Ο μύθος και η σημασία της αντίστασης

Πριν από εβδομήντα πέντε χρόνια, ο Charles de Gaulle, αρχηγός της προσωρινής κυβέρνησης της Γαλλίας, επέστρεψε στο Παρίσι. Επί τέσσερα χρόνια, είχε ζήσει στην εξορία στο Λονδίνο. Τώρα άνοιγε τον δρόμο του μέσα από ένα εκρηκτικό πλήθος προς το Hôtel de Ville, τον τόπο όπου ξεκίνησαν οι προηγούμενες επαναστάσεις και οι δημοκρατίες της Γαλλίας, χαιρετώντας τους ηγέτες των αντιστασιακών κινημάτων του έθνους. Ο De Gaulle δεν είχε σχεδιάσει ούτε προβάρει την ομιλία που έδωσε με αυτή την ευκαιρία, αλλά ήταν ίσως η καλύτερη του. «Μην μας αφήσετε να κρύψουμε αυτό το βαθύ και ιερό συναίσθημα», είπε. «Υπάρχουν στιγμές που ξεπερνούν καθεμιά από τις φτωχές ζωές μας. Παρίσι! Παρίσι εξοργισμένο! Παρίσι κατεστραμμένο! Παρίσι μαρτυρικό! Αλλά το Παρίσι απελευθερώθηκε! Ελευθερωμένο από μόνο του, απελευθερωμένο από τον λαό του με την βοήθεια των στρατιωτικών δυνάμεων της Γαλλίας, με την υποστήριξη και την βοήθεια ολόκληρης της Γαλλίας, της Γαλλίας που αγωνίζεται, μόνο της Γαλλίας».

Ο πρόεδρος της Γαλλίας, Εμμανουέλ Μακρόν, παρευρίσκεται σε μια τελετή μπροστά από το άγαλμα του Charles De Gaulle στο Παρίσι, τον Μάιο του 2018. Etienne Laurent/REUTERS
----------------------------------------------------------

Τα λόγια του De Gaulle παγίωσαν μια ιδέα της Γαλλικής Αντίστασης που έχει ανθέξει –μια ιδέα ενός επαναστατικού έθνους ενωμένου κάτω από την διοίκησή του. Τις δεκαετίες που ακολούθησαν, ιστορικοί λάμπρυναν το παραμύθι που προσέφερε ο στρατηγός σε ένα ευγνώμων και εξαντλημένο έθνος. Καθώς το Παρίσι γιορτάζει την 75η επέτειο της απελευθέρωσής του, ο βολικός μύθος και η άβολη αλήθεια της Αντίστασης υφίσταται επανεξέταση, τόσο αφ’ εαυτού όσο και για τους παραλληλισμούς που προσφέρει στην δική μας εποχή.

ΣΚΙΑ ΚΑΙ ΗΜΙΦΩΣ

Ο άνδρας που επευφημείτο ως ο αρχηγός της Αντίστασης ξεκίνησε ως ο σκοτεινός ηγέτης του κινήματος «Ελεύθερη Γαλλία», μια μικρή και ποικίλη οργάνωση πολιτών και στρατιωτών. Στις 18 Ιουνίου 1940, σε μια εκπομπή που αργότερα θα γινόταν διάσημη και που έδωσε στο αντιναζιστικό κίνημα το όνομά της, ο de Gaulle κάλεσε τους Γάλλους να διατηρήσουν «την φλόγα της αντίστασης». Την στιγμή εκείνη, εκατομμύρια πανικόβλητων οπλιτών και στρατιωτών ορμούσαν προς τον νότο, μπροστά από την γερμανική επέλαση. Λίγοι πολίτες βρήκαν τον χρόνο να ακούσουν μια ραδιοφωνική εκπομπή από έναν άγνωστο Γάλλο αξιωματικό, ο οποίος φαινόταν να έχει καταφύγει στην ασφάλεια πέρα το Κανάλι [της Μάγχης].

Μια αξιοσημείωτη εξαίρεση ήταν ολόκληρος ο αρσενικός πληθυσμός του μικροσκοπικού νησιού Bretton de Île de Sein. Αφού άκουσαν την έκκληση του de Gaulle, πήραν τις αλιευτικές τους μηχανότρατες και εντάχθηκαν στην Free France στην Αγγλία. Και στις εβδομάδες και τους μήνες που ακολούθησαν, διάσπαρτοι άλλοι, μόνοι ή σε ομάδες, αναζητούσαν τρόπους να αντισταθούν. Κάποιοι προέκυψαν από τον στρατό -για παράδειγμα, ο Henri Frenay, ιδρυτής του μυστικού κινήματος και της εφημερίδας Combat˙ άλλοι, από τον ακαδημαϊκό κόσμο, όπως ήταν η περίπτωση μιας ομάδας μελετητών και ερευνητών που συγκεντρώθηκαν γύρω από το Musée de l'Homme˙ και άλλοι από τις εκκλησίες, με επικεφαλής τους Προτεστάντες ποιμένες και με την ανάμειξη Ιησουιτών ιερέων. Τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα έλειπαν από την δράση: Το Κομμουνιστικό Κόμμα, για παράδειγμα, παραλυμένο από την συνθήκη αμοιβαίας μη επιθετικότητας μεταξύ της Ναζιστικής Γερμανίας και της Σοβιετικής Ρωσίας, ενώ ηγετικές σοσιαλιστικές και ριζοσπαστικές προσωπικότητες είχαν συλληφθεί ή δραπέτευσαν στην εξορία.

Ήταν σε αυτό το βραχώδες έδαφος που η γαλλική αντίσταση απέκτησε ρίζες. Ενώ το κίνημα είχε ένα όνομα, οι ιστορικοί αγωνίστηκαν παρά ταύτα να εξηγήσουν πλήρως τι ήταν, πώς συνέβη, και γιατί είχε σημασία. Η δυσκολία δεν προκαλεί έκπληξη, δεδομένου του μυστικού και περίπλοκου χαρακτήρα της Αντίστασης. Όσον αφορά την φύση της, ένας από τους κορυφαίους Γάλλους ιστορικούς, ο Pierre Laborie, έχει λίγο-πολύ σηκώσει τα χέρια ψηλά. Παρατήρησε ότι η Αντίσταση ήταν κάτι λίγο παραπάνω από μια γενική φράση, που υποδείκνυε «ένα δίκτυο αλληλένδετων δεσμεύσεων και μοναδικών πορειών που βρίσκουν το πραγματικό τους νόημα μόνο στην συλλογική διάσταση της δράσης και στην αλληλεγγύη που διαμορφώνεται μέσα από μια κοινή εμπειρία. Η εμπειρία αυτή ήταν χωρίς αντίστοιχο για όσους την έζησαν και θα παραμείνει σε μεγάλο βαθμό απρόσιτη και μη διαβιβάσιμη».

Σήμερα, μια αυξανόμενη συναίνεση μεταξύ ειδικών υποστηρίζει ότι η αντίσταση ήταν, όπως το θέτει ο Γάλλος ιστορικός Olivier Wieviorka [2], ένα «μειονοτικό κίνημα, του οποίου η επικίνδυνη και πολυποίκιλη ύπαρξη ξεδιπλώνεται σε ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από την έλλειψη κατανόησης και την εχθρότητα της πλειοψηφίας». Μακράν της Γκωλικής λαμπρότητας [ισχυρισμού περί] «ολόκληρης της Γαλλίας», η αντίσταση ήταν έργο των λίγων. Πόσο λίγοι δεν είναι γνωστοί. Στο κάτω-κάτω, πώς μπορεί κάποιος να μετρήσει αυτό που ήταν γνωστό ως «στρατός των σκιών»; Ο επίσημος αριθμός των περισσότερων από 250.000, με βάση εκείνους τους άνδρες και τις γυναίκες που επίσημα αναγνωρίστηκαν ως «εθελοντικοί μαχητές της αντίστασης» (combattants volontaires de la résistance), έχει υπ’ αυτό το φως το ίδιο κύρος με την εικασία των μεσαιωνικών σχολαστικών ως προς τον αριθμό των αγγέλων που μπορούν να χορεύουν στο κεφάλι μιας καρφίτσας.