Ο Bolsonaro τροφοδοτεί τις φλόγες | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Ο Bolsonaro τροφοδοτεί τις φλόγες

Η κυβέρνηση της Βραζιλίας εξακολουθεί να έχει μια παράταξη που μπορεί να τις περιορίσει

Χιλιάδες πυρκαγιές μαίνονται τις τελευταίες εβδομάδες στον Αμαζόνιο, καταστρέφοντας τμήματα του τροπικού δάσους και πλήττοντας σοβαρά την παγκόσμια φήμη της Βραζιλίας. Από την ανάληψη των καθηκόντων του τον Ιανουάριο, ο ακροδεξιός πρόεδρος της χώρας, Jair Bolsonaro, ενθάρρυνε την αποψίλωση των δασών, μια πολιτική που οι οικολόγοι σε όλο τον κόσμο συνδέουν με τις δασικές πυρκαγιές, και διαμαρτυρήθηκαν ηχηρά. Αλλά ο Bolsonaro φαίνεται να απολαμβάνει τον ρόλο του ως ο νούμερο ένα εχθρός του περιβάλλοντος, απαντώντας στην κριτική από παγκόσμιους ηγέτες με τον ίδιο τρόπο που αντιδρά στους αντιπάλους στην πατρίδα του: Με προκλητική περιφρόνηση. Χλεύασε τον Γάλλο πρόεδρο, Εμμανουέλ Μακρόν, και την Γερμανίδα καγκελάριο, Άνγκελα Μέρκελ, χαρακτήρισε τις πυρκαγιές και την αποψίλωση ορισμένων τμημάτων του τροπικού δάσους της Βραζιλίας ως «εσωτερικό ζήτημα» και επαναλάμβανε ότι «ο Αμαζόνιος ανήκει στην Βραζιλία».

02092019-1.jpg

Ο Bolsonaro στην Μπραζίλια, τον Αύγουστο του 2019. Adriano Machado / Reuters
----------------------------------------------------------------

Ο Bolsonaro θεωρεί ότι η διεθνής ανησυχία για τις πυρκαγιές του Αμαζονίου αποτελεί απειλή για την κυριαρχία της χώρας του. Αυτός και μια ομάδα των στενά συμμαχικών υπουργών και συμβούλων του -γνωστών συλλογικά ως η «ιδεολογική ομάδα» της κυβέρνησης Bolsonaro- αποδίδουν την κριτική σε μια παγκόσμια συντονισμένη εκστρατεία για την αποδυνάμωση της εδαφικής ακεραιότητας της Βραζιλίας και την αποτροπή της οικονομικής ανάπτυξής της. Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1970, όταν μια στρατιωτική δικτατορία κυβερνούσε την Βραζιλία, οι εθνικιστές προωθούσαν με ζήλο την έννοια μιας διεθνούς συνωμοσίας που τείνει στην υπονόμευση της κυριαρχίας της χώρας. Ο Bolsonaro παραμένει νοσταλγικός για την εποχή της δικτατορίας. Με το να είναι καυστικός εν μέσω της περιβαλλοντικής κατακραυγής, αναλαμβάνει το ρόλο του υπέρμαχου της παράδοσης (culture warrior), καταπολεμώντας την «παγκοσμιοποίηση» (“globalism”) και τον «πολιτισμικό μαρξισμό» (“cultural Marxism”) των διεθνών θεσμών και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών που χρηματοδοτούνται από το εξωτερικό.

Η ιδεολογική στάση του Bolsonaro τον οδήγησε να οχυρωθεί πίσω από τις πυρκαγιές των δασών, και εκνευρίστηκε περαιτέρω από μια προσωπική διαμάχη με τον Macron. Όμως, καθώς οι πυρκαγιές και η οργή συνέχιζαν να μαίνονται, ανησυχούντες σύμβουλοι έπεισαν τον πρόεδρο να αποστείλει 43.000 στρατιώτες στο δάσος. Η μετακίνηση στρατευμάτων στο δάσος για την καταπολέμηση των πυρκαγιών -ένα παρηγορητικό μέτρο- είναι απίθανο να αλλάξει την διεθνή αντίληψη περί την Βραζιλία. Η διασφάλιση του Αμαζονίου θα απαιτήσει μια ευρεία αντιστροφή του περιβαλλοντικού προγράμματος του Bolsonaro.

Δύο από τις τρεις παρατάξεις στην κυβέρνηση Bolsonaro -οι συνδεδεμένοι με αυτόν ιδεολόγοι και τα μέλη του στρατού- είναι απίθανο να αγκαλιάσουν μια τέτοια αντιστροφή. Αυτές οι παρατάξεις μοιράζονται την θεμελιώδη άποψη ότι οι περιβαλλοντολόγοι ενδέχεται να απειλήσουν την κυριαρχία της Βραζιλίας. Η τρίτη παράταξη, αποτελούμενη από φιλελεύθερους οικονομολόγους και επιχειρηματικά συμφέροντα, εξακολουθεί να έχει μια ελάχιστη ευκαιρία να πείσει τον Bolsonaro να υιοθετήσει τις απαραίτητες περιβαλλοντικές πολιτικές με το να επικαλεστεί τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της οικονομίας και της εξωτερικής πολιτικής της Βραζιλίας.

ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΡΑΤΗΓΟΙ

Δασικές πυρκαγιές συμβαίνουν κάθε χρόνο στον Αμαζόνιο. Την χρονιά πριν από την ανάληψη των καθηκόντων του Bolsonaro, από το 2017 έως το 2018, το δάσος του Αμαζονίου της Βραζιλίας έχασε σχεδόν ένα δισεκατομμύριο δέντρα. Η σημερινή κυβέρνηση δεν είναι η πρώτη που παραμελεί το πρόβλημα. Παρόλα αυτά, η περιφρόνησή της για το περιβάλλον είναι ιδιαίτερα έντονη και η αποψίλωση της φετινής χρονιάς θα ξεπεράσει σχεδόν σίγουρα το ποσοστό της περασμένης.

Ο Μπολσονάρο και ο Ρικάρντο Σάλες, ο υπουργός Περιβάλλοντος της Βραζιλίας, δεν πιστεύουν στην αλλαγή του κλίματος. Ο πρόεδρος έκανε προεκλογική καμπάνια με υποσχέσεις να περιορίσει τις κρατικές προστασίες στο τροπικό δάσος. Έχει τηρήσει την εν λόγω δέσμευση εν μέρει με την περικοπή του προϋπολογισμού για το Ibama, το περιβαλλοντικό παρατηρητήριο της Βραζιλίας, το οποίο εφαρμόζει κανονισμούς και επιβάλλει πρόστιμα για παράνομη υλοτομία και άλλες καταπατήσεις. Η κυβέρνηση απέλυσε τον επικεφαλής του Εθνικού Ινστιτούτου Διαστημικής Έρευνας, ο οποίος δημοσιεύει στοιχεία για την αποδάσωση. (Οι επιστήμονες στο ινστιτούτο ισχυρίζονται ότι οι φωτιές φέτος αυξήθηκαν κατά 35% από τον μέσο όρο των τελευταίων οκτώ ετών). Και ο πρόεδρος έχει καλλιεργήσει μια ατμόσφαιρα ατιμωρησίας, ενθαρρύνοντας τους ξυλοκόπους, τους κτηνοτρόφους, τους ανθρακωρύχους και τους αγρότες να παραβιάζουν τους κανονισμούς και να κόβουν δάσος. Οι κυβερνητικές υπηρεσίες επέβαλαν πολύ λιγότερα πρόστιμα φέτος από ό, τι τα προηγούμενα χρόνια.

Η κυβέρνηση Bolsonaro δεν κράτησε μυστική την εχθρότητά της προς τις περιβαλλοντικές ΜΚΟ και τις διεθνείς προσπάθειες προστασίας [του περιβάλλοντος]. Χωρίς να παράσχει αποδείξεις, ο Bolsonaro κατηγόρησε περιβαλλοντικές ΜΚΟ ότι ξεκίνησαν τις πυρκαγιές. Και η κυβέρνηση αμφισβήτησε την αξία του Ταμείου για τον Αμαζόνιο (Amazon Fund), ενός εξαιρετικά επιτυχημένου προγράμματος προστασίας που χρηματοδοτήθηκε από τη νορβηγική και την γερμανική κυβέρνηση. Κατά την τελευταία δεκαετία, η Νορβηγία έχει δεσμεύσει περισσότερα από 1 δισεκατομμύριο δολάρια στο Ταμείο, το οποίο υποστηρίζει εκατοντάδες έργα σε ολόκληρο τον Αμαζόνιο για τη μείωση της αποψίλωσης. Οι ΜΚΟ διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην διαχείριση του Ταμείου -μια ρύθμιση που οι δωρητές θεωρούν καθοριστικής σημασίας για την επιτυχία της. Αλλά τον Μάιο, ο Salles ζήτησε τη μείωση του ρόλου των ΜΚΟ -μια εσκεμμένη πρόκληση που αναμενόμενα οδήγησε τη Νορβηγία και την Γερμανία να αναστείλουν τις πληρωμές τους. «Δεν είναι η Νορβηγία εκείνη η χώρα που σκοτώνει τις φάλαινες εκεί στο βόρειο πόλο;» ειρωνεύτηκε ο Bolsonaro.

Οι ιδεολόγοι στην κυβέρνηση Bolsonaro, συμπεριλαμβανομένου του πανίσχυρου γιου του προέδρου, Eduardo, του υπουργού Εξωτερικών, Ernesto Araújo, και του Salles, φαίνεται να καλωσορίζουν τον διεθνή εξοστρακισμό. Ο Μπολσονάρο ανθίζει στις αντιπαραθέσεις και τις συγκρούσεις και η διεθνής κριτική βοηθά στην ενίσχυση του αφηγήματος του προέδρου ότι ισχυρές δυνάμεις εργάζονται για να τον υπονομεύσουν, ακόμα κι ενώ βοηθά στην συσπείρωση των πιο ένθερμων υποστηρικτών της κυβέρνησής του γύρω από το έθνος. Όσο πιο εχθρική γίνεται η διεθνής ρητορική, τόσο πιο πολύ ο Bolsonaro θα αγκαλιάσει μια «νοοτροπία οχυρού», περιχαρακώνοντας τον εαυτό του στην αντίθεση με παγκόσμιους ηγέτες όπως ο Macron. Ο πρόεδρος της Βραζιλίας ίσως και να μην ενοχλείται ακόμη και για το γεγονός ότι ο χειρισμός των πυρκαγιών απειλεί μια σημαντική συμφωνία ελεύθερου εμπορίου μεταξύ της Βραζιλίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε αντίθεση με τον Paulo Guedes, τον οικονομικά φιλελεύθερο υπουργό Οικονομίας του Bolsonaro, ο πρόεδρος είναι ένας οικονομικός εθνικιστής που ευνόησε όλες τις προστατευτικές πολιτικές σε ολόκληρη την πολιτική ζωή του.

Όταν ο ριζοσπαστισμός της ιδεολογικής ομάδας του Bolsonaro απείλησε τα οικονομικά συμφέροντα της χώρας, οι στρατηγοί της Βραζιλίας ενήργησαν ως μετριοπαθής δύναμη. Ο αντιπρόεδρος, Hamilton Mourão, πρώην στρατηγός, έχει αναλάβει αυτό το καθήκον. Τους μήνες μετά την εκλογική νίκη του Bolsonaro τον Οκτώβριο του 2018, οι Bolsonaro και Araújo επιτέθηκαν επανειλημμένα στην Κίνα, τον σημαντικότερο εμπορικό εταίρο της Βραζιλίας. Ο Μουράο εργάστηκε ακούραστα πίσω από τα παρασκήνια για να αντιστρέψει τις ζημιές, ταξιδεύοντας στο Πεκίνο για να συναντήσει τον Κινέζο πρωθυπουργό, Xi Jinping, σε μια επίδειξη καλής θέλησης. Ο Μπολσονάρο πρότεινε τον περασμένο Νοέμβριο να μεταφερθεί η πρεσβεία της Βραζιλίας στο Ισραήλ από το Τελ Αβίβ στην Ιερουσαλήμ. Ο Mourão παρενέβη ξανά, έχοντας επίγνωση ότι μια τέτοια κίνηση θα μπορούσε να επηρεάσει τους σημαντικούς εμπορικούς δεσμούς της Βραζιλίας με τον αραβικό κόσμο. Ο αντιπρόεδρος διαδραμάτισε παρόμοιο ρόλο σε πρόσφατες αντιπαραθέσεις μεταξύ του Bolsonaro και του προέδρου της Αργεντινής.

Η περιβαλλοντική πολιτική, εντούτοις, είναι εντελώς διαφορετικό θέμα. Εκείνοι που αναμένουν ότι η στρατιωτική φατρία θα ενεργήσει ξανά ως «ο ενήλικας στο δωμάτιο» και θα παράσχει έναν έλεγχο στον Bolsonaro είναι πιθανό να απογοητευτούν. Ο ίδιος ο Μουράο εξέφρασε αμφιβολίες σχετικά με το εάν η αλλαγή του κλίματος είναι πραγματικά ανθρωπογενής. Οι ένοπλες δυνάμεις ευθυγραμμίζονται πλήρως με τις απόψεις του προέδρου για την κυριαρχία και τις διεθνείς παρεμβάσεις. Ο πρώην διοικητής του στρατού της Βραζιλίας, ο με μεγάλη επιρροή στρατηγός Eduardo Villas Boas, συμπαρατάχθηκε με τον Bolsonaro όταν απέρριψε την διεθνή κριτική ως «άμεση επίθεση κατά της κυριαρχίας της Βραζιλίας».

ΟΙ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΘΑ ΔΙΑΣΩΣΟΥΝ;

Και με τις ιδεολογικές και στρατιωτικές φατρίες της κυβέρνησης να διαγράφουν τις διεθνείς πιέσεις, η τρίτη φατρία της κυβέρνησης, οι νεοφιλελεύθεροι, άρχισαν να κινητοποιούνται ενάντια στις περιβαλλοντικές πολιτικές του προέδρου, προσεγγίζοντας τις αγροτικές επιχειρήσεις και την κοινωνία των πολιτών.

Της φιλελεύθερης παράταξης ηγούνται η υπουργός Γεωργίας της Βραζιλίας, Tereza Cristina, και ο Guedes, και περιλαμβάνει πολλούς ειδικευμένους τεχνοκράτες στο Υπουργείο Οικονομίας. Και οι δύο ανησυχούν ότι η στάση του Bolsonaro στις δασικές πυρκαγιές θα διαταράξει τις εμπορικές διαπραγματεύσεις και θα μειώσει τις προσπάθειες για φιλελευθεροποίηση και επανεκκίνηση της υποτονικής οικονομίας της Βραζιλίας. Οι διπλωμάτες της Βραζιλίας παραδέχονται ιδιωτικά ότι η μανία είναι πιθανό να καθυστερήσει ή ακόμα και να αποτρέψει την μακρόχρονη προσχώρηση της χώρας στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Organization for Economic Cooperation and Development, ΟΟΣΑ). Και οι Ευρωπαίοι θα μπορούσαν πάντα να αρνηθούν να επικυρώσουν την εμπορική συμφωνία ΕΕ-Mercosur, ένα σύμφωνο το οποίο εκτιμάται ότι θα προσθέσει σχεδόν 90 δισεκατομμύρια δολάρια στην οικονομία της Βραζιλίας κατά τα επόμενα 15 χρόνια και το οποίο ο Bolsonaro θεωρεί ως ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της εξωτερικής πολιτικής του.

Τα στοιχήματα δεν έχουν χαθεί για τους επιχειρηματικούς ηγέτες της Βραζιλίας, ιδιαίτερα στον κλάδο της αγροτικής βιομηχανίας, που αντιπροσωπεύει πάνω από το 20% του ΑΕΠ της χώρας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αγοράζει σήμερα σόγια Βραζιλίας αξίας 5 δισεκατομμυρίων δολαρίων ετησίως. Ο Marcello Brito, επικεφαλής της ισχυρής βραζιλιάνικης Ένωσης Αγροβιομηχανίας της Βραζιλίας, προειδοποίησε πρόσφατα ότι «είναι μόνο ζήτημα χρόνου» προτού οι πυρκαγιές προκαλέσουν μποϊκοτάζ των βραζιλιάνικων προϊόντων. Σε ένα τέτοιο σενάριο, σημειώνει ο Brito, η Βραζιλία θα αγωνιστεί πάρα πολύ για να «ξανακερδίσει την εμπιστοσύνη» στο εξωτερικό.

Στο ανταγωνισμό μεταξύ των τριών παρατάξεων που συγκροτούν την κυβέρνηση της Βραζιλίας, η φιλελεύθερη, υπέρ των επιχειρήσεων, παράταξη κατέχει ένα ατού και αυτό είναι η αβέβαιη κατάσταση της οικονομίας της Βραζιλίας με τις χαμηλές επιδόσεις της και τις φουσκωμένες τάξεις των 13 εκατομμυρίων ανέργων της. Αν δεν μπορέσει να επιτύχει μια επιστροφή σε σημαντική οικονομική ανάπτυξη, ο Bolsonaro πιθανώς δεν θα δει τα χαμηλά ποσοστά έγκρισής του να ανακάμπτουν. Η κυβέρνησή του έχει υποκύψει στις πιέσεις του επιχειρηματικού τομέα και παλαιότερα. Ως εκλεγμένος πρόεδρος το φθινόπωρο του 2018, ο Bolsonaro εξέφρασε την προθυμία του να αποσυρθεί από την συμφωνία του Παρισιού για την αλλαγή του κλίματος. Οι πρεσβευτές από τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης συντόνισαν μια εκστρατεία πίεσης, συναντώντας έναν προς έναν τους Βραζιλιάνους γερουσιαστές που εκπροσωπούσαν την αγροτική βιομηχανία. Οι Ευρωπαίοι διπλωμάτες είπαν στους νομοθέτες ότι εάν η Βραζιλία εγκαταλείψει την συμφωνία του Παρισιού, οι καταναλωτές σε όλη την Ευρώπη θα μποϊκοτάρουν τα βραζιλιάνικα προϊόντα. Μέρες αργότερα, ο Salles, υπουργός Περιβάλλοντος, ανακοίνωσε ότι η Βραζιλία δεν θα παραιτηθεί από τις δεσμεύσεις που ανέλαβε στο Παρίσι.

Παρόλα αυτά, η ευρωπαϊκή πίεση μπορεί να μην κάνει μεγάλη εντύπωση στην εσωτερική πολιτική της Βραζιλίας. Σε αντίθεση με τις μεγάλες γεωργικές ενώσεις, οι μικροί αγρότες της Βραζιλίας εξακολουθούν να υποστηρίζουν την χαλάρωση των περιβαλλοντικών προστασιών από τον Bolsonaro. Έχοντας λιγότερη έκθεση στην διεθνή αγορά, αυτοί οι αγρότες τείνουν να προτιμούν χαλαρούς περιβαλλοντικούς κανόνες. Συχνά συμμετέχουν ενεργά στην αποδάσωση και δεν ενδιαφέρονται ή δεν γνωρίζουν τις παγκόσμιες επιπτώσεις της. Και η Βραζιλία δεν θα μείνει χωρίς εμπορικούς εταίρους σε περίπτωση ευρωπαϊκού μποϊκοτάζ: Η Κίνα αγοράζει το 80% των εξαγωγών σόγιας της Βραζιλίας και αυτή η σχέση αποδείχθηκε ότι δεν αντιδρά στο ξήλωμα των μέτρων προστασίας του περιβάλλοντος από τον Bolsonaro.

Ο Bolsonaro σίγουρα αντιμετωπίζει μικρή πίεση από τον Λευκό Οίκο. Κατά την συνάντηση του G-7 στο Μπιαρίτς τον Αύγουστο, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, όντας και ο ίδιος σκεπτικιστής σχετικά με το κλίμα, απέρριψε την πυρκαγιά του Αμαζονίου ως ένα «εξειδικευμένο θέμα». Ακόμη και οι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν είναι ενωμένοι στην προσέγγισή τους. Ο Macron υιοθέτησε μια επιθετική στρατηγική κατηγορώντας τον πρόεδρο της Βραζιλίας ότι ψεύδεται και επιμένοντας ότι δεν θα επικυρώσει την συμφωνία ΕΕ-Mercosur υπό τις παρούσες συνθήκες. Η καγκελάριος της Γερμανίας, Άνγκελα Μέρκελ, διαφωνεί, υποστηρίζοντας ότι η άρνηση επικύρωσης της εμπορικής συμφωνίας δεν θα εμποδίσει «ούτε ένα εκτάριο» από το να ξυλευθεί παράνομα στο τροπικό δάσος της Βραζιλίας.

Η αποστολή στρατευμάτων στον Αμαζόνιο για την ανάσχεση των πυρκαγιών είναι αξιέπαινη αλλά ανεπαρκής. Για να προστατεύσει πραγματικά το τροπικό δάσος και να λάβει σοβαρά υπόψη τις περιβαλλοντικές ευθύνες της Βραζιλίας, ο Bolsonaro πρέπει να αντιστρέψει την συστηματική εξασθένιση της Υπηρεσίας Προστασίας του Περιβάλλοντος από την κυβέρνησή του. Πρέπει να αναγνωρίσει ρητά ότι η κλιματική αλλαγή είναι πραγματική. Και θα πρέπει να δεχθεί ότι οι ΜΚΟ συμβάλλουν θετικά στην καταπολέμηση της αποψίλωσης των δασών.

Μια τέτοια μεταστροφή είναι εξαιρετικά απίθανη. Οι ιδεολογικές αντι-περιβαλλοντικές απόψεις του Bolsonaro συνδέονται βαθύτατα με ολόκληρο το πολιτικό του σχέδιο. Οι οικονομικά φιλελεύθεροι μπορεί να εγείρουν το φάσμα μιας διαλυμένης εμπορικής συμφωνίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, του μποϊκοτάζ των καταναλωτών, και της άρνησης μιας προσχώρησης στον ΟΟΣΑ- αλλά τέτοιες ρεαλιστικές ανησυχίες δεν μπορούν να επηρεάσουν έναν πρόεδρο τόσο δεσμευμένο στο να αψηφά, ανεξάρτητα από το κόστος.

Copyright © 2019 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/americas/2019-08-30/bolsonaro-fa...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition