Η φιλελεύθερη τάξη είναι κάτι περισσότερο από ένας μύθος | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η φιλελεύθερη τάξη είναι κάτι περισσότερο από ένας μύθος

Αλλά πρέπει να προσαρμοστεί στη νέα ισορροπία δυνάμεων

Δεκαοκτώ μήνες στην διοίκηση του προέδρου των ΗΠΑ, Donald Trump, οι αναλυτές της εγχώριας και της εξωτερικής πολιτικής βρίσκονται στη μέση μιας πικρής αφύπνισης: Η πολιτική των ΗΠΑ, είτε κοινωνική, οικονομική, είτε διεθνής, ίσως να μην είναι ποτέ η ίδια ξανά. Μεταξύ των συνηθέστερων ρεφρέν από τους ειδήμονες της εξωτερικής πολιτικής είναι η προειδοποίηση ότι ο Trump έχει θέσει σε κίνδυνο την φιλελεύθερη διεθνή τάξη -τις προϋποθέσεις, τους κανόνες, τους νόμους και τα θεσμικά όργανα που έχουν υποστηρίξει την αμερικανική ισχύ από το 1945. Η εκδικητική μονομέρεια του προέδρου, μας λένε, είναι η διάλυση ενός αγαπημένου συστήματος που έχει φέρει ειρήνη και σταθερότητα στον κόσμο.

Στο πρόσφατο άρθρο του στο Foreign Affairs (The Myth of the Liberal Order [1]), ο Graham Allison παρέχει μια χρήσιμη διόρθωση σε αυτήν την οδυνηρή αφήγηση, συμμετέχοντας σε μια χορωδία αντιρρησιών φιλοσόφων της εξωτερικής πολιτικής [2] που επικρίνουν τον “μύθο της φιλελεύθερης τάξης". Οι υπερασπιστές του μύθου, υποστηρίζει ο Allison, λανθασμένα πιστώνουν την φιλελεύθερη τάξη με 70 χρόνια ειρήνης των μεγάλων δυνάμεων και κακώς της αποδίδονται τα κίνητρα πίσω από την δέσμευση των ΗΠΑ στο εξωτερικό. Το σύστημα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο οποίο ηγήθηκαν οι Ηνωμένες Πολιτείες, δεν ήταν ποτέ πλήρως φιλελεύθερο, διεθνές, βασισμένο σε κανόνες ή ομαλό. Στον πυρήνα του, καθοδηγείτο από έναν αγώνα για παγκόσμια κυριαρχία μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν η ισορροπία δυνάμεων μεταξύ αυτών των δύο πυρηνικών μεγαθηρίων -και η ηγεμονία των ΗΠΑ στις πιο πρόσφατες δεκαετίες- που εμπόδιζε έναν ακόμα παγκόσμιο πόλεμο. Για τον Allison, η αδιαφορία του Trump για τις φιλελεύθερες αξίες μπορεί να είναι ανησυχητική, αλλά οι Ηνωμένες Πολιτείες αντί να ονειρεύονται μια περασμένη εποχή ασυναγώνιστης φιλελεύθερης ηγεμονίας, πρέπει να επικεντρωθούν στην ανοικοδόμηση μιας ισχυρής δημοκρατίας εγχωρίως.

01082018-1.jpg

Σημαίες έξω από το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών στην Γενεύη, στην Ελβετία, τον Αύγουστο του 2017. REUTERS/DENIS BALIBOUSE
-----------------------------------------------------------------------

Παρόλο που είναι ένα ευπρόσδεκτο αντίδοτο προς τους πολλούς ευσεβείς ύμνους για την φιλελεύθερη διεθνή τάξη και τις επακόλουθες εκκλήσεις για την απόλυτη διατήρησή της, η κριτική του Allison δεν συμπορεύεται πλήρως με τα συμπεράσματά του. Η φιλελεύθερη τάξη ίσως να μην ήταν ο μοναδικός καθοριστικός παράγοντας των 70 ετών γεωπολιτικής, αλλά αυτό δεν δικαιολογεί μια γενική απόρριψη του ζητήματος ως [σαν να είναι] θέμα κρατικής δραστηριότητας ή ακαδημαϊκής μελέτης. Και παρόλο που η αποκατάσταση του ίδιου φιλελεύθερου συστήματος που θα υποστηρίζεται από τις Ηνωμένες Πολιτείες ως “απαραίτητο έθνος” είναι μια φαντασία, η υψηλή στρατηγική των Ηνωμένων Πολιτειών δεν θα πρέπει να απορρίψει εντελώς την έννοια της διεθνούς τάξης, ακόμη και αν ο κόσμος γίνει πιο πολυπολικός και οι Ηνωμένες Πολιτείες επικεντρωθούν στην υπεράσπιση της δημοκρατίας εγχωρίως.

ΚΑΤΙ ΠΙΟ ΠΑΝΩ ΑΠΟ ΜΥΘΟΣ 

Οι επικριτές της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης έχουν δίκιο να εφιστούν την προσοχή σε αυτό το συχνά εγκωμιασμένο αλλά σπάνια λεπτομερώς μελετημένο πλαίσιο. Μακράν του να είναι μια ενιαία κρυσταλλική δομή που είναι πανταχού παρούσα, η τάξη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο εμφανίστηκε και εξελίχθηκε σταδιακά κατά την διάρκεια του εικοστού αιώνα. Αρχικά δημιουργήθηκε ως ένα ευρέως Δυτικό έργο σχεδιασμένο για τη μεταπολεμική αποκατάσταση, και άκμασε κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Διαδόθηκε στην Ασία, την Αφρική και την Λατινική Αμερική μετά την αποαποικιοποίηση, ράγισε κατά την διάρκεια της οικονομικής στασιμότητας της δεκαετίας του 1970 και διεκδίκησε την οικουμενικότητα μόνο με την καταστροφή των ανταγωνιστών της την δεκαετία του 1990. Το να συγκαλύπτεται αυτή η συχνά αποδιαρθρωμένη, 70ετής εξέλιξη, με την επίκληση σε κάποιο μονολιθικό ιδεώδες, δεν είναι δίκαιο για την πολύπλοκη ιστορία της φιλελεύθερης τάξης. Ωστόσο, αυτή η περιπεπλεγμένη τροχιά δεν αποφεύγει την ιδέα της φιλελεύθερης τάξης προφανώς, είτε ως μια αναλυτική κατασκευή είτε ως ένας μεγάλος στρατηγικός στόχος.

Η φράση "φιλελεύθερη διεθνής τάξη" ήταν πάντοτε μια συντόμευση αντί της παγκόσμιας ηγεσίας των ΗΠΑ - μια δομή που διατηρούσε η αμερικανική ισχύς στην υπηρεσία των κυρίως Δυτικών προτιμήσεων. Ως το ισχυρότερο κράτος του συστήματος, οι Ηνωμένες Πολιτείες διαμόρφωσαν δυσανάλογα τους κανόνες της, διατηρώντας ταυτόχρονα το δικαίωμα να τους περιφρονούν περιοδικά. Αλλά η αναγνώριση αυτής της σχέσης δεν σημαίνει ότι η διεθνής τάξη του φιλελεύθερου συστήματος είναι καθαρά αντανάκλαση της ωμής ισχύος. Ακόμη και όταν η αντιπαλότητα ΗΠΑ-Σοβιετικής Ένωσης στον Ψυχρό Πόλεμο βγήκε από την διπολικότητα, η αγκαλιά των Ηνωμένων Πολιτειών στον φιλελεύθερο διεθνισμό [3] οδήγησε την προσέγγισή τους στους διεθνείς θεσμούς και την δομημένη συνεργασία στο Δυτικό μπλοκ. Χωρίς αντίπαλο στην μονοπολική εποχή, η υψηλή στρατηγική των ΗΠΑ ήταν πιο αξιοσημείωτη για την αυτοσυγκράτησή της από την απρόσκοπτη άσκηση καταναγκαστικής ισχύος, παρά έναν μεγάλο αριθμό από θλιβερές υπερβολές.

Πράγματι, η έννοια της διεθνούς τάξης είναι σημαντική ακόμη και σε έναν κόσμο σκληρής ισχύος, ακριβώς επειδή δεν μπορεί να περιοριστεί στα μονομερή συμφέροντα των ΗΠΑ ή στην παγκόσμια κατανομή στρατιωτικής και οικονομικής δύναμης. Αντί γι’ αυτά, αναδύθηκε και άντεξε τις συλλογικές προσπάθειες πολλών κρατών. Όταν οι κανόνες είναι θεσμοποιημένοι σε οργανισμούς ή νομικά καθεστώτα, αντικατοπτρίζουν επίπονες διπλωματικές προσπάθειες για τον εντοπισμό συγκλινόντων συμφερόντων και την κωδικοποίηση προτύπων κρατικής συμπεριφοράς. Όταν οι κανόνες αναπτύσσονται οργανικά, σε κανόνες ή εθιμικό δίκαιο, αντικατοπτρίζουν δεκαετίες στρατηγικής αλληλεπίδρασης [4], κατά την οποία επαναλαμβανόμενα μοτίβα συγκρούσεων και συνεργασίας έχουν δημιουργήσει προβλεψιμότητα. Από τον σχεδιασμό του, το φιλελεύθερο σύστημα υπό την ηγεσία των ΗΠΑ ενσωμάτωσε τέτοια χαρακτηριστικά. Ως εκ τούτου, προσέφερε σταθερότητα και σημαντικά πολιτικά, οικονομικά οφέλη και οφέλη ασφαλείας σε άλλα κράτη. 

Όταν ο Καναδός πρωθυπουργός Justin Trudeau, η Γερμανίδα καγκελάριος Angela Merkel, ο πρωθυπουργός της Ιαπωνίας Shinzo Abe και άλλοι σύμμαχοι των ΗΠΑ επικαλούνται σήμερα την καταπολεμούμενη φιλελεύθερη τάξη, είναι επειδή θέλουν να διατηρήσουν αυτά τα πλεονεκτήματα. Μακράν του να απορρίπτουν την τάξη ως απλό ευφημισμό για την ηγεμονία των ΗΠΑ, βλέπουν τα ίδια τα εθνικά τους συμφέροντα να διακυβεύονται. Αναγνωρίζουν επίσης ότι αυτά τα συμφέροντα δεν μπορούν να προστατευθούν χωρίς ισχυρές -και αφοσιωμένες- Ηνωμένες Πολιτείες. Ακόμη και η Κίνα, ο πιο τρομερός “εν αναμονή αμφισβητίας” της τάξης, βρίσκει αξία [5] στο να επιδοκιμάζει επιλεκτικά [6] τις αρχές της.

Η ΕΠΕΡΧΟΜΕΝΗ ΕΝΤΡΟΠΙΑ; 

Η φιλελεύθερη διεθνής τάξη είναι ένα χρήσιμο πλαίσιο για την κατανόηση των περιγραμμάτων και της αντοχής της στρατηγικής των ΗΠΑ τα τελευταία 70 χρόνια, αλλά δεν θα παραμείνει αμετάβλητη για άλλες επτά δεκαετίες. Μην έχοντας πετύχει ποτέ την καθολική αποδοχή που επιδίωξαν οι θριαμβευτές του Ψυχρού Πολέμου [7], η σημερινή τάξη απειλείται από τις δυσμενείς μεταβολές της εξισορρόπησης ισχύος: Η Κίνα είναι ρεβιζιονιστική στην άνοδό της και η Ρωσία είναι ρεβανιστική στην πτώση της. Η παγκόσμια επιρροή μετατοπίζεται προς τα ανατολικά, ωθώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη στην δεύτερη θέση.

Οι επίσημες και ανεπίσημες συμφωνίες που διέπουν την διακρατική αλληλεπίδραση -δηλαδή την διεθνή τάξη- πρέπει να προσαρμοστούν σε αυτή τη νέα πραγματικότητα, προκειμένου να αποφευχθεί μια άσχημη αποσύνθεση. Ωστόσο, η αλλαγή της ισορροπίας ισχύος δεν κάνει το τέλος της τάξης να είναι ένα προκαθορισμένο συμπέρασμα. Στις επόμενες δεκαετίες, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα παραμείνουν το πιο ισχυρό κράτος στον κόσμο από στρατιωτική, οικονομική και διπλωματική άποψη. Καμία άλλη χώρα δεν θα έχει την ίδια ικανότητα να διαμορφώσει την διεθνή τάξη, ακόμα και όταν η Ουάσιγκτον θα ασκήσει την εξουσία της με θεμελιωδώς διαφορετικούς όρους. Για να το θέσουμε διαφορετικά, το λυκόφως της μονοπολικής εποχής δεν είναι το ίδιο με το τέλος της παγκόσμιας ηγεσίας ή της υπεροχής των ΗΠΑ. Με τούτο ως δεδομένο, το πώς οι Ηνωμένες Πολιτείες προσαρμόζουν την υψηλή στρατηγική τους στην εσωτερική αναταραχή και στην σημαντική ρευστότητα στο εξωτερικό, θα έχει μεγάλη σημασία για το μέλλον της παγκόσμιας τάξης.

Άλλα κράτη, μεταξύ των οποίων και η Κίνα, θα ενισχύσουν την δική τους ισχύ σε περιφερειακούς και παγκόσμιους κανόνες και θεσμούς. Αυτή η τάση είναι σε εξέλιξη και ορισμένες από τις πτυχές της είναι η μη απειλητικές, όπως όταν το Πεκίνο ζητά μεγαλύτερο μερίδιο ψήφου στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Αλλού, όμως, το Πεκίνο διαμορφώνει νέους θεσμούς που διέπονται από κανόνες που είναι αναπόφευκτα αντιφιλελεύθεροι, όπως με την Πρωτοβουλία Belt and Road της. Θα ήταν σοβαρό λάθος οι Ηνωμένες Πολιτείες να εγκαταλείψουν την ιδέα της διεθνούς τάξης ως μια κενή φιλοδοξία υψηλής στρατηγικής και να αρκεστούν στην περιφερειακή επιρροή στην δική τους γειτονιά. Οι σφαίρες επιρροής είναι μια μορφή τάξης [τύπου] “ισορροπίας ισχύος”, αλλά ιστορικά ήταν μια θεμελιωδώς λιγότερο σταθερή [τάξη] και θα υποβαθμίσει σίγουρα την ασφάλεια και την ευημερία των ΗΠΑ [8].

Αντί να αφήνουν τους αντιπάλους να χαράζουν σφαίρες επιρροής, οι Ηνωμένες Πολιτείες χρειάζονται ένα νέο στρατηγικό όραμα που απορρίπτει τόσο την ριζική υποχώρηση όσο και τη νοσταλγία που μουδιάζει την δημιουργικότητα. Οποιαδήποτε νέα προσέγγιση πρέπει να λαμβάνει υπόψη την ταχεία μετατόπιση των σχέσεων των δυνάμεων και την τεχνολογική αλλαγή. Θα πρέπει επίσης να αντικατοπτρίζει πιο κριτικά τις οικουμενιστικές φιλοδοξίες της υψηλής στρατηγικής της μετα-ψυχροπολεμικής Αμερικής και μπορεί να απαιτεί μεγαλύτερη ανοχή για την διαφορετικότητα των καθεστώτων από όση οι φιλελεύθεροι θριαμβευτές θα μπορούσαν ενδεχομένως να φανταστούν στην κορύφωση της δύναμης των ΗΠΑ.

Για να μπορέσουν οι Ηνωμένες Πολιτείες να ηγηθούν στο εξωτερικό, πρέπει επίσης να αντιμετωπίσουν την δυσλειτουργία που αποδυναμώνει την υποστήριξη του διεθνισμού εγχωρίως. Όπως έχουμε υποστηρίξει [9], και όπως ορθά επισημαίνει ο Allison, ο Trump ίσως να είναι περισσότερο το είδωλο παρά ο αρχιτέκτονας του εγχώριου ξηλώματος των Ηνωμένων Πολιτειών. Σίγουρα, η συναλλακτική και παρορμητική [10] προσέγγιση του Trump στην εξωτερική πολιτική από μόνη της φέρνει χάος στην προβλεψιμότητα που αποτελεί την βάση της μεταπολεμικής τάξης και θα απαιτήσει παγκόσμια επανόρθωση διαστάσεων τέτοιων που θα αφήσει εποχή, από οποιονδήποτε νέο ηγέτη. Αλλά δεν μπορούμε να αξιολογήσουμε την έκταση ή την αντοχή [11] της καταστροφικότητάς του μόλις 18 μήνες μέσα στην θητεία του.

Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι η νίκη του Trump δεν ήταν ένα απομονωμένο πολιτικό σοκ -ένα γεγονός που παραλείπουν πολλοί αναλυτές, οι οποίοι εμμένουν στην ετερόδοξη διοίκηση του Trump και αναμένουν την τελική έξοδό του. Με κάποιους τρόπους, οι πολιτικές του Trump είναι απλώς μια σύγχρονη προβολή παλαιών παρορμήσεων, κυρίως της βαθιάς μονομέρειας της σχολής εξωτερικής πολιτικής του [προέδρου] Τζάκσον [12]. Ωστόσο, η σύγχρονη εκδοχή του Trump βασίζεται σε λαϊκιστικές και εθνικιστικές παρορμήσεις που ενεργοποιούνται εν μέρει από την κοινωνικοοικονομική αποδιάρθρωση που μόνο θα εντατικοποιηθεί. Η αυτοματοποίηση και ο μεταβαλλόμενος χαρακτήρας της εργασίας [13], η ανισότητα [14], η πόλωση της πολιτικής και των μέσων ενημέρωσης [15] και οι δημογραφικές αλλαγές [16] είναι πιθανό να διασταυρωθούν με ένα ολοένα και πιο ταραχώδες διεθνές περιβάλλον, καθιστώντας ακόμη πιο δύσκολη την διατύπωση μιας συνεκτικής εξωτερικής πολιτικής χτισμένης γύρω από τις παλιές φιλελεύθερες αξίες και τους θεσμούς. Αυτά τα εγχώρια υπόγεια ρεύματα πρέπει να αντιμετωπίζονται με άμεσο τρόπο -όχι μόνο για χάρη της αποκατάστασης ενός βιώσιμου κοινωνικού συμβολαίου στις ΗΠΑ, αλλά προκειμένου να οικοδομηθεί συναίνεση για τον ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών στον κόσμο.

ΝΕΑ ΤΑΞΗ 

Λίγο πριν από τη μέση της πρώτης θητείας του Trump, το κατεστημένο της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, αποκομμένο από τους μοχλούς της εξουσίας, παρακολουθεί σε κατάσταση σοκ, καθώς η χώρα σκοντάφτει από τη μια διεθνή αναξιοπρέπεια στην άλλη. Ωστόσο, οι εγχώριες και διεθνείς δυνάμεις που έφεραν τον Τrump στην εξουσία θα επιταχύνουν με την προεδρία του και θα υπερβούν την θητεία του. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, με άλλα λόγια, απλώς ξεκινούν έναν στρατηγικό υπολογισμό, το είδος του οποίου δεν έχουν κάνει από τα χρόνια αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο νέο στρατηγικό περιβάλλον, η παλιά φιλελεύθερη τάξη που βασίζεται στην ασυναγώνιστη δύναμη των ΗΠΑ θα είναι ασφαλώς ξεπερασμένη και χωρίς υποστήριξη. Αλλά αυτό δεν θα πρέπει να συνεπάγεται την πλήρη εγκατάλειψη του συστήματος -ιδιαίτερα επειδή έχει προωθήσει τα συμφέροντα των ΗΠΑ με χαμηλότερο κόστος από οποιαδήποτε άλλη γνωστή εναλλακτική λύση. Όπως και σε προηγούμενες εποχές, η παγκόσμια θέση ισχύος των Ηνωμένων Πολιτειών θα ορίσει, αλλά δεν θα προκαθορίσει, τις στρατηγικές επιλογές της Ουάσινγκτον. Σε αυτή την διαδικασία αναπροσανατολισμού, η εσωτερική ανανέωση και η διεθνής αποκατάσταση δεν είναι, όπως προτείνει ο Allison, αμοιβαία αποκλειστικές. Στην πραγματικότητα, είναι συμπληρωματικές και κάθε σοβαρή επανεκτίμηση της στρατηγικής των ΗΠΑ πρέπει να τις αντιμετωπίζει ταυτόχρονα.

Η φιλελεύθερη διεθνής τάξη μπορεί να είναι λιγότερο θεμελιώδης από ό, τι συχνά υποστηρίζεται, αλλά εξυπηρετεί κάτι περισσότερο από απλούς αφηγηματικούς σκοπούς. Την ώρα της πίεσης, ένα νέο όραμα για την στρατηγική των ΗΠΑ πρέπει να αξιολογήσει τις απειλές και τα πλεονεκτήματα στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, και να προσαρμόσει τους θεσμούς που αποτέλεσαν το θεμέλιο της αμερικανικής εξουσίας. Αν πετύχουν, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα περιηγηθούν σε μια εποχή αποδιοργανωτικών αλλαγών, τόσο εγχώριων όσο και διεθνών, με τρόπο που θα είναι ειρηνικός και θα προσφέρει στα συμφέροντα των ΗΠΑ. Είναι ένα τεράστιο έργο σίγουρα, αλλά αυτή η στιγμή δεν απαιτεί λιγότερα από αυτό.

Copyright © 2018 by the Council on Foreign Relations, Inc. 
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2018-07-31/liberal-order-more-myth

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/2018-06-14/myth-liberal-order
[2] https://www.cato.org/publications/policy-analysis/world-imagined-nostalg...
[3] https://www.cambridge.org/core/journals/perspectives-on-politics/article...
[4] https://www.amazon.com/Evolution-Cooperation-Revised-Robert-Axelrod/dp/0...
[5] https://america.cgtn.com/2017/01/17/full-text-of-xi-jinping-keynote-at-t...
[6] http://nationalinterest.org/feature/how-china-sees-world-order-15846
[7] https://www.jstor.org/stable/24027184?seq=1#page_scan_tab_contents
[8] https://www.commentarymagazine.com/articles/the-disharmony-of-the-spheres/
[9] https://twq.elliott.gwu.edu/sites/g/files/zaxdzs2121/f/downloads/TWQ_Spr...
[10] https://foreignpolicy.com/2017/01/13/trump-is-going-to-regret-not-having...
[11] https://www.foreignaffairs.com/articles/2018-03-05/world-after-trump
[12] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2017-01-20/jackson...
[13] https://www.brookings.edu/book/the-automated-society/
[14] https://democracyjournal.org/magazine/48/making-trade-address-inequality/
[15] https://twq.elliott.gwu.edu/sites/g/files/zaxdzs2121/f/downloads/TWQ_Win...
[16] http://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/04/25/7-demographic-trends-sha...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition