Η Οδύσσεια στον μετα-πραγματικό κόσμο

Ακολούθησε η επίσκεψη στο νησί του βασιλιά Αίολου, ο οποίος παραχωρεί στον Οδυσσέα έναν ασκό με ανέμους για να βοηθήσει στην επιτάχυνση της επιστροφής του στην πατρίδα. Όχι μόνο ο Οδυσσέας παραμελεί να πει στους άντρες του το τι υπάρχει μέσα στον ασκό, αλλά επιμένει να παραμείνει στο πηδάλιο μέχρι το πλοίο να φτάσει στην Ιθάκη. Την δέκατη μέρα, ο ήρωάς μας προφανώς κοιμάται, εξαντλημένος από την απερίσκεπτη απόφασή του να παραμείνει στο τιμόνι. Ένας αληθινός ηγέτης γνωρίζει όχι μόνο ότι το πλήρωμά του εξαρτάται από αυτόν, αλλά ότι κι εκείνος εξαρτάται και από τους άντρες του. Το ίδιο αναμενόμενα, η εγωιστική συμπεριφορά του οδηγεί το πλήρωμά του να υποψιάζεται ότι η τσάντα περιέχει θησαυρούς που ο Οδυσσέας σχεδιάζει να συσσωρεύσει. Ανοίγουν τον ασκό και προτού μπορέσει κάποιος να πει «ροδόχρους αυγή», βρίσκονται να παρασέρνονται στην σκοτεινή θάλασσα, εκεί από όπου ξεκίνησαν δέκα μέρες πριν.

Καθώς ο απελπισμένος Οδυσσέας και οι άντρες του αγωνίζονται να προσανατολιστούν, φτάνουν στην γη των Λαιστρυγόνων. Έντεκα από τα καράβια τους εισέρχονται σε ένα πανύψηλο όρμο, ενώ ένα δωδέκατο σκάφος αγκυροβολεί απ’ έξω. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Οδυσσέας διοικεί το σκάφος αυτό. Δεν εξηγεί την απόφασή του, αλλά δεν χρειάζεται: Τέτοιοι όρμοι κατά μήκος της ακτής της Μεσογείου είναι παγίδες θανάτου όταν ελέγχονται από μια εχθρική δύναμη. Καθώς οι άνδρες του αποβιβάζονται, οι Λαιστρυγόνες τους επιτίθενται, και στην συνέχεια τους λογχίζουν και τους τρώνε σαν να ήταν ψάρια. Ο Οδυσσέας πυρετωδώς κόβει την άγκυρά του και δραπετεύει με το πλήρωμά του, αφήνοντας πίσω του μια κόκκινη κηλίδα από αίμα στην θάλασσα.

Αυτό το τελευταίο διασωθέν πλοίο κατευθύνεται προς το νησί του Ήλιου, του θεού του ήλιου. Αν και ο Οδυσσέας έχει πει επανειλημμένα ότι δεν θα φάει τις ιερές αγελάδες του νησιού, δεν θα επικοινωνήσει την προειδοποίηση στους ναύτες του. Αντιμέτωπο με την ξεκάθαρη επιλογή ανάμεσα στην πείνα και τις μπριζόλες, αναμενόμενα, το πλήρωμα κλίνει στο δεύτερο. Ως αποτέλεσμα, ο Δίας προκαλεί μια καταιγίδα όταν οι άνδρες φεύγουν από το νησί, και τα μέλη του πληρώματος πνίγονται, αν και με γεμάτες κοιλιές. Γατζωμένος σε ένα κομμάτι από το διαλυμένο πλοίο του, ο Οδυσσέας τελικά εκβράζεται στην παραλία της Φαιακίας. Τραγικά, αλλά επίσης και βολικά, μόνο αυτός μπορεί τώρα να πει την ιστορία του.

Πώς έφτασαν τα πράγματα σε αυτό; Δεν χρειάζεται κάποιος να συμβουλευτεί το μαντείο στους Δελφούς για την απάντηση: Οι λανθασμένοι υπολογισμοί και τα λάθη του Οδυσσέα τον έφεραν εδώ. Το πιο ενδιαφέρον ερώτημα είναι: Πώς ο Οδυσσέας και ο Όμηρος παρουσιάζουν αυτά τα γεγονότα; Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Οδυσσέας προσπαθεί να πουλήσει αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «Φαιάκειες ειδήσεις» [στμ: λογοπαίγνιο για τα fake news]. Όταν δεν αποδίδει τεχνηέντως την ευθύνη για τα αιματηρά γεγονότα σε εκείνους τους οποίους ο ίδιος προκάλεσε, όπως οι Κύκλωπες, ο άνθρωπός μας στην Φαιακία την μεταθέτει στους νεκρούς ναύτες του. Ήταν, επιμένει, είτε επαναστατημένοι εν τη παρουσία του, είτε απερίσκεπτοι εν τη απουσία του.

Με μια λέξη, ο Οδυσσέας ψεύδεται και ψεύδεται και λίγο ακόμα. Όταν δεν ψεύδεται στους άντρες του, ψεύδεται για τους νεκρούς. Για παράδειγμα, λέει στην σκιά του Αχιλλέα ότι ο γιος του νεκρού ήρωα, ο Νεοπτόλεμος, έχει πραγματοποιήσει ηρωικές πράξεις. Παραβλέπει τεχνηέντως ότι ο Νεοπτόλεμος έχει επίσης σφαγιάσει γυναίκες και έχει ρίξει βρέφη από τις επάλξεις της Τροίας. Ο Οδυσσέας ψεύδεται ακόμη και στους θεούς: Ξεγελασμένος από την Αθηνά μεταμφιεσμένη σε βοσκό, ο πονηρός ήρωάς μας ψεύδεται κατά πρόσωπο, λέγοντάς της ότι είναι Κρητικός φυγάς από την τοπική δικαιοσύνη, και η πονηρή θεά καγχάζει ως αντίδραση.

Ο Οδυσσέας φαίνεται να ψεύδεται τόσο ελεύθερα και συχνά που δεν θα μπορούσε να αναγνωρίσει την αλήθεια ακόμα κι αν τον χτυπούσε σαν την επίπεδη πλευρά ενός σπαθιού. Αλλά στο τέλος του ταξιδιού του, ανακαλύπτουμε ότι εξακολουθεί να είναι σε θέση να αναγνωρίσει την αλήθεια. Ξαναβρίσκεται με την σύζυγό του, την Πηνελόπη, αλλά εκείνη δεν είναι σίγουρη αν είναι αυτός που ισχυρίζεται ότι είναι. Τον δοκιμάζει λέγοντάς του ότι έχει μετακομίσει την συζυγική κλίνη που ο Οδυσσέας είχε σκαλίσει από μια τεράστια ελιά. Ο Οδυσσέας εκρήγνυται με δυσπιστία˙ μόνο ένας θεός, ξεστομίζει, θα μπορούσε να μετακινήσει ένα τέτοιο κρεβάτι. Περνάει την δοκιμασία της Πηνελόπης, προς ανακούφισή της και του αναγνώστη, υπενθυμίζοντάς μας ότι ενώ η αλήθεια ίσως να μην μας απελευθερώνει, είναι παρά ταύτα απαραίτητη προϋπόθεση για την ελευθερία.

ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟ-ΕΞΑΠΑΤΗΣΗΣ

Η Οδύσσεια είναι ένα τραγούδι, όπως λέει ο Όμηρος, «για την εποχή μας επίσης», εν μέρει εξαιτίας της λεπτής παραπλάνησης του ποιητή: Με το να τοποθετεί την ευθύνη για τον θάνατο των ανθρώπων του Οδυσσέα στα δικά τους πόδια, ο Όμηρος βάζει μια παγίδα στο ακροατήριό του. Ανακαλύπτουμε σταδιακά ότι η ευθύνη πρέπει να αναληφθεί από κάποιον άλλο. Ο Όμηρος μας αναγκάζει να επανεξετάσουμε το ηρωικό ανάστημα του Οδυσσέα. Είναι κάποιος ήρωας, του οποίου η απερισκεψία και η απληστία θέτουν σε κίνδυνο την ζωή των ανδρών του; Ποιος επιλέγει τις πληροφορίες για να πείσει τους άλλους να κάνουν ό, τι δεν θα έπρεπε; [Μήπως] ένας άνθρωπος ο οποίος ψεύδεται τόσο πολύ που κινδυνεύει να καταστεί ανίκανος να ξεχωρίσει το γεγονός από τη μυθοπλασία, την αλήθεια από το ψεύδος;

Αυτά τα ερωτήματα είναι σημαντικά και πιο περίπλοκα απ' ότι μπορεί να φαίνονται. Στο On Bullshit, το ευπώλητο βιβλίο που δημοσίευσε στην στροφή της χιλιετίας, ένας παλιός αλλά όχι αρχαίος φιλόσοφος, ο Harry Frankfurt, έκανε μια κρίσιμη διάκριση ανάμεσα στα ψέματα και τις ανοησίες (bullshit). Ένας ψεύτης ασχολείται με μια συνειδητή πράξη εξαπάτησης -ο ίδιος υποκρίνεται εν γνώσει του, παραποιώντας σκοπίμως κάτι που ξέρει είναι αλήθεια. Γνωρίζει την διαφορά ανάμεσα στα ψέματα και τις αλήθειες, την φαντασία και το γεγονός, και τουλάχιστον σιωπηρά νοιάζεται για την διαφορά.