Τι ισχύει για την (απο)στρατιωτικοποίηση των ελληνικών νησιών

Στον βαθμό που ένα από τα δύο κράτη θέτει ζήτημα επανόδου στους περιορισμούς στρατιωτικοποίησης της Λωζάνης, θα έπρεπε πέραν της αμοιβαιότητας να υπάρχει και αναλογικότητα. Την εποχή που προβλέφθηκαν τα παραπάνω, στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου στάθμευαν ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις, οι οποίες μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν άμεσα και εύκολα σε περίπτωση ανανέωσης των συγκρούσεων (παράλληλα με την ανασυνταγμένη στρατιά στη Θράκη). Κατά συνέπεια, τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου θεωρούνταν -και ήταν- μια δυνάμει απειλή για τη νέα Τουρκία, και για τον λόγο αυτό θεωρήθηκε σημαντικό να της δοθούν διαβεβαιώσεις ότι δεν θα χρησιμοποιούνταν εναντίον της. Εκατό χρόνια αργότερα, η σημερινή πραγματικότητα τείνει προς το αντίθετο, καθώς η Τουρκία ενισχύει διαρκώς τις στρατιωτικές δυνάμεις και εγκαταστάσεις της στα μικρασιατικά παράλια, ενώ παράλληλα αμφισβητεί επανειλημμένα τα ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα -και σε ορισμένες περιπτώσεις (βλέπε «Γκρίζες Ζώνες») την ίδια την ελληνική κυριαρχία. Κατά συνέπεια, αν τίθετο πράγματι ζήτημα επανόδου στους περιορισμούς στρατιωτικοποίησης της Λωζάνης, η ελληνική πλευρά θα έπρεπε να ζητήσει την κατ’ αναλογικότητα θεσμοθέτηση αντίστοιχης αποστρατιωτικοποίησης της απέναντι μικρασιατικής ακτής, σε βάθος ίσο με την απόσταση του δυτικότερου άκρου των παραπάνω νησιών από την ελληνοτουρκική μεθόριο (δηλαδή 60 χλμ.) ή και παραπάνω.

Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΡΕ ΚΑΙ Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗΣ

Παρότι η Συνθήκη της Λωζάνης φαινόταν να έχει διευθετήσει ικανοποιητικά τα συμφέροντα των συμβαλλόμενων κατά τα πρώτα χρόνια μετά την σύναψη της, η τουρκική ηγεσία ήταν δυσαρεστημένη με το δυσλειτουργικό καθεστώς ελέγχου που προέβλεπε η «Περί των Στενών» Σύμβαση της Λωζάνης [4]. Στο πλαίσιο αυτό, η Τουρκία άρχισε -κατά παράβαση των συμβατικών της δεσμεύσεων- να εξοπλίζει και να οχυρώνει τα Στενά, ενώ παράλληλα επιδίωξε την εκ των υστέρων αποδοχή του γεγονότος αυτού από τα άλλα συμβαλλόμενα κράτη. Με δεδομένο ότι δεν υπήρχαν διμερείς διαφορές μεταξύ των δύο κρατών (οι οικονομικές διαφορές που είχαν προκύψει από την Ανταλλαγή Πληθυσμών διευθετήθηκαν με το Σύμφωνο της 10ης Ιουνίου 1930), η ελληνική πλευρά αποφάσισε να υποστηρίξει το τουρκικό αίτημα, υπό την επιφύλαξη ότι θα καταργούνταν και τα Άρθρα 4, 6 και 7 της Σύμβασης, τα οποία προέβλεπαν την πλήρη αποστρατικοποίηση των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου (μεταξύ των οποίων η Λήμνος και η Σαμοθράκη) [5]. Η τουρκική ηγεσία συμφώνησε εύκολα με το αίτημα αυτό, και σε επιστολή που έστειλε ο πρέσβης της Τουρκίας στην Αθήνα, Ρουσέν Εσρέφ (Ruşen Eşref Unaydın), στον Ιωάννη Μεταξά στις 6 Μαΐου 1936 ανέφερε ότι «Κατ’ εντολήν της κυβερνήσεώς μου, είμαστε εξ ολοκλήρου σύμφωνοι όσον αφορά στην στρατιωτικοποίηση των νησιών ταυτόχρονα με εκείνη των Στενών» [6].

Το Αιγαίο από δορυφορική φωτογραφία.
----------------------------------------------------------------------

Σε συνέχεια της συμφωνίας αυτής, τον Ιούνιο του 1936 συγκλήθηκε διεθνής διάσκεψη στο Μοντρέ της Ελβετίας, όπου συμφωνήθηκε η αναθεώρηση της Σύμβασης της Λωζάνης για τα Στενά και η υποκατάστασή της από την Σύμβαση του Μοντρέ (20 Ιουλίου 1936) [7]. Με αυτήν, καταργήθηκε η υποχρέωση αποστρατιωτικοποίησης των Στενών και η Διεθνής Επιτροπή των Στενών, τα καθήκοντα της οποίας ανέλαβε εξ ολοκλήρου η Τουρκία [8]. Με δεδομένο ότι η τελευταία είχε ήδη εξοπλίσει τα ηπειρωτικά εδάφη της ζώνης των Στενών, με το πέρας της διάσκεψης έσπευσε να οχυρώσει και τα νησιά της ζώνης αυτής (δηλαδή τα νησιά της Προποντίδας, την Ίμβρο και την Τένεδο), ενώ η Ελλάδα οχύρωσε αντίστοιχα την Λήμνο και την Σαμοθράκη. Μάλιστα, κατά την διάρκεια της συνεδρίασης της τουρκικής εθνοσυνέλευσης που επικύρωσε την Σύμβαση του Μοντρέ στις 31 Ιουλίου 1936, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών, Τεβφίκ Ρουστού Αράς (Tevfik Rüştü Araş), ανέφερε ότι «Με την Σύμβαση του Μοντρέ αναθεωρείται και ο όρος της Σύμβασης της Λωζάννης του 1923 που προέβλεπε καθεστώς αποστρατικοποίησης για τα νησιά Λήμνο και Σαμοθράκη, τα οποία ανήκουν στην γείτονα και φίλη Ελλάδα, γεγονός που μας δίνει ιδιαίτερη ικανοποίηση» [9].