Πώς τελειώνει μια παγκόσμια τάξη

Το συνέδριο απέδωσε ένα σύστημα γνωστό ως Συνεννόηση της Ευρώπης (Concert of Europe). Αν και επικεντρώθηκε στην Ευρώπη, αποτελούσε την διεθνή τάξη της εποχής του, δεδομένης της κυρίαρχης θέσης της Ευρώπης και των Ευρωπαίων στον κόσμο. Υπήρξε μια σειρά κοινών αντιλήψεων σχετικά με τις σχέσεις μεταξύ των κρατών, πάνω απ’ όλα μια συμφωνία που απέκλειε την εισβολή σε άλλη χώρα ή την εμπλοκή στις εσωτερικές υποθέσεις μιας άλλης χωρίς την άδειά της. Μια χονδρική στρατιωτική ισορροπία αποθάρρυνε κάθε κράτος που θα έμπαινε στον πειρασμό να ανατρέψει την τάξη από το να το προσπαθήσει εξ’ αρχής (και εμπόδισε κάθε κράτος που όντως προσπάθησε να το πετύχει). Οι Υπουργοί Εξωτερικών συναντώντο (σε αυτό που αποκαλείτο «συνέδρια») κάθε φορά που προέκυπτε ένα σημαντικό ζήτημα. Η συνεννόηση (concert) ήταν συντηρητική από κάθε άποψη της λέξης. Η Συνθήκη της Βιέννης είχε πραγματοποιήσει πολυάριθμες εδαφικές προσαρμογές και εν συνεχεία κλείδωσε τα σύνορα της Ευρώπης, επιτρέποντας αλλαγές μόνον εφόσον συμφωνούσαν όλοι οι υπογράφοντες. Επίσης έκανε ό, τι μπορούσε για να υποστηρίξει τις μοναρχίες και να ενθαρρύνει άλλους να βοηθήσουν (όπως έκανε η Γαλλία στην Ισπανία το 1823) όταν απειλούνταν από λαϊκή εξέγερση.

Μια γκραβούρα του Συνεδρίου της Βιέννης, του 1814. JEAN-BAPTISTE ISABEY
------------------------------------------------------------------

Η συνεννόηση λειτούργησε όχι επειδή υπήρχε πλήρης συμφωνία μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων σε κάθε σημείο, αλλά επειδή κάθε κράτος είχε τους δικούς του λόγους για να υποστηρίξει το συνολικό σύστημα. Η Αυστρία ανησυχούσε περισσότερο με την αντίσταση στις δυνάμεις του φιλελευθερισμού, που απειλούσαν την κυβερνώσα μοναρχία. Το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν επικεντρωμένο στην αποτροπή μιας ανανεωμένης πρόκλησης από την Γαλλία, όντας επιφυλακτικό παράλληλα από μια πιθανή απειλή από την Ρωσία (που σήμαινε να μην εξασθενήσει τόσο πολύ την Γαλλία που να μην μπορέσει να αντισταθμίσει την απειλή της Ρωσίας). Αλλά υπήρχαν αρκετές αλληλεπικαλύψεις στα συμφέροντα και τις συναινέσεις στα ζητήματα πρώτης τάξης που η συνεννόηση εμπόδισε τον πόλεμο μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων της εποχής.

Η συνεννόηση τεχνικά διήρκεσε έναν αιώνα, μέχρι την παραμονή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου [5]. Αλλά είχε πάψει να παίζει σημαντικό ρόλο πολύ καιρό πριν. Τα επαναστατικά κύματα που σάρωσαν την Ευρώπη το 1830 και το 1848 αποκάλυψαν τα όρια του τι θα έκαναν τα μέλη για να διατηρήσουν την υπάρχουσα τάξη στο εσωτερικό των κρατών απέναντι στην δημόσια πίεση. Τότε, πιο επακόλουθα, ήρθε ο πόλεμος της Κριμαίας. Φαινομενικά έγινε πόλεμος για την τύχη των Χριστιανών που ζούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά στην πραγματικότητα ήταν πολύ περισσότερο για το ποιος θα ελέγχει τα εδάφη καθώς εκείνη η αυτοκρατορία παρήκμαζε. Η σύγκρουση έριξε την Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Οθωμανική Αυτοκρατορία ενάντια στην Ρωσία. Διήρκεσε δυόμισι χρόνια, από το 1853 έως το 1856. Ήταν ένας δαπανηρός πόλεμος που υπογράμμισε τα όρια της ικανότητας της συνεννόησης να αποτρέψει έναν πόλεμο μεγάλων δυνάμεων˙ η λεπτότητα των μεγάλων δυνάμεων που είχε κάνει την συνεννόηση δυνατή δεν υπήρχε πια. Παρεπόμενοι πόλεμοι μεταξύ της Αυστρίας και της Πρωσίας και της Πρωσίας και της Γαλλίας κατέδειξαν ότι η σύγκρουση μεγάλων δυνάμεων επέστρεψε στην καρδιά της Ευρώπης μετά από μια μακρά παύση. Τα θέματα φαινόταν να σταθεροποιούνται για λίγο μετά από αυτό, αλλά επρόκειτο για μια ψευδαίσθηση. Κάτω από την επιφάνεια, η γερμανική ισχύς αυξανόταν και οι αυτοκρατορίες ήταν σε σήψη. Ο συνδυασμός έθεσε το σκηνικό για τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και το τέλος της συνεννόησης.

ΤΙ ΠΛΗΤΤΕΙ ΤΗΝ ΤΑΞΗ;

Τι διδάγματα μπορούν να αντληθούν από αυτή την ιστορία; Όπως και οτιδήποτε άλλο, η άνοδος και πτώση των μεγάλων δυνάμεων καθορίζει την βιωσιμότητα της επικρατούσας τάξης, καθώς οι αλλαγές στην οικονομική ισχύ, την πολιτική συνοχή και την στρατιωτική δύναμη διαμορφώνουν αυτά που τα κράτη μπορούν και είναι πρόθυμα να κάνουν πέρα από τα σύνορά τους. Κατά την διάρκεια του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα και την αρχή του 20ου, μια ισχυρή, ενοποιημένη Γερμανία και μια μοντέρνα Ιαπωνία αναδύθηκαν, η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η τσαρική Ρωσία υποχώρησαν και η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο έγιναν ισχυρότερες αλλά όχι αρκετά ισχυρές. Αυτές οι αλλαγές ανέτρεψαν την ισορροπία δυνάμεων που ήταν η βάση της συνεννόησης. Η Γερμανία, ειδικότερα, έκρινε ότι το status quo είναι ασυμβίβαστο με τα συμφέροντά της.

Οι αλλαγές στο τεχνολογικό και πολιτικό περιβάλλον επηρέασαν επίσης την υποκείμενη ισορροπία. Υπό την συνεννόηση, οι λαϊκές απαιτήσεις για δημοκρατική συμμετοχή και τα κύματα του εθνικισμού απείλησαν το status quo μέσα στις χώρες, ενώ νέες μορφές στις μεταφορές, τις επικοινωνίες και τους εξοπλισμούς μεταμόρφωσαν την πολιτική, την οικονομία και τον πόλεμο. Οι συνθήκες που συνέβαλαν στην δημιουργία της συνεννόησης είχαν σταδιακά διαλυθεί.