενη σκέψη. (Εύλογες εκτιμήσεις για τις ζημίες που προκάλεσε η οικονομική κρίση στις Ηνωμένες Πολιτείες κυμαίνονται από 5,7 έως 13 τρισεκατομμύρια δολάρια, ενώ η υψηλότερη εκτίμηση για το κόστος του πολέμου κατά της τρομοκρατίας ανέρχεται σε 4 τρισεκατομμύρια δολάρια). Η εξήγηση έγκειται στις δραματικές αλλαγές στην χρηματοπιστωτική διάρθρωση του κόσμου που ακολούθησαν την εισαγωγή της τεχνολογίας των πληροφοριών στην τραπεζική. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα είχε γίνει τόσο περίπλοκο που έτεινε να ενισχύει τις κυκλικές διακυμάνσεις. Δεν ήταν μόνο ότι τα χρηματοπιστωτικά κέντρα είχαν γίνει πιο αλληλένδετα και με συνδέσεις υψηλότερης ταχύτητας˙ ήταν ότι πολλά ιδρύματα ήταν ελάχιστα διαφοροποιημένα και ανεπαρκώς ασφαλισμένα. Αυτό που το αμερικανικό Υπουργείο Οικονομικών, η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ και άλλες ρυθμιστικές Αρχές δεν κατάφεραν να κατανοήσουν όταν αρνήθηκαν την διάσωση της Lehman Brothers το 2008 ήταν ότι παρόλο που ο διευθύνων σύμβουλός της, ο Richard Fuld, ήταν κάτι σαν «απομονωμένος από το δίκτυο» (network isolate) στην Wall Street –χωρίς συμπάθειες από τους ομολόγους του (συμπεριλαμβανομένου του υπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ, Χένρι Πόλσον, πρώην επικεφαλής της Goldman Sachs)- η ίδια η τράπεζα ήταν ένας κρίσιμος κόμβος σε ένα επικίνδυνα εύθραυστο διεθνές χρηματοπιστωτικό δίκτυο. Οι οικονομολόγοι που δεν είχαν εκπαιδευτεί στην θεωρία δικτύων υποτιμούσαν θλιβερά τον αντίκτυπο της αποτυχίας της Lehman Brothers.

Κατά την περίοδο μετά την χρηματοπιστωτική κρίση, όλοι οι άλλοι παγιδεύτηκαν με τον χρηματοπιστωτικό κόσμο: Η υπόλοιπη κοινωνία έγινε δικτυωμένη με τους τρόπους που, πριν από δέκα χρόνια, ήταν μόνο οι τραπεζίτες. Αυτή η αλλαγή υποτίθεται ότι θα οδηγούσε στον γενναίο νέο κόσμο της παγκόσμιας κοινότητας, με κάθε πολίτη επίσης να είναι netizen, εξοπλισμένος με τεχνολογία για να λέει την αλήθεια στην εξουσία και να την κρατά υπόλογη. Και πάλι, τα διδάγματα της θεωρίας του δικτύου είχαν παραβλεφθεί, γιατί τα γιγαντιαία κοινωνικά δίκτυα δεν είναι ούτε κατ’ ελάχιστον ισότιμα. Για να είμαστε ακριβείς, έχουν πολλούς κόμβους με πολύ μεγάλο αριθμό ακμών και πολλούς περισσότερους με πολύ λίγες ακμές από ό, τι θα συνέβαινε σε ένα τυχαία παραγόμενο δίκτυο. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, καθώς επεκτείνονται τα κοινωνικά δίκτυα, οι κόμβοι κερδίζουν νέες ακμές ανάλογα με τον αριθμό [ακμών] που έχουν ήδη.

Το φαινόμενο είναι μια εκδοχή αυτού που ονομάζει ο κοινωνιολόγος Ρόμπερτ Μέρτον «το φαινόμενο του Ματθαίου», κατά το Ευαγγέλιο του Ματθαίου 25:29: «Διότι ο καθένας που έχει θα του δίνονται, και θα έχει αφθονία˙ αλλά από εκείνον που δεν έχει θα του παίρνουν ακόμη και αυτά που έχει». Στην επιστήμη, για παράδειγμα, η επιτυχία τρέφει την επιτυχία: Στον επιστήμονα που έχει ήδη αναφορές και βραβεία, θα δοθούν περισσότερα. Αλλά η τάση είναι ίσως πιο ορατή στην Silicon Valley. Το 2001, ο προγραμματιστής λογισμικού Eric Raymond προέβλεψε με βεβαιότητα ότι το κίνημα ανοιχτής πηγής (open-source) θα κερδίσει μέσα σε τρία έως πέντε χρόνια. Επρόκειτο να απογοητευθεί. Το όνειρο του ανοικτού κώδικα πέθανε με την άνοδο των μονοπωλίων και των δυοπωλίων που απέκρουσαν με επιτυχία τις κυβερνητικές ρυθμίσεις που θα εμπόδιζαν την ανάπτυξή τους. Η Apple και η Microsoft δημιούργησαν κάτι κοντά σε ένα δυοπώλιο λογισμικού. Ξεκινώντας ως βιβλιοπωλείο, η Amazon έφθασε να κυριαρχεί στις online λιανικές πωλήσεις. Η Google καθιέρωσε ακόμα πιο γρήγορα ένα σχεδόν μονοπώλιο στην αναζήτηση. Και φυσικά, το Facebook κέρδισε τον αγώνα για να κυριαρχήσει στα κοινωνικά μέσα.

Την στιγμή που γραφόταν το κείμενο αυτό, το Facebook είχε 1,17 δισεκατομμύρια ενεργούς καθημερινούς χρήστες. Ωστόσο, η ιδιοκτησία της εταιρείας είναι ιδιαίτερα συγκεντρωμένη. Ο ίδιος ο Zuckerberg κατέχει μόλις πάνω από το 28% της εταιρείας, κάτι που τον καθιστά έναν από τους δέκα πλουσιότερους ανθρώπους στον κόσμο. Αυτή η ομάδα περιλαμβάνει επίσης τον Bill Gates, τον Jeff Bezos, τον Carlos Slim, τον Larry Ellison και τον Michael Bloomberg, των οποίων η περιουσία προέρχεται με κάποιο τρόπο από την πληροφορική. Χάρη στο φαινόμενο «ο πλούσιος γίνεται πλουσιότερος» [14], τα έσοδα στις επιχειρήσεις τους δεν μειώνονται. Τα τεράστια διαθέσιμα ρευστού, τους επιτρέπουν να εξαγοράσουν οποιονδήποτε δυνητικό ανταγωνιστή.

Στο Χάρβαρντ, ο Ζούκερμπεργκ οραματίστηκε «έναν κόσμο όπου όλοι έχουν μια αίσθηση σκοπού: Με το να αναλαμβάνουν μαζί μεγάλα σημαντικά έργα, με το να επαναπροσδιορίζουν την ισότητα έτσι ώστε ο καθένας να έχει την ελευθερία να επιδιώξει έναν σκοπό, και με το να οικοδομούν την κοινότητα σε ολόκληρο τον κόσμο». Ωστόσο, ο Zuckerberg προσωποποιεί αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν «τα οικονομικά των superstars», όπου τα κορυφαία ταλέντα σε έναν τομέα κερδίζουν πολύ-πολύ περισσότερο από εκείνους που έρχονται δεύτεροι. Και παράδοξα, τα περισσότερα από τα διορθωτικά μέτρα για την ανισότητα που ανέφερε ο Zuckerberg στην διατύπωσή του -ένα καθολικό βασικό εισόδημα, προσιτή παιδική μέριμνα, καλύτερη υγειονομική περίθαλψη και συνεχής εκπαίδευση- είναι βιώσιμα μόνο ως εθνικές πολιτικές που παρέχονται από το κράτος πρόνοιας του εικοστού αιώνα.

ΕΚΕΙΝΟ ΗΤΑΝ ΤΟΤΕ, ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΤΩΡΑ

Τα κεντρικά γραφεία της Google στο Αμβούργο της Γερμανίας, τον Ιούλιο του 2017. MORRIS MACMATZEN / REUTERS
----------------------------------------------------------------------------------------------

Ο παγκόσμιος αντίκτυπος του Διαδικτύου έχει λίγες αναλογίες στην ιστορία καλύτερες από τον αντίκτυπο της τυπογραφίας στην Ευρώπη του 16ου αιώνα. Ο προσωπικός υπολογιστής και το smartphone έδωσαν δύναμη στο άτομο όσο το φυλλάδιο και το βιβλίο στην εποχή του Λούθηρου. Πράγματι, οι τροχιές της παραγωγής και της τιμής των προσωπικών υπολογιστών στις Ηνωμένες Πολιτείες μεταξύ του 1977 και του 2004 φαίνονται αξιοσημείωτα παρόμοιες με τις τροχιές της παραγωγής και της τιμής των τυπωμένων βιβλίων στην Αγγλία από το 1490 έως το 1630.

Υπάρχουν όμως μερικές σημαντικές διαφορές μεταξύ της τρέχουσας δικτυωμένης εποχής και της εποχής που ακολούθησε την εμφάνιση της ευρωπαϊκής τυπογραφίας. Πρώτον, και πιο προφανές, η σημερινή επανάσταση της δικτύωσης είναι πολύ πιο γρήγορη και γεωγραφικά εκτεταμένη από όσο το κύμα των επαναστάσεων που εξαπέλυσε η γερμανική τυπογραφία.

Δεύτερον, οι διανεμητικές συνέπειες της τρέχουσας επανάστασης είναι αρκετά διαφορετικές. Η πρώιμη σύγχρονη Ευρώπη δεν ήταν ο ιδανικός τόπος για την επιβολή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, τα οποία εκείνη την εποχή υπήρχαν μόνο όταν οι τεχνολογίες θα μπορούσαν να μονοπωληθούν μυστικά από μια συντεχνία. Η εκτύπωση δεν δημιούργησε δισεκατομμυριούχους: Ο Γιοχάνες Γκούτενμπεργκ δεν ήταν Γκέιτς (το 1456 πτώχευσε πραγματικά). Επιπλέον, μόνο ένα υποσύνολο των μέσων ενημέρωσης που έγινε εφικτό με το τυπογραφείο -εφημερίδες και περιοδικά- επιδίωξε να κερδίσει χρήματα από την διαφήμιση, ενώ το κάνουν όλες οι πιο σημαντικές δικτυακές πλατφόρμες που επέτρεψε το Διαδίκτυο. Από εκεί προέρχονται τα δισεκατομμύρια δολάρια. Περισσότερο από ό, τι στο παρελθόν, υπάρχουν τώρα δύο διαφορετικά είδη ανθρώπων στον κόσμο: Όσοι κατέχουν και διαχειρίζονται δίκτυα και εκείνοι που απλώς τα χρησιμοποιούν.

Τρίτον, η εκτύπωση είχε ως αποτέλεσμα να διαταράξει την θρησκευτική ζωή στην Δυτική χριστιανοσύνη προτού διαταράξει οτιδήποτε άλλο. Αντίθετα, το Διαδίκτυο άρχισε με το να διαταράσσει το εμπόριο˙ μόνο πολύ πρόσφατα άρχισε να διαταράσσει την πολιτική και έχει πραγματικά διαταράξει μόνο μια θρησκεία, το Ισλάμ, ενισχύοντας την πιο ακραία εκδοχή του σουνιτικού φονταμενταλισμού.

Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν κάποιες σαφείς ομοιότητες μεταξύ της εποχής μας και της επαναστατικής περιόδου που ακολούθησε την εμφάνιση της τυπογραφίας. Πρώτον, όπως έκανε και η τυπογραφία, η σύγχρονη τεχνολογία πληροφοριών δεν μετασχηματίζει μόνο την αγορά -για παράδειγμα διευκολύνει την βραχυπρόθεσμη μίσθωση διαμερισμάτων- αλλά και την δημόσια σφαίρα. Ποτέ πριν δεν έχουν συνδεθεί τόσοι πολλοί άνθρωποι μαζί σε ένα δίκτυο άμεσης απόκρισης μέσω του οποίου οι ιδέες μπορούν να εξαπλωθούν γρηγορότερα από τους φυσικούς ιούς. Αλλά η αντίληψη ότι η ένταξη ολόκληρου του κόσμου στο διαδίκτυο θα δημιουργούσε μια ουτοπία netizen, όλων ίσων στον κυβερνοχώρο, ήταν πάντα μια φαντασία -τόσο αυταπάτη όσο και το όραμα του Λούθηρου για μια «ιεροσύνη όλων των πιστών». Η πραγματικότητα είναι ότι το παγκόσμιο δίκτυο έγινε ένας μηχανισμός μετάδοσης για όλα τα είδη μανίας και πανικού, ακριβώς όπως ο συνδυασμός της τυπογραφίας και του αλφαβητισμού αύξησε προσωρινά την επικράτηση των χιλιαστικών αιρέσεων και της μανίας των μαγισσών. Οι βαναυσότητες του Ισλαμικού Κράτους, ή ISIS, φαίνονται λιγότερο ιδιοσυγκρασιακές σε σύγκριση με εκείνες κάποιων κυβερνήσεων και αιρέσεων κατά τον 16ο και 17ο αιώνα. Η μόλυνση της δημόσιας σφαίρας με ψεύτικες ειδήσεις σήμερα γίνεται λιγότερο περίεργη όταν κάποιος θυμηθεί ότι η τυπογραφία διέδιδε βιβλία για τη μαγεία παράλληλα με βιβλία για την επιστήμη.

Επιπλέον, όπως και κατά την περίοδο στην διάρκεια και μετά την Μεταρρύθμιση, η σημερινή εποχή γίνεται μάρτυρας της διάβρωσης της εδαφικής κυριαρχίας. Τον 16ο και 17ο αιώνα, η Ευρώπη βυθίστηκε σε μια σειρά θρησκευτικών πολέμων γιατί η αρχή που διατυπώθηκε στην Ειρήνη του Augsburg το 1555 - cuius regio, eius religio (σε κάθε βασίλειο, η θρησκεία του ηγεμόνα)- τιμήθηκε κυρίως με την παραβίασή της. Στον εικοστό πρώτο αιώνα, υπάρχει ένα παρόμοιο φαινόμενο κλιμάκωσης της παρέμβασης στις εγχώριες υποθέσεις των κυρίαρχων κρατών. Δείτε την ρωσική προσπάθεια να επηρεάσει τις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 2016. Οι χάκερ και τα τρολλ της Μόσχας αποτελούν απειλή για την αμερικανική δημοκρατία, όχι ανόμοια με αυτή που οι Ιησουίτες ιερείς κάποτε είχαν θέσει στην Αγγλική Μεταρρύθμιση.

Για την ακαδημαϊκό Anne-Marie Slaughter, ο «υπερ-δικτυωμένος κόσμος» είναι, σε ισορροπία, ένας αγαθός τόπος. Οι Ηνωμένες Πολιτείες «θα βρουν σταδιακά την χρυσή τομή της δύναμης του δικτύου», έγραψε σε αυτές τις σελίδες πέρυσι, αν οι ηγέτες τους καταλάβουν πώς να επιχειρούν όχι μόνο στην παραδοσιακή «σκακιέρα» της διακρατικής διπλωματίας αλλά και στο νέο «δίκτυο» (web) των δικτύων, αξιοποιώντας τα πλεονεκτήματα του τελευταίου (όπως η διαφάνεια, η προσαρμοστικότητα και η δυνατότητα κλιμάκωσης). Άλλοι είναι λιγότερο σίγουροι. Στο The Seventh Sense, ο Joshua Cooper Ramo υποστηρίζει την άρση πραγματικών και εικονικών «πυλών» για να αποκλείσει τους Ρώσους, τους εγκληματίες στο διαδίκτυο, τους έφηβους βανδάλους του Internet και άλλους κακοποιούς. Ωστόσο, ο ίδιος ο Ράμο αναφέρει τους τρεις κανόνες ασφάλειας υπολογιστών που επινόησε ο κρυπτογράφος της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφάλειας, Ρόμπερτ Μόρις: «ΚΑΝΟΝΑΣ ΠΡΩΤΟΣ: Μην κατέχετε υπολογιστή. ΚΑΝΟΝΑΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ: Μην τον ανοίγετε. ΚΑΝΟΝΑΣ ΤΡΙΤΟΣ: Μην τον χρησιμοποιείτε». Αν συνεχίσουν να αγνοούν όλοι αυτές τις επιταγές -και κυρίως οι πολιτικοί ηγέτες, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν έχουν καν ενεργοποιήσει την «ταυτοποίηση δύο παραγόντων» (two-factor authentication) για τους λογαριασμούς του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου τους- ακόμη και οι πιο εξελιγμένες πύλες θα είναι άχρηστες.

Όσοι επιθυμούν να κατανοήσουν τις πολιτικές και γεωπολιτικές συνέπειες της σημερινής διασυνδεσιμότητας πρέπει να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή στις μεγάλες ιδέες της θεωρίας των δικτύων από όσο έκαναν μέχρι σήμερα. Αν το έκαναν, θα καταλάβαιναν ότι τα δίκτυα δεν είναι τόσο αγαθά όσο διαφημίζονται. Οι τεχνο-ουτοπικοί που δημιουργούν όνειρα μιας παγκόσμιας κοινότητας έχουν κάθε λόγο να διανέμουν το γλυκό ποτό τους στους χρήστες των οποίων τα δεδομένα τόσο εξειδικευμένα εξορύσσουν. Το ανεξέλεγκτο ολιγοπώλιο που κυριαρχεί στην Silicon Valley τα έχει πάει πολύ καλά από την δικτύωση του κόσμου [15]. Όλοι οι υπόλοιποι -οι απλοί χρήστες των δικτύων που εκείνοι κατέχουν- θα πρέπει να αντιμετωπίζουν τα μεσσιανικά οράματά τους με τον σκεπτικισμό που τους αξίζουν.

Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2017-08-15/false-prophecy-hyperc...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.amazon.com/Square-Tower-Networks-Freemasons-Facebook/dp/0735...
[2] https://twitter.com/nfergus
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/2017-07-10/globalism-and-nationa...
[4] https://www.nytimes.com/2017/05/20/technology/evan-williams-medium-twitt...
[5] https://www.cnbc.com/2017/05/26/full-text-of-mark-zuckerbergs-2017-harva...
[6]https://www.youtube.com/watch?v=Lw7d76UIxjA&list=PLCOOHm1WUv4BP1KqA1ezVddJ8WpSwCtyf&index=8
[7] https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2016-10-04/how-succeed-net...
[8] https://www.foreignaffairs.com/articles/2013-04-03/church-undivided
[9]https://sociology.stanford.edu/sites/default/files/publications/the_strength_of_weak_ties_and_exch_w-gans.pdf
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2006-01-01/failing-st...
[11] https://www.foreignaffairs.com/articles/2014-02-12/objects-go-online
[12] http://articles.latimes.com/2002/aug/25/opinion/op-arquilla25
[13] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2013-10-15/never-s...
[14] https://www.foreignaffairs.com/reviews/review-essay/2011-01-01/why-rich-...
[15] https://www.foreignaffairs.com/hyper-networked%2520world

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition