Η βαλτωμένη επανάσταση της Κούβας

Για την Κούβα, το 2018 σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής. Για πρώτη φορά σε έξι δεκαετίες, ο πρόεδρος της χώρας δεν είναι πλέον ένας Κάστρο -ούτε ο αποθανών αντάρτης μαχητής, επαναστάτης caudillo και διεθνές ίνδαλμα Φιντέλ, ούτε ο αδελφός του, Raúl, ο οποίος διαδέχθηκε τον Φιντέλ ως πρόεδρος το 2008. Τον Απρίλιο, το σκήπτρο μεταφέρθηκε στον πρώην αντιπρόεδρο Miguel Díaz-Canel, έναν νεότερο μετ-επαναστατικό πολιτικό που δημιούργησε παράδοξες ελπίδες τόσο για συνέχεια όσο και για αλλαγή.

Ωστόσο, για εκείνους που φαντάστηκαν ότι η εποχή μετά τον Κάστρο θα έφερνε γρήγορα μεγάλες μεταρρυθμίσεις, η θητεία του Díaz-Canel μέχρι στιγμής ήταν απογοητευτική. Μετά από πέντε μήνες, η πρόοδος στην χώρα έρχεται αργά ή καθόλου. Η οικονομία του νησιού συνεχίζει να βαλτώνει, όπως συνέβη ήδη από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης πριν από περίπου 30 χρόνια, και αυτό παρά τις προσεκτικά ισορροπημένες μεταρρυθμίσεις που εφάρμοσε ο Ραούλ Κάστρο το 2011. Τα ποσοστά επενδύσεων είναι ανησυχητικά χαμηλά, το ξένο συνάλλαγμα σπάνιο, οι ελλείψεις σε εμπορεύματα ευρέως διαδεδομένες. Πολλοί από τους δυσαρεστημένους Κουβανούς, ειδικά οι μορφωμένοι νέοι, συνεχίζουν να μεταναστεύουν αναζητώντας υψηλότερο βιοτικό επίπεδο και καλύτερες επιλογές σταδιοδρομίας, εξαντλώντας το σημερινό και το μελλοντικό εργατικό δυναμικό.

Κουβανέζικες σημαίες κρεμασμένες για να στεγνώσουν, στην Αβάνα, στην Κούβα, τον Σεπτέμβριο του 2017. ALEXANDRE MENEGHINI/REUTERS
------------------------------------------------------------

Οι μεταρρυθμιστές και οι σκληροπυρηνικοί συνεχίζουν να αντιπαλεύουν μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας. Ένα νέο σχέδιο συντάγματος υπόσχεται πρόοδο, ιδίως όσον αφορά τα δικαιώματα των φύλων και των ομοφυλοφίλων, αλλά επίσης επαναβεβαιώνει την ηγεμονία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κούβας και θεσμοποιεί την παρωχημένη οικονομική σκέψη. Οι πρόσφατες κυβερνητικές πρωτοβουλίες περιορίζουν περαιτέρω τις ατομικές ελευθερίες στις επιχειρήσεις, τις τέχνες και τα μέσα ενημέρωσης. Η διοίκηση του Trump, εν τω μεταξύ, επέστρεψε σε μεγάλο βαθμό [2] στην προ-Ομπάμα ρητορική της αλλαγής καθεστώτος και μιας στάσης εχθρότητας και απομόνωσης.

ΕΝΑ ΛΙΜΝΑΖΟΝ ΕΘΝΟΣ

Ο Díaz-Canel κληρονόμησε μια οικονομία σε κατάσταση μετάβασης. Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του διακυβέρνησής του, ο Raúl Castro έσπασε τους άλλοτε απαγορευτικούς ιδεολογικούς φραγμούς στην οικονομική πολιτική. Έβαλε ενεργά την Κούβα στο παγκόσμιο εμπόριο, άνοιξε το νησί στις ξένες επενδύσεις και προώθησε έναν αυξανόμενο εγχώριο ιδιωτικό τομέα. Ο Raúl χαλάρωσε επίσης τα εμπόδια για τα ταξίδια στο εξωτερικό, επέτρεψε ιδιωτικές αγορές ακινήτων και αυτοκινήτων, και σταδιακά επέκτεινε την πρόσβαση στην κινητή τεχνολογία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο ιδιωτικός τομέας απογειώθηκε. Μέχρι το 2017, παρείχε θέσεις εργασίας και εισόδημα σε τέσσερις στους δέκα Κουβανούς της εργάσιμης ηλικίας. Η τουριστική κίνηση αυξήθηκε κατά περισσότερο από 80% κατά την διάρκεια της θητείας του Ραούλ. Παρόλο που οι Αμερικανοί τουρίστες έγιναν λιγότερο συνηθισμένοι στους δρόμους της Αβάνας κατά την διάρκεια του 2017, καθώς ο άνοδος από τον Ομπάμα έδωσε την θέση του σε μια βουτιά από τον Trump, ο τουρισμός [3] είναι και πάλι το πιο λαμπρό χαρακτηριστικό της οικονομίας της Κούβας.

Και όμως, η οικονομία της Κούβας έχει αποδώσει φτωχά συνολικά. Κατά την διάρκεια της δεκαετίας της κυριαρχίας του Ραούλ Κάστρο, το ΑΕΠ της Κούβας αυξανόταν κατά μέσο όρο 2,4% ετησίως -τουλάχιστον σύμφωνα με τις κυβερνητικές στατιστικές. Κατά καιρούς, η αύξηση του ΑΕΠ υποχώρησε κάτω από το 2% ετησίως. Το 5% θα είναι το ελάχιστο απαραίτητο για να θεωρείται διατηρήσιμη η ανάπτυξη της Κούβας.

Η κυβέρνηση δεν κατάφερε να δημιουργήσει ένα πραγματικά ευνοϊκό επιχειρηματικό κλίμα, και εκτός του ακμάζοντος τουριστικού τομέα, οι ξένοι επενδυτές παραμένουν σκεπτικοί. Η ραγδαία πτώση των εξαγωγών εμπορευμάτων της Κούβας είναι ιδιαίτερα έντονη, σηματοδοτώντας ότι οι κρατικές επιχειρήσεις της χώρας δεν μπορούν να ανταγωνιστούν στις παγκόσμιες αγορές. Το 2016, οι εξαγωγές αυτές μειώθηκαν σε λιγότερο από 3 δισεκατομμύρια δολάρια, το χαμηλότερο επίπεδό τους σε περισσότερα από δέκα χρόνια. Σε απάντηση, οι Αρχές μείωσαν τις εισαγωγές, από την κορύφωση των σχεδόν 15 δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2013 σε 10,4 δισεκατομμύρια δολάρια το 2016. Η απώλεια αυτών των εισαγωγών άφησε τα κουβανικά καταστήματα κενά από τα πιο βασικά καταναλωτικά είδη, από την μπίρα και τα προϊόντα χάρτου μέχρι τα ανταλλακτικά για οικιακές συσκευές. Παράλληλα, οι περιορισμοί στην εισαγωγή κεφαλαιουχικών αγαθών στην χώρα συνεχίζουν να επιδεινώνουν την ήδη σοβαρή έλλειψη εργοστασιακών μηχανημάτων και γεωργικού εξοπλισμού.

Μια αλλαγή είναι απίθανο να πραγματοποιηθεί σύντομα. Η διοίκηση Díaz-Canel, η οποία ασχολείται με την διαχείριση των πολιτικών λιτότητας, δεν έχει ακόμη εκπονήσει ένα νέο πρόγραμμα οικονομικής πολιτικής, πόσω μάλλον ένα στρατηγικό όραμα για μακροπρόθεσμη ανάπτυξη. Τον Ιούλιο, η κυβέρνηση εξέδωσε αυστηρούς νέους κανονισμούς [4] για τις αναδυόμενες ιδιωτικές επιχειρήσεις του νησιού. Με στόχο να εμποδίσουν τις ιδιωτικές επιχειρήσεις και τους πολίτες να συσσωρεύουν πλούτο και να αποτελέσουν κάθε πιθανή πρόκληση για το μονοπώλιο του κράτους στην οικονομική και πολιτική εξουσία, οι νέοι κανόνες δείχνουν ότι οι ηγέτες της Κούβας είναι ακόμα εξαιρετικά επιφυλακτικοί, αν όχι εντελώς εχθρικοί προς τις ιδιωτικές επιχειρήσεις .

ΠΑΛΙΟ ΡΟΥΜΙ ΣΕ ΝΕΑ ΜΠΟΥΚΑΛΙΑ;

Οι κουβανικές πολιτικές είναι εξίσου ανθεκτικές στην αλλαγή. Ο Ραούλ Κάστρο εξακολουθεί να είναι πολύ παρών -ως επικεφαλής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κούβας μέχρι το 2021 και ως ηγέτης των σημερινών προσπαθειών της κυβέρνησης για την αναθεώρηση του συντάγματος. Κάθε βήμα της σχετικά ομαλής διαδικασίας διαδοχής φάνηκε ότι σχεδιάστηκε για να σηματοδοτήσει την συνέχεια με τον μετριοπαθή ρυθμό της αλλαγής που χαρακτήρισε την θητεία του Raúl Castro, όπως περικλείεται στο απόφθεγμά του «sin prisa, pero sin pausa» -χωρίς βιασύνη, αλλά χωρίς σταματημό. Δεν είναι λοιπόν περίεργο το γεγονός ότι ο Díaz-Canel είπε στην εθνική συνέλευση [5], αφότου φόρεσε τα προεδρικά διάσημα, ότι «ο σύντροφος Raúl θα καθοδηγεί τις αποφάσεις για το παρόν και το μέλλον του έθνους».

Ο Díaz-Canel είναι χαλαρός και είναι λιγότερο ντροπαλός μπροστά στις κάμερες από τον προκάτοχό του, αλλά όταν πρόκειται για την χάραξη πολιτικής, έχει μέχρι στιγμής αποτύχει να επιφέρει αλλαγές. Διατηρεί μια εν πολλοίς κληρονομημένη ομάδα ανώτερων γραφειοκρατών και οι δημόσιες παρατηρήσεις του αφορούσαν λιγότερο την προγραμματική καινοτομία από όσο την διατήρηση της ενότητας του κόμματος. Σίγουρα, αυτό θα μπορούσε να είναι μια προσωρινή στάση για να καθησυχάσει τους παλιούς κομματικούς ενώ θα οικοδομεί μια πιο αυτόνομη κυρίαρχη τάξη τεχνοκρατών. Υπ’ αυτή την ερμηνεία, ο 58χρονος καλλιεργεί προσεκτικά μια δική του βάση εξουσίας για να προχωρήσει στο επόμενο κομμάτι της πενταετούς θητείας του, ειδικά αφού ο Raúl παραιτηθεί ως αρχηγός κόμματος το 2021.

Ο πρόεδρος της Κούβας, Miguel Diaz-Canel, στο Καράκας της Βενεζουέλας, τον Μάιο του 2018. MARCO BELLO/REUTERS
-----------------------------------------------------------

Από θεσμική πλευρά, οι πρόσφατες αλλαγές είναι ανάμικτες. Η Εθνική Συνέλευση που επιλέχθηκε τον Μάρτιο, περιλαμβάνει ένα μείγμα παλιών και νέων προσώπων. Περισσότεροι από τους μισούς βουλευτές είναι νέοι, το 53% είναι γυναίκες και το 41% είναι μαύροι ή μιγάδες. Ομοίως, το κρατικό συμβούλιο, το οποίο διευθύνεται από τον Díaz-Canel και ουσιαστικά διοικεί την χώρα καθημερινά, έχει τρεις νέους αντιπροέδρους μεταξύ 48 και 52 ετών –μια νεαρή ηγεσία για μια χώρα που εδώ και πολλά χρόνια κυβερνούσαν οι πρώην επαναστάτες σε ηλικία 70-κάτι ετών ή και πιο ηλικιωμένοι. Οι νέοι κανόνες προβλέπουν ότι οι βουλευτές δεν υπηρετούν πάνω από δύο πενταετείς θητείες και εισέρχονται σε υπηρεσία σε ηλικία όχι μεγαλύτερη των 60 ετών. Όταν τις εξετάζει κανείς μαζί, οι αλλαγές δείχνουν ότι οι ηγέτες των κομμάτων κατανοούν την σημασία του να κάνουν τα οφέλη των δημόσιων θώκων προσβάσιμα σε νεότερα στελέχη και του να διαφοροποιήσουν τις τάξεις της κυβερνητικής ελίτ.

Μια προτεινόμενη συνταγματική μεταρρύθμιση, εν τω μεταξύ, υπόσχεται ένα μέτριο αλλά δυνητικά σημαντικό πολιτικό άνοιγμα. Το σχέδιο συντάγματος χωρίζει την εξουσία μεταξύ ενός προέδρου που υπηρετεί ως αρχηγός κράτους και ενός πρωθυπουργού που διαχειρίζεται τις καθημερινές λειτουργίες της κυβέρνησης. Αποδίδει περισσότερη αυτονομία για τις τοπικές υποθέσεις στις επαρχιακές Αρχές, παρόλο που οι κυβερνήτες θα εξακολουθούν να διορίζονται από τον πρόεδρο. Άλλες διατάξεις προτείνουν μεγαλύτερο διαχωρισμό μεταξύ κράτους και κόμματος, παρόλο που η επικάλυψη του προσωπικού θα παραμείνει πιθανώς υψηλή. Ένα νέο εθνικό εκλογικό συμβούλιο θα βελτίωνε την εικόνα των εκλογών της χώρας, αν όχι την πραγματική ακεραιότητά τους. Πολίτες που συγκεντρώνουν τουλάχιστον 10.000 υπογραφές μπορούν να προτείνουν νομοθεσία. Όσοι συγκεντρώνουν 50.000 ή περισσότερες θα είναι σε θέση να ξεκινήσουν συνταγματικές αναθεωρήσεις.

Το σχέδιο συντάγματος παρέχει ρητώς σημαντικά πολιτικά και ατομικά δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένου του habeas corpus, το τεκμήριο αθωότητας, το δικαίωμα επιδίωξης αποζημίωσης για παραβιάσεις των κρατικών παραγόντων, απαγόρευση των διακρίσεων ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού, και θρησκευτική ελευθερία. Ωστόσο, τα θεμελιώδη αυτά δικαιώματα εξαρτώνται από την «συλλογική ασφάλεια, την γενική ευημερία, τον σεβασμό της δημόσιας τάξης, το Σύνταγμα και τους νόμους». Το σχέδιο του συντάγματος είναι γεμάτο με τέτοια αντιφατικά κενά που, τελικά, επιβεβαιώνει ότι η υπέρτατη εξουσία του κράτους υπερισχύει των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Μην κάνετε λάθος: Ακόμη και αν οι μεταρρυθμιστές καταφέρουν να ανοίξουν ορισμένες ρωγμές στη μονολιθική μηχανή του κράτους, η Κούβα θα παραμείνει αυστηρά μονομερές σύστημα. Το σχέδιο Συντάγματος επανεγγράφει το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κούβας ως «ανώτερη ηγετική δύναμη της [κουβανικής] κοινωνίας και του κράτους». Ο κουβανικός σοσιαλισμός και το πολιτικό και κοινωνικό του σύστημα παραμένουν «αμετάκλητα». Στην οικονομία, το σχέδιο συντάγματος συμπληρώνει τον κρατικό σχεδιασμό και την ιδιοκτησία με κάποιο περιθώριο για εγχώριο και ξένο ιδιωτικό κεφάλαιο, αλλά οι αλλαγές αυτές σταματούν πολύ νωρίτερα από την επίσημη υιοθέτηση ενός πιο ισορροπημένου, υβριδικού καθεστώτος, όπως τα σοσιαλιστικά μοντέλα της Κίνας ή του Βιετνάμ.

Προς το παρόν, το Κομμουνιστικό Κόμμα διεξάγει φόρουμ για την συζήτηση του σχεδίου συντάγματος σε όλο το νησί. Αυτά τα φόρουμ γενούν συζητήσεις μεταξύ των ενδιαφερομένων ελίτ, αλλά αναμένεται να αποδώσουν μόνο μικρές διορθώσεις στα ζητήματα που περιγράφονται παραπάνω. Μόλις επικυρωθεί από την βουλή και από δημόσιο δημοψήφισμα -πιθανώς εύκολα εμπόδια- το νέο σύνταγμα θα παγιώσει κυρίως την κληρονομιά του Castro με συνταγματικούς, νομικούς και de facto όρους, ενώ παράλληλα θα δώσει κάποια πολιτική νομιμοποίηση στη μετα-επαναστατική ομάδα της οποίας τώρα ηγείται ο Díaz-Canel. Για τους πολλούς Κουβανούς που επιθυμούν υψηλότερους μισθούς και περισσότερα καταναλωτικά αγαθά, υπάρχει λίγη ανακούφιση εν όψει.

ΧΑΜΕΝΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ

Η οικονομική και πολιτική αδράνεια της Αβάνας έχει αφήσει στην Ουάσιγκτον ελάχιστα περιθώρια για την εκμαίευση πιο προοδευτικών μεταρρυθμίσεων. Είτε οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν να δεχτούν την πραγματικότητα της Κούβας και να βρουν τρόπους να προχωρήσουν για να προστατεύσουν τα εθνικά τους συμφέροντα είτε μπορούν να διατηρήσουν και ίσως ακόμη και να εντείνουν τις προσπάθειές τους για να επιδιώξουν την αλλαγή καθεστώτος μέσω τιμωρητικών μέτρων. Η τελευταία πολιτική, που εφαρμόζεται εδώ και σχεδόν έξι δεκαετίες, έχει αποτύχει, αλλά δυστυχώς είναι εδραιωμένη στο αμερικανικό δίκαιο, χάρη στην κωδικοποίηση από το Κογκρέσο του οικονομικού αποκλεισμού των ΗΠΑ εναντίον της Κούβας το 1996. Ο Αμερικανός πρόεδρος Donald Trump, ο οποίος ανέτρεψε πολλά από τα ανοίγματα που παρείχε ο πρόεδρος Ομπάμα, έχει στην Φλόριντα σημαντικές ομάδες ψηφοφόρων του που είναι υπέρ του εμπάργκο, και είναι απίθανο να αλλάξουν άποψη οποτεδήποτε σύντομα. Στην πραγματικότητα, οι σκληροπυρηνικοί του Μαϊάμι έχουν κερδίσει την πρωτοβουλία από τα διάφορα εκλογικά σώματα κατά του εμπάργκο της εποχής του Ομπάμα. Αυτό είναι ίσως καλό για τους σκληροπυρηνικούς στην Κούβα, δεδομένου ότι τους δίνει κάποιο εριθώριο αναπνοής για την αναζήτηση καλύτερων σχέσεων με την Ευρώπη, την Ρωσία και την Κίνα, χωρίς την Ουάσινγκτον στην εικόνα.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κούβα εξακολουθούν να συνεργάζονται σε ορισμένους τομείς, αλλά οι συναλλαγές αυτές αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις. Ο αμερικανικός τουρισμός στο νησί, ειδικά τα ταξίδια κρουαζιερόπλοιων, παρουσιάζει σημάδια ανάκαμψης μετά από μια απότομη πτώση το 2017 και το πρώτο εξάμηνο του 2018. Η διμερής συνεργασία στους τομείς της επιβολής του νόμου, της μετανάστευσης και των περιβαλλοντικών υποθέσεων συνεχίζεται ήσυχα, αλλά η απίσχναση της στελέχωσης τόσο στην αμερικανική όσο και στην κουβανική πρεσβεία, εν μέρει εξαιτίας ενός κύματος μυστηριωδών ανησυχιών περί την υγεία όπως ανέφεραν πέρυσι Αμερικανοί διπλωμάτες στην Κούβα, έχει παρεμποδίσει τις βασικές διπλωματικές και προξενικές λειτουργίες. Η δραστηριότητα του Κογκρέσου των ΗΠΑ έχει σταματήσει, με εξαίρεση τις προσπάθειες άρσης των οικονομικών περιορισμών στο εμπόριο γεωργικών προϊόντων. Εν πάση περιπτώσει, ούτε το τιμωρητικό εμπάργκο ούτε η αναιμική διπλωματία των ΗΠΑ είναι πιθανό να παρακινήσουν την Αβάνα προς πιο φιλόδοξες μεταρρυθμίσεις.

Σε εθνικό επίπεδο, η διοίκηση Díaz-Canel πιθανώς θα κατατμήσει την χώρα κατά μήκος γενεακών γραμμών. Για πολλούς πιο ηλικιωμένους Κουβανούς, η δέσμευση της νέας κυβέρνησης στις αρχές που καθοδήγησαν την εποχή του Κάστρο είναι καθησυχαστική. Πολλοί Κουβανοί μεσαίας ηλικίας θα καλωσορίσουν τις ανανεωμένες εγγυήσεις οικονομικής ασφάλειας και ευημερίας που χρηματοδοτείται από το κράτος. Κάποιοι μπορεί επίσης να αντιλαμβάνονται τις αχτίδες μιας πιο κανονικής, ανοικτής και προσιτής πολιτείας, και να δείξουν εμπιστοσύνη στην υποστήριξη του Díaz-Canel για σταδιακά προσεκτικά παρακολουθούμενα ανοίγματα στις ξένες επενδύσεις, στο Διαδίκτυο και στην ελεγχόμενη ιδιωτική επιχείρηση. Η ανήσυχη νεολαία της Κούβας, από την άλλη πλευρά, είναι πιθανό να δει μόνο περισσότερες χαμένες ευκαιρίες, είτε σε μια συνταγματική μεταρρύθμιση που δίνει προτεραιότητα στην συνέχεια παρά στην αλλαγή, είτε σε έναν πρόεδρο που μέχρι στιγμής έχει αποδείξει ότι είναι περισσότερο ο χειροκροτητής του status quo παρά ο παράγοντας της μεταρρύθμισης. Τραγικά, οι Κουβανοί από όλες τις τάξεις, συμπεριλαμβανομένων πολλών από τους καλύτερους και τους πιο λαμπρούς, θα συνεχίσουν να αναζητούν ευκαιρίες αλλού.

Copyright © 2018 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/central-america-caribbean/2018-0...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/cuba/2018-03-28/cuba-after-castros
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/cuba/2017-06-19/trumps-rollback-...
[3] https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/11/fp_20161202_tourism...
[4] https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2018/07/13/cuba-moves-ba...
[5] http://en.granma.cu/cuba/2018-04-19/miguel-diaz-canel-i-assume-this-resp...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition