Κλιματικά σοκ και ανθρωπιστικές κρίσεις

Οι πυρκαγιές στις δυτικές Ηνωμένες Πολιτείες και οι τυφώνες στην ανατολική ακτή συγκέντρωσαν την προσοχή των μέσων ενημέρωσης αυτό το καλοκαίρι και το φθινόπωρο. Ωστόσο, όλο το 2018, τα καιρικά φαινόμενα είχαν καταστροφικές ανθρωπιστικές συνέπειες στις αναπτυσσόμενες χώρες που επηρέασαν εκατομμύρια ανθρώπους, από τις τεράστιες πλημμύρες στο ινδικό κρατίδιο Κεράλα μέχρι την έντονη ξηρασία στο Αφγανιστάν.

Κατά την τελευταία δεκαετία, οι ακαδημαϊκοί και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής συζητούσαν ζωηρά το ζήτημα εάν η αλλαγή του κλίματος [1] αποτελεί απειλή για την ασφάλεια, με ιδιαίτερη έμφαση στο αν προκαλεί εσωτερικές συγκρούσεις. Οι συνδέσεις είναι σύνθετες, αφήνοντας τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να μιλούν αόριστα για την κλιματική αλλαγή ως «πολλαπλασιαστή απειλής» όταν συνδυάζεται με άλλες δυνάμεις. Αλλά λέγοντας ότι η κλιματική αλλαγή αποτελεί απειλή, ο πολλαπλασιαστής δεν είναι καθόλου χρήσιμος αν δεν γνωρίζουμε κάτι σχετικά με τα χαρακτηριστικά που καθιστούν τις χώρες πιο πιθανό να βιώσουν αστάθεια.

Μια γυναίκα και το παιδί της σε μια περιοχή που επλήγη από ξηρασία στην Σομαλιλάνδη, τον Απρίλιο του 2016. FEISAL OMAR / REUTERS
----------------------------------------------------------------------------

Στην πραγματικότητα, αρκετοί παράγοντες κινδύνου καθιστούν ορισμένες χώρες πιο ευάλωτες από άλλες στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Τρεις ξεχωρίζουν ειδικότερα: Ένα υψηλό επίπεδο εξάρτησης από την γεωργία, μια πρόσφατη ιστορία συγκρούσεων, και πολιτικοί θεσμοί που εφαρμόζουν διακρίσεις. Σύμφωνα με έρευνες, σε χώρες που εμφανίζουν ορισμένους ή όλους αυτούς τους παράγοντες κινδύνου, τα ακραία κλιματικά φαινόμενα είναι ιδιαίτερα πιθανό να οδηγήσουν σε καταστροφικά αποτελέσματα, συμπεριλαμβανομένης της βίας [2], των επισιτιστικών κρίσεων [3] και της μεγάλης κλίμακας μετατόπισης πληθυσμών.

Χρησιμοποιήσαμε αυτούς τους παράγοντες για να προσδιορίσουμε τις χώρες που κινδυνεύουν περισσότερο από την αστάθεια που συνδέεται με το κλίμα και τις ανθρωπιστικές κρίσεις τα επόμενα χρόνια. Με αυτόν τον τρόπο, ελπίζουμε να παρέχουμε έγκαιρη προειδοποίηση στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής σχετικά με το πού είναι πιθανό οι κλιματικές επιπτώσεις να αποδειχθούν πιο αποσταθεροποιητικές βραχυπρόθεσμα, και πού χρειάζονται οι προσπάθειες ελαχιστοποίησης των επιπτώσεών τους.

ΠΟΙΕΣ ΧΩΡΕΣ ΚΙΝΔΥΝΕΥΟΥΝ;

Ο παρακάτω χάρτης δείχνει τις χώρες που θεωρούμε ότι αντιμετωπίζουν σοβαρό κίνδυνο αστάθειας που προκαλείται από το κλίμα. Ένας μεγάλος αριθμός χωρών -20 συνολικά- συνδυάζει τους δύο πρώτους παράγοντες κινδύνου, την εξάρτηση από την γεωργία και ένα πρόσφατο ιστορικό συγκρούσεων. Οι χώρες που αντιμετωπίζουν αυτούς τους δύο παράγοντες κινδύνου εμφανίζονται με πορτοκαλί χρώμα. Άλλες εννέα χώρες (Αγκόλα, Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, Μυανμάρ, Πακιστάν, Ρουάντα, Νότιο Σουδάν, Σουδάν, Ουγκάντα και Υεμένη) έχουν τους δύο πρώτους παράγοντες, καθώς και υψηλά επίπεδα εθνικού πολιτικού αποκλεισμού. Αυτές οι χώρες εμφανίζονται με κόκκινο χρώμα.

Γιατί είναι τόσο σημαντικοί αυτοί οι συγκεκριμένοι παράγοντες κινδύνου; Η υψηλή εξάρτηση από την γεωργία σημαίνει ότι ένα ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό των μέσων διαβίωσης των πολιτών συνδέεται αυτήν. Δεδομένου ότι οι κλιματικές κρίσεις όπως η ξηρασία ή οι πλημμύρες τείνουν να διαταράσσουν την γεωργία, συχνά μεταφράζουν, σε χώρες που εξαρτώνται από αυτήν, ευρείες μειώσεις εισοδήματος και υψηλά επίπεδα επισιτιστικής ανασφάλειας [3]. Το μειωμένο γεωργικό εισόδημα καθιστά πιο ελκυστικές εναλλακτικές πηγές εσόδων, όπως η ανταρτική δραστηριότητα. Και οι κυβερνήσεις στις χώρες αυτές τείνουν να αποσπούν ένα σημαντικό μέρος των εσόδων τους από την γεωργία, κυρίως από φόρους επί των εξαγωγών. Χρησιμοποιώντας δεδομένα από την Διεθνή Οργάνωση Εργασίας [4], ορίσαμε μια χώρα ως ότι έχει «υψηλό» επίπεδο γεωργικής εξάρτησης εάν τουλάχιστον το 40% του πληθυσμού της εργάζεται στην γεωργία -ένα όριο που καλύπτουν 66 χώρες. Σε ορισμένες χώρες όπως το Μαλάουι και η Σομαλία, το 80% του εργατικού δυναμικού απασχολείται στην γεωργία.

Ο δεύτερος παράγοντας κινδύνου, η πρόσφατη βία, μπορεί επίσης να συνδυαστεί με κλιματολογικές διαταραχές για την πρόκληση κρίσεων: Πάνω από το 40% [3] των χωρών που βίωσαν κρίση τροφίμων το 2017 επιβαρύνθηκαν από αυτό το διπλό βάρος. Πιο σημαντικό είναι ότι μια πρόσφατη σύγκρουση είναι ίσως ο καλύτερος παράγοντας πρόβλεψης ότι μια χώρα θα έχει περισσότερες συγκρούσεις στο μέλλον [5], καθώς αυτές οι χώρες είναι πιθανό να εξακολουθούν να έχουν ηγέτες και ομάδες που μπορούν να έχουν πρόσβαση σε όπλα και να κινητοποιούν ανθρώπους για να πολεμήσουν. Χρησιμοποιήσαμε δεδομένα από το Uppsala Conflict Data Program [6] για να εντοπίσουμε τις περισσότερες από 40 χώρες που είχαν καταγράψει συγκρούσεις (καθορισμένες ως συγκρούσεις στις οποίες το κράτος ήταν ένα από τα αντιμαχόμενα μέρη) κατά τα πέντε έτη πριν από το 2018.

Ο τρίτος παράγοντας, οι πολιτικοί θεσμοί που εισάγουν διακρίσεις -αυτοί που περιθωριοποιούν ορισμένες κοινωνικές ομάδες ή τις αποκλείουν από την εξουσία- αυξάνει τον κίνδυνο αστάθειας και ανθρωπιστικής κατάστασης έκτακτης ανάγκης με το να καθιστά τις κυβερνήσεις λιγότερο ανταποκρινόμενες σε τμήματα του πληθυσμού τους. Για παράδειγμα, σε περίπτωση έλλειψης τροφίμων, οι περιθωριοποιημένες ομάδες στις χώρες αυτές είναι λιγότερο πιθανό από άλλες να λάβουν κυβερνητική βοήθεια, αυξάνοντας την πιθανότητα ανθρωπιστικής κρίσης και δημιουργώντας παράπονα εναντίον του κράτους.

Η πολιτική επιστήμων Judith M. Bretthauer ορίζει [7] τον «υψηλό» πολιτικό αποκλεισμό (“high” political exclusion) ως ότι συμβαίνει σε χώρες όπου τουλάχιστον το 20% του πληθυσμού αποκλείεται επισήμως από την πολιτική εξουσία. Χρησιμοποιώντας τα κριτήρια και τις πληροφορίες από το σύνολο δεδομένων της Ethnic Power Relations [8] (EPR), υπολογίσαμε ότι 35 χώρες διαθέτουν σήμερα θεσμούς που εισάγουν διακρίσεις. Εννέα από αυτές τις χώρες, που επισημαίνονται στον χάρτη, είχαν επίσης υψηλή γεωργική εξάρτηση και πρόσφατο ιστορικό συγκρούσεων. (Τουλάχιστον δύο ακόμη χώρες, το Καμερούν και η Αιθιοπία, είχαν υψηλά επίπεδα διακρίσεων που δεν καταγράφηκαν από το σύνολο δεδομένων της EPR).

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΩΝΤΑΣ ΞΗΡΑΣΙΕΣ

Οι χώρες που αντιμετωπίζουν τους τρεις προαναφερθέντες παράγοντες κινδύνου θα αγωνιστούν για να αντιμετωπίσουν τις κλιματικές κρίσεις. Και ένα από τα σοβαρότερα από αυτά τα σοκ -ειδικά σε χώρες που εξαρτώνται από την γεωργία- είναι πιθανόν να είναι η ξηρασία και η έλλειψη νερού. Με το να εξετάσουμε το ποιες από τις χώρες που ενσωματώνουν υψηλό ρίσκο είτε αντιμετωπίζουν σήμερα έλλειμμα νερού είτε αναμένεται να αντιμετωπίσουν στο εγγύς μέλλον, μπορούμε να εντοπίσουμε όχι μόνο τις χώρες που είναι πιο ευάλωτες στις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος στο μέλλον, αλλά κι εκείνες που απειλούνται ήδη από σοβαρές κλιματικές κρίσεις.

Παρόλο που τα ελλείμματα υδάτων είναι δύσκολο να μετρηθούν σε παγκόσμιο επίπεδο, μια προσέγγιση είναι η μοντελοποίηση των υδατικών ισοζυγιών συνδυάζοντας βροχοπτώσεις, θερμοκρασία, γεωγραφία, ρυθμούς εξάτμισης και άλλους παράγοντες για την εκτίμηση των ανωμαλιών των υδάτων, όπου οι ποσότητες των επιφανειακών υδάτων θα είναι υψηλότερες ή χαμηλότερες από τις κανονικές. Η συμβουλευτική εταιρεία ISciences [9] έχει αναπτύξει ένα πρότυπο μοντέλο δείκτη ασφάλειας υδάτων [10] (Water Security Indicator Model, WSIM), ο οποίος χρησιμοποιεί τόσο ιστορικά δεδομένα όσο και προβλέψεις για την παραγωγή ενός σύνθετου δείκτη πλεονασμάτων και ελλειμμάτων νερού. Κατόπιν αιτήματός μας, η ISciences συγκέντρωσε τα υποεθνικά δεδομένα της και ταξινόμησε όλες τις χώρες του κόσμου τόσο από το μερίδιο του πληθυσμού τους όσο και από το ποσοστό της επικράτειάς τους που παρουσίασε έλλειμμα νερού μεταξύ Οκτωβρίου 2017 και Σεπτεμβρίου 2018, όπως και μια παρόμοια λίστα που περιέχει προβολές υδάτινων ελλειμμάτων μέχρι τον Ιούνιο του 2019. Η εταιρεία προσδιόρισε χώρες που υπέφεραν από δεκαετές έλλειμμα, ή αλλιώς ξηρασία αρκετά σπάνια για να εμφανιστεί κατά μέσο όρο μια φορά κάθε δέκα χρόνια, και εκείνες με ένα πιο ακραίο έλλειμμα 30 ετών, που εμφανίζεται κατά μέσο όρο μια φορά κάθε 30 χρόνια.

Εξετάσαμε το 25% των χωρών με τα χειρότερα ελλείμματα νερού σύμφωνα με τα δεδομένα της ISciences και τα συγκρίναμε με την δική μας λίστα των 20 χωρών σε κίνδυνο. Στον παρακάτω χάρτη, οι χώρες που βρίσκονται σε κίνδυνο χωρίς ελλείψεις νερού εμφανίζονται με ανοιχτό μπλε χρώμα. Αυτές που εμφανίζονται στο κορυφαίο 25% των ιστορικών ή προβαλλόμενων λιστών της ISciences για ξηρασία ανά δεκαετία εμφανίζονται με μεσαίο μπλε, ενώ εκείνες που εμφανίζονται στο κορυφαίο 25% για τις ανά 30ετία ξηρασίες εμφανίζονται με σκούρο μπλε χρώμα.

Μεταξύ των χωρών με υψηλή γεωργική εξάρτηση και πρόσφατη ιστορία συγκρούσεων, λίγες ξεχώρισαν στα ιστορικά δεδομένα της ISciences για την δωδεκάμηνη περίοδο από τον Οκτώβριο του 2017 έως το Σεπτέμβριο του 2018. Στο Αφγανιστάν το 64% του πληθυσμού είχε εκτεθεί σε τριάντα χρόνια ξηρασίας˙ στην Υεμένη, ο αριθμός ήταν 43%, και στην Σομαλία 34%. Ωστόσο, η εξέταση μόνο ενός μεριδίου του πληθυσμού θα μπορούσε να κρύψει τα προβλήματα σε λιγότερο πυκνοκατοικημένες αγροτικές περιοχές. Το 80% της επικράτειας του Αφγανιστάν και το 38% της επικράτειας της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό είχαν υποστεί ξηρασία δεκαετίας, ενώ το 36% του εδάφους του Σουδάν υπέστη ξηρασία 30ετίας. Η Ινδία δεν ανήκε στο ανώτερο 25% των κρατών με βάση το εκτεθειμένο μερίδιο του πληθυσμού ή των εδαφών, αλλά περίπου 95 εκατομμύρια Ινδοί, ή το 7,2% του πληθυσμού, υπέστησαν μια ξηρασία 30ετίας το περασμένο έτος.

Οι προβολές της ISciences δείχνουν ότι η Σομαλία, το Σουδάν και η Υεμένη θα συνεχίσουν να αντιμετωπίζουν ελλείμματα νερού μέχρι τον Ιούνιο του 2019. Αλλά επιπλέον έξι χώρες που δεν συμπεριλαμβάνονται στα κορυφαία 25% για ελλείμματα δεκαετίας ή 30 ετίας στην λίστα της περιόδου 2017-2018 –το Τσαντ, το Καμερούν, η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, η Αιθιοπία, το Μάλι και ο Νίγηρας- αναμένεται να φτάσουν στο κορυφαίο τεταρτημόριο μέχρι τον Ιούνιο του 2019.

ΠΟΥ ΠΑΜΕ ΣΤΟ ΕΞΗΣ;

[Πολλά] υποσχόμενες προσπάθειες βρίσκονται σε εξέλιξη για την περαιτέρω αύξηση της ικανότητάς μας να προβλέπουμε πολιτικές βιαιοπραγίες και επισιτιστικές κρίσεις. Η Παγκόσμια Τράπεζα ξεκίνησε πρόσφατα έναν πιλότο [11] του μηχανισμού δράσης της για την καταπολέμηση των λιμών (Famine Action Mechanism), ο οποίος προσπαθεί να προβλέψει τις περιοχές [που θα εμφανιστεί] λιμός χρησιμοποιώντας μηχανική μάθηση. Και το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης για την βία (Violence Early-Warning System, ViEWS) στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα [12] αναπτύσσει υποεθνικές προβλέψεις συγκρούσεων για την Αφρική. Πριν αυτά τα συστήματα αγγίξουν την πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων τους, η λίστα μας μπορεί να βοηθήσει στον εντοπισμό των χωρών που ενδέχεται να αποτελέσουν καυτά σημεία κλιματικής αστάθειας και ανθρωπιστικών κρίσεων.

Τι θα πρέπει να κάνουν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής με αυτές τις πληροφορίες; Στις χώρες που υποφέρουν από βία μεγάλης κλίμακας, όπως η Υεμένη ή το Νότιο Σουδάν, η βασική προτεραιότητα πρέπει να είναι η αποκλιμάκωση των ένοπλων συγκρούσεων. Ωστόσο, οι χώρες στις οποίες έχει σταματήσει η βία μπορούν να επωφεληθούν από την οικοδόμηση των ικανοτήτων τους για την ανίχνευση και αντιμετώπιση κρίσεων και την βελτίωση των ευκαιριών απασχόλησης [13]. Εδώ, μπορούν να βοηθήσουν τα είδη παρεμβάσεων που έχουν αναπτύξει οι ειδικοί της πολιτικής τροφίμων για την πρόληψη λιμών -συμπεριλαμβανομένης της στήριξης των τροφίμων και του εισοδήματος, και της ασφάλισης των καλλιεργειών. Όταν μια μεγάλη ξηρασία χτύπησε την Αιθιοπία το 2015, η κυβέρνησή της μπόρεσε να χρησιμοποιήσει παρόμοιες πολιτικές [14] για να αποφύγει τον λιμό, αν και ακόμη και αυτή η επιτυχία δεν την προστάτεψε πλήρως [15] από διαμαρτυρίες. Και δεδομένης της ιδιαίτερης ευαισθησίας της γεωργίας στις κλιματικές αλλαγές, οι κυβερνήσεις και οι διεθνείς οργανισμοί πρέπει να εξετάσουν επειγόντως τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να προσαρμοστούν οι γεωργικές πρακτικές για να ανταποκριθούν στις αλλαγές αυτές και να αποτρέψουν μεγάλες μειώσεις στις αποδόσεις των καλλιεργειών.

Οι παράγοντες κινδύνου που εντοπίζουμε δεν είναι, φυσικά, οι μόνες συνθήκες που μπορούν να συμβάλουν στην αστάθεια και τις ανθρωπιστικές κρίσεις. Αλλά η αμείωτη κλιματική αλλαγή [1] είναι πιθανό να ενισχύσει τις προκλήσεις αυτών των χωρών υψηλού κινδύνου τις επόμενες δεκαετίες. Θα δουν πιο ακραίες συνέπειες, και οι ήδη εύθραυστες κυβερνήσεις τους θα καταστούν ακόμη πιο σκληρά πιεσμένες για να διαχειριστούν την βία και να θρέψουν τους πληθυσμούς τους. Η κατανόηση του πού είναι πιθανότερο να προκύψει η αστάθεια είναι ένα σημαντικό πρώτο βήμα στην μείωση του κινδύνου.

Copyright © 2018 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2018-11-29/climate-shocks-...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/2018-06-14/warming-world
[2] http://www.pnas.org/content/113/44/12391
[3] http://www.fao.org/state-of-food-security-nutrition/en/
[4] https://data.worldbank.org/indicator/SL.AGR.EMPL.ZS
[5] http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0022343316684917
[6] http://ucdp.uu.se/
[7] http://sci-hub.tw/https://doi.org/10.1177/0022002713516841
[8] https://icr.ethz.ch/data/epr/
[9] https://www.isciences.com/
[10] https://www.isciences.com/water-security-indicator-model/
[11] http://www.irinnews.org/analysis/2018/10/12/famine-and-machine-funding-p...
[12] https://www.pcr.uu.se/research/views/
[13] https://www.cambridge.org/core/journals/american-political-science-revie...
[14] https://www.nytimes.com/2016/05/09/opinion/is-the-era-of-great-famines-o...
[15] https://link.springer.com/epdf/10.1007/s40641-018-0116-z?author_access_t...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition