Η κλιματική αλλαγή δεν είναι απαραίτητο να προκαλεί συγκρούσεις | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η κλιματική αλλαγή δεν είναι απαραίτητο να προκαλεί συγκρούσεις

Η πολιτική έχει μεγαλύτερη σημασία από το περιβάλλον όταν πρόκειται για τον πόλεμο και την ειρήνη

Μεταξύ των πολλών απογοητευτικών προβλέψεων της βλάβης που προκαλείται από την κλιματική αλλαγή είναι αυτή η εξόφθαλμη στατιστική: κατά μέσο όρο, σύμφωνα με τους οικονομολόγους, μια αύξηση της τοπικής θερμοκρασίας μισού βαθμού Κελσίου σχετίζεται με αύξηση κατά 10% έως 20% [1] του κινδύνου θανατηφόρων συγκρούσεων. Εάν είναι ακριβές, αυτό σημαίνει ότι η πιθανότητα τέτοιων συγκρούσεων αυξάνεται γρήγορα. Οι επιστήμονες του ΟΗΕ για το κλίμα εκτιμούν ότι οι ανθρωπογενείς εκπομπές έχουν δημιουργήσει θέρμανση του πλανήτη από την προϊστορική περίοδο [μέχρι σήμερα] κατά έναν βαθμό και επειδή ο ρυθμός της κλιματικής αλλαγής επιταχύνεται γρήγορα, προβλέπουν [2] άλλο μισό βαθμό θέρμανσης τόσο σύντομα όσο στο 2030. Οι τροπικές περιοχές θα έχουν ακόμη πιο ακραία θέρμανση, με αντίστοιχα υψηλότερο κίνδυνο σχετιζόμενης με το κλίμα ανασφάλειας.

29092020-1.jpg

Στις όχθες της λίμνης Turkana, στην Κένυα, τον Οκτώβριο του 2013. Siegfried Modola / Reuters
---------------------------------------------------------

Ο τερματισμός ή η πρόληψη συγκρούσεων που επιδεινώνονται από την κλιματική αλλαγή απαιτεί μια ταχύτερη και διαφορετική προσέγγιση από την αντιμετώπιση της ίδιας της κλιματικής αλλαγής. Πολλές κυβερνήσεις έχουν αρχίσει να περιορίζουν τις εκπομπές, αλλά δημιουργούν βαθμιαία τα στάδια στις προσπάθειές τους για μετριασμό του κλίματος. Για παράδειγμα, 120 χώρες [3] έχουν υιοθετήσει έναν στόχο μηδενικών εκπομπών άνθρακα έως το 2050 -έναν άξιο στόχο που θα μπορούσε να εμποδίσει να γίνει τελικά ακατοίκητη η γη. Ωστόσο, εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο βιώνουν ήδη ρεκόρ καυσώνων, ακραίες βροχοπτώσεις, και αύξηση της στάθμης της θάλασσας -αλλαγές που διαταράσσουν τα προς το ζην˙ επιδεινώνουν την επισιτιστική ανασφάλεια, την λειψυδρία, και τον ανταγωνισμό για τους πόρους˙ και παρακινούν τη μετανάστευση. Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι μια απαραίτητη αλλά αναπόφευκτα μακροπρόθεσμη προσπάθεια. Η πρόληψη των συγκρούσεων πρέπει να συμβεί τώρα.

Η σχέση μεταξύ κλίματος και συγκρούσεων δεν είναι ούτε απλή ούτε γραμμική. Οι ίδιες κλιματικές επιπτώσεις μπορούν να παράγουν πολύ διαφορετικά συγκρουσιακά αποτελέσματα ανάλογα με την πολιτική απόκριση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι αυξανόμενες θερμοκρασίες και οι άνισες βροχοπτώσεις δημιουργούν ελλείψεις˙ σε άλλες, η κλιματική αλλαγή -και οι ανθρώπινες αντιδράσεις σε αυτήν- ξεκλειδώνουν νέους πόρους. Ενώ ορισμένες χώρες διαχειρίζονται καλά τον ανταγωνισμό που προκαλείται από το κλίμα, άλλες δεν τον διαχειρίζονται καθόλου -καθιστώντας πιο πιθανή την σύγκρουση. Η σχέση μεταξύ του κλίματος και των συγκρούσεων μπορεί επίσης να αντιστραφεί: οι συγκρούσεις και η εγκληματικότητα μπορούν να επιδεινώσουν την κλιματική αλλαγή και να εμποδίσουν τις προσπάθειες μετριασμού, όπως έχει κάνει η παράνομη υλοτομία στον Αμαζόνιο.

Εν ολίγοις, ο αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο με τον οποίο κυβερνώνται τα κράτη. Το κλίμα έχει σημασία όταν πρόκειται για τον πόλεμο και την ειρήνη, αλλά η πολιτική και οι πολιτικές που αφορούν το κλίμα έχουν ακόμη μεγαλύτερη σημασία. Για τον λόγο αυτόν, η απάντηση στην κλιματική αλλαγή δεν μπορεί να περιοριστεί στο να καμφθούν τα σοκ της. Αντίθετα, θα πρέπει να δοθεί έμφαση στην ενίσχυση της ικανότητας των κρατών να αντέχουν αυτά τα σοκ και να διασφαλίζουν την ανθεκτικότητα των πιο ευάλωτων κοινοτήτων τους. Αυτό θα απαιτήσει την κατανόηση της σύνθετης πολιτικής δυναμικής που είτε επιτρέπει στις κοινωνίες να διαχειρίζονται την περιβαλλοντική αλλαγή είτε τις ωθεί προς την βία.

ΕΝΑ ΚΛΙΜΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ

Η Βόρεια Νιγηρία [4] είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση για τις περιβαλλοντικές αλλαγές που προκαλούν θανατηφόρες συγκρούσεις. Ξεκινώντας από την δεκαετία του 1970, η περιοχή γνώρισε συχνές ξηρασίες ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής και η Σαχάρα εισχώρησε σταθερά προς τα νότια μέσα στον Νιγηρία, προκαλώντας την ερημοποίηση περίπου 351.000 εκταρίων γης [5] ετησίως. Πολλές φυσικές πηγές νερού έχουν στεγνώσει, μειώνοντας τα λιβάδια και τα χωράφια. Στις περισσότερο πληγείσες επαρχίες της βόρειας Νιγηρίας, αυτές οι περιβαλλοντικές αλλαγές έχουν εντείνει τον μακροχρόνιο ανταγωνισμό μεταξύ των βοσκών και των αγροτών σχετικά με τη μείωση των πόρων. Μεγάλος αριθμός κτηνοτρόφων έχει μεταναστεύσει νότια αναζητώντας παραγωγική γη και κατ' αυτόν τον τρόπο έρχονται σε σύγκρουση με εγκατεστημένους αγρότες στην κεντρική Νιγηρία. Και οι δύο κοινότητες κινητοποίησαν κατά καιρούς ένοπλες ομάδες για προστασία. Η προκύπτουσα βία έχει επιβαρύνει υπερβολικά τον στρατό της Νιγηρίας, ο οποίος είχε ήδη επιβαρυνθεί από τον πόλεμό του ενάντια στην θανατηφόρα τζιχαντιστική ομάδα Μπόκο Χαράμ. Νιγηριανοί ερευνητικοί δημοσιογράφοι ανέφεραν ότι η ένοπλη βία από «ληστές» -ένας όρος που αναφέρεται τόσο σε συμμάχους των βοσκών όσο και σε εγκληματικές ομάδες στις βόρειες επαρχίες- ήταν υπεύθυνη για 875 αναφερθέντες θανάτους [6] μεταξύ Ιανουαρίου και Σεπτεμβρίου 2019. Ο αριθμός αυτός είναι υπερδιπλάσιος από τους 370 θανάτους που αποδόθηκαν στη Μπόκο Χαράμ την ίδια περίοδο.

Η Βόρεια Νιγηρία δύσκολα είναι μόνη της σε αυτό. Σε όλο τον κόσμο, η κλιματική αλλαγή αυξάνει τον κίνδυνο βίαιων συγκρούσεων με το να απαξιώνει τις κεντρικές κυβερνήσεις, να προκαλεί συγκρούσεις για τους πόρους και να ενισχύει την ελκυστικότητα της στρατολόγησης σε μη κρατικές ένοπλες ομάδες. Στην βορειοανατολική Συρία, για παράδειγμα, μια σοβαρή ξηρασία, που επιδεινώθηκε από τις κακές πολιτικές διαχείρισης των υδάτων, διήρκεσε από το 2006 έως το 2011. Από τις οικογένειες που εξαρτώνται από την γεωργία, το 75% [7] υπέστη αποτυχίες στις καλλιέργειες, και οι βοσκοί έχασαν σχεδόν το 85% των ζώων τους [8]. Η εξέγερση της Συρίας το 2011 είχε πολλές αιτίες -πρώτα απ' όλα την βίαιη καταστολή της κυβέρνησης στις αρχικές διαδηλώσεις. Αλλά η ξηρασία πρέπει σίγουρα να συμπεριληφθεί ανάμεσά τους, καθώς οι λαϊκές αναταραχές και οι βίαιες συγκρούσεις άρχισαν σε πόλεις που έχουν ήδη εξαντληθεί από την επισιτιστική ανασφάλεια και την εισροή εκατοντάδων χιλιάδων [9] Σύρων αγροτών που εκτοπίστηκαν από την ξηρασία.

Η κλιματική αλλαγή έχει επίσης αυξήσει τις εντάσεις μεταξύ χωρών. Δείτε την διαμάχη μεταξύ Αιγύπτου, Σουδάν και Αιθιοπίας [10] σχετικά με το Μεγάλο Φράγμα της Αιθιοπικής Αναγέννησης (Grand Ethiopian Renaissance Dam) στον ποταμό Νείλο. Οι αυξανόμενες θερμοκρασίες και οι μειωμένες βροχοπτώσεις προμηνύουν μεγαλύτερη λειψυδρία στην λεκάνη του Νείλου και έχουν περιπλέξει τις ήδη επίπονες διαπραγματεύσεις για το φράγμα. Η Αίγυπτος φοβάται ότι το φράγμα θα περιορίσει την κύρια παροχή της σε νερό και έχει απειλήσει με στρατιωτική δράση για να εμποδίσει την ολοκλήρωση της κατασκευής. Αν και ένας άμεσος πόλεμος είναι απίθανος, οι συνομιλίες έχουν σταματήσει από τότε που η Αιθιοπία άρχισε να κατακρατά νερό αυτό το καλοκαίρι. Εάν προκύψει μεγάλη ξηρασία χωρίς να υπάρξουν συμφωνίες για το νερό, μπορεί να είναι πιο δύσκολο να αποφευχθεί μια σύγκρουση. Στην Κεντρική Ασία, οι αυξανόμενες θερμοκρασίες έχουν προκαλέσει διασυνοριακές διαμάχες για τα ύδατα μεταξύ του Καζακστάν, του Κιργιστάν, του Τατζικιστάν και του Ουζμπεκιστάν [11]. Και στην λεκάνη του ποταμού Μεκόνγκ, οι εντάσεις συνεχίζουν να σιγοβράζουν [12] μεταξύ των κρατών στην κατάντη που αντιμετωπίζουν έναν συνδυασμό ξηρασίας, πλημμυρών και αδιαφανών πρακτικών διαχείρισης των υδάτων στα 11 φράγματα της Κίνας στην ανάντη [13].

Πολλές χώρες αντιμετωπίζουν επίσης αυξανόμενες πιέσεις από τη μετανάστευση που σχετίζεται με το κλίμα, η οποία προκαλείται από την κατάρρευση των γεωργικών τομέων και τις όλο και πιο σκληρές συνθήκες διαβίωσης. Στην Κεντρική Αμερική, η κλιματική αλλαγή, σε συνδυασμό με την εγχώρια ανασφάλεια και την οικονομική στασιμότητα, έχει εκτοπίσει εκατοντάδες χιλιάδες [14] ανθρώπους τα τελευταία χρόνια, με πολλούς περισσότερους να αναμένεται να ακολουθήσουν. Η Παγκόσμια Τράπεζα προβλέπει ότι θα υπάρχουν περισσότεροι από 140 εκατομμύρια [15] εσωτερικοί κλιματικοί μετανάστες σε όλη την υποσαχάρια Αφρική, τη Νότια Ασία και την Λατινική Αμερική έως το 2050. Ο αντίκτυπος θα είναι μεγαλύτερος σε τροπικές χώρες όπου η αύξηση της θερμοκρασίας θα είναι πιο απότομη, αλλά άλλα έθνη θα επιβαρυνθούν επίσης. Η διασυνοριακή μετανάστευση μπορεί να θέσει τους νεοεισερχόμενους σε ανταγωνισμό με τους γηγενείς για τις περιορισμένες οικονομικές ευκαιρίες και την κυβερνητική υποστήριξη, οδηγώντας σε κοινωνικοπολιτική πίεση, ξενοφοβία, και τη μετατροπή των προσφύγων σε αποδιοπομπαίους τράγους -όλα αυτά είναι συνταγές για θανατηφόρα βία.

Ο ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΑΡΑΓΩΝ

Αλλά πρέπει να σταματήσουμε πριν προχωρήσουμε σε γενικευμένα συμπεράσματα σχετικά με τις άμεσες συνδέσεις μεταξύ της κλιματικής αλλαγής και των συγκρούσεων. Οι συγκρούσεις που οφείλονται στο κλίμα δεν είναι πάντα ένας ευθύς αγώνας για μειούμενους πόρους, είτε πρόκειται για νερό, τρόφιμα είτε για καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Οι περιβαλλοντικές αλλαγές -και, πιο συχνά, οι ανθρώπινες αντιδράσεις σε αυτές- μπορούν να ωφελήσουν ορισμένες κοινότητες εις βάρος άλλων, προκαλώντας συγκρούσεις για απροσδόκητα ωφελήματα που δεν έχουν τύχει καλής διαχείρισης. Όπως η βόρεια Νιγηρία, και το Μάλι και η Μπουρκίνα Φάσο επλήγησαν από ξηρασίες στις δεκαετίες του 1970 και του 1980. Προβλέψιμα, η ξηρασία προκάλεσε ερημοποίηση και άλλαξε την ισορροπία ισχύος μεταξύ των αγροτών και των βοσκών. Οι νομαδικές ομάδες είδαν τα κοπάδια τους να αποδεκατίζονται και πολλοί από τις τάξεις τους αναγκάστηκαν να αναζητήσουν απασχόληση φροντίζοντας τα ζώα των εγκατεστημένων αγροτών. Ωστόσο, παραδόξως, αν και η ποσότητα της αρόσιμης γης συρρικνωνόταν κάθε χρόνο λόγω της κλιματικής αλλαγής, οι καλλιεργούμενες εκτάσεις αυξήθηκαν, όπως και η συνολική γεωργική παραγωγή.

Για παράδειγμα, στην περιοχή Mopti του κεντρικού Μάλι, η κυβέρνηση και οι συνεργάτες της άνοιγαν νέα πηγάδια για να ελαφρύνουν τα βάσανα των νομάδων, καθιστώντας τις άνυδρες περιοχές πιο βιώσιμες και προσελκύοντας ακούσια αγρότες που, με την πάροδο του χρόνου, διεκδικούσαν την γη γύρω από τα πηγάδια που έσκαψαν αρχικά προς όφελος των βοσκών. Οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι και οι παραδοσιακές Αρχές απέτυχαν να ρυθμίσουν τα προκύπτοντα ζητήματα χρήσης γης δίκαια ή αποτελεσματικά, και οι σχέσεις μεταξύ αγροτών και κτηνοτρόφων, που είχαν ήδη ξεφτίσει, έγιναν βίαιες. Στην επαρχία Soum της Μπουρκίνα Φάσο, μια παρόμοια σύγκρουση εξελίχθηκε μεταξύ εγκατεστημένων αγροτικών και νομαδικών πληθυσμών όταν αναπτυξιακά έργα ενίσχυσαν την παραγωγή ρυζιού στον δήμο Belehédé. Οι μη ιθαγενείς αγρότες μετακόμισαν στις καινούργιες περιοχές της αφθονίας, προκαλώντας εντάσεις με τον αυτόχθονο πληθυσμό, κυρίως νομάδες βοσκούς.

Στο Μάλι και τη Μπουρκίνα Φάσο, η σύγκρουση δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιου ανταγωνισμού για τη μείωση των πόρων. Αντίθετα, οι ομάδες αγωνίστηκαν για τα λάφυρα των ανθρώπινων αντιδράσεων στην κλιματική αλλαγή. Νέες πηγές νερού και αυξημένη γεωργική παραγωγή έφεραν σε συγκρούσεις τους εγκατεστημένους και τους νομαδικούς πληθυσμούς για την αρόσιμη γη που οι Αρχές αποδείχθηκαν ανίκανες να διαχειριστούν. Μερικοί βοσκοί, που αισθάνονται περιθωριοποιημένοι και παραμελημένοι από τις κεντρικές Αρχές, στράφηκαν σε τζιχαντιστικές ομάδες και σε ομάδες αυτοάμυνας για προστασία που δεν μπορούσαν να βρουν από το κράτος. Και στα δύο κράτη, η άνοδος της βίας προκλήθηκε όχι από τη μείωση των πόρων, αλλά από τη νέα, αλλά άσχημα ρυθμισμένη αφθονία των πόρων.

ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑ

Σωστά και λάθος μαθήματα μπορούν να αντληθούν από αυτά τα παραδείγματα. Το λάθος μάθημα θα ήταν ότι η κλιματική αλλαγή φέρει ελάχιστη ή καθόλου ευθύνη για τις θανατηφόρες συγκρούσεις. Όπως δείχνουν οι παραπάνω περιπτώσεις, η κλιματική αλλαγή σαφώς βάζει υπό πίεση τις κυβερνήσεις και τους πληθυσμούς τους και η πρόληψη των συγκρούσεων θα γίνει πιο επείγουσα πριν μπορέσει να αντιστραφεί η κλιματική αλλαγή. Αλλά αν δεν πρέπει να υποτιμηθεί η επίδραση της κλιματικής αλλαγής στις συγκρούσεις, δεν πρέπει ούτε να υπερτιμηθεί ή να εκτιμηθεί λανθασμένα.

Το σωστό μάθημα είναι ότι οι κυβερνήσεις πρέπει να κάνουν περισσότερα από το να μετριάσουν τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Πρέπει να δημιουργήσουν μηχανισμούς που να μπορούν να ρυθμίσουν ειρηνικά την πρόσβαση σε πόρους -είτε είναι λιγοστοί είτε άφθονοι, εντός ή μεταξύ κρατών. Όταν οι κυβερνήσεις αποτυγχάνουν να ρυθμίσουν ειρηνικά την πρόσβαση σε πόρους, τότε ένοπλες ομάδες -που κυμαίνονται από πολιτοφυλακές αυτοπροστασίας έως εγκληματικές συμμορίες και μέχρι και τζιχαντιστικές οργανώσεις- μπορούν να εκμεταλλευτούν την έλλειψη εμπιστοσύνης των περιθωριοποιημένων κοινοτήτων προς την κυβέρνηση και να καλύψουν το κενό.

Τα αναπτυσσόμενα έθνη που κινδυνεύουν από μελλοντικές συγκρούσεις δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζουν μόνα τους τις πιέσεις από ένα μεταβαλλόμενο κλίμα. Αυτές οι χώρες πληρώνουν δύο φορές περισσότερο [16] για τις αποφάσεις των πιο ανεπτυγμένων χωρών -όχι μόνο υποφέροντας από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής που σε μεγάλο βαθμό δεν προκάλεσαν, αλλά επίσης επειδή τους ζητείται να περιορίσουν τις δικές τους εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα λόγω των υπερβολών των άλλων. Αξίζουν αυξημένη υποστήριξη από εκείνους των οποίων η έλλειψη εγκράτειας σχετικά με τα ορυκτά καύσιμα προκάλεσε την κλιματική κρίση. Τα πλούσια έθνη μπορούν να ξεκινήσουν τηρώντας την δέσμευσή τους στην σύνοδο κορυφής του 2011 στο Ντέρμπαν της Νότιας Αφρικής, ώστε να παράσχουν στις αναπτυσσόμενες χώρες 100 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως για προσπάθειες προσαρμογής και μετριασμού της κλιματικής αλλαγής από το 2020. Οι επιστήμονες του ΟΗΕ για το κλίμα μπορούν να βοηθήσουν παρέχοντας πιο τοπικές κλιματικές προβολές με συντομότερα χρονοδιαγράμματα για να καθοδηγήσουν την λήψη αποφάσεων από τις κυβερνήσεις και τους εταίρους τους.

Καθώς θα υποστηρίζουν τις αναπτυσσόμενες χώρες που αντιμετωπίζουν την κλιματική αλλαγή, οι Δυτικοί δωρητές πρέπει επίσης να λάβουν υπόψη τα μαθήματα του Μάλι και της Μπουρκίνα Φάσο και να διασφαλίσουν ότι τα αναπτυξιακά έργα που σχετίζονται με το κλίμα μειώνουν και δεν επιδεινώνουν τις τοπικές διαιρέσεις. Αυτοί και οι συνεργάτες τους πρέπει να είναι προσεκτικοί με προσεγγίσεις τείνουσες υπερβολικά προς την κατεύθυνση της ασφάλειας για συγκρούσεις που επιδεινώνονται από την κλιματική αλλαγή. Μπορεί να είναι απαραίτητη η χρήση βίας εναντίον ένοπλων μη κρατικών παραγόντων, αλλά τα στρατιωτικά μέτρα πρέπει να συνοδεύονται από πολιτικά μέτρα (όπως διάλογος με ένοπλες ομάδες), οικονομικά μέτρα (όπως μεταρρυθμίσεις για την τυποποίηση ή ρύθμιση της γκρίζας οικονομίας και, συνεπώς, την αποτροπή της κυρίευσής της από εγκληματικές ομάδες) και ανθρωπιστικά μέτρα για εκείνους που πλήττονται περισσότερο από τις περιβαλλοντικές αλλαγές.

Εάν τα αναπτυσσόμενα έθνη δεν μπορέσουν να ταιριάξουν τις προσπάθειες προσαρμογής του κλίματος με τις προσπάθειες αντιμετώπισης των τοπικών διχασμών και να κάνουν την πολιτική τους πιο συμμετοχική, θα παραμείνουν, μεταφορικά και κυριολεκτικά, στο μάτι της καταιγίδας που έρχεται.

Copyright © 2020 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/ethiopia/2020-09-28/climate-chan...

Σύνδεσμοι:
[1] https://web.stanford.edu/~mburke/papers/Burke%20Hsiang%20Miguel%202015.pdf
[2] https://www.ipcc.ch/sr15/chapter/spm/
[3] https://climateaction.unfccc.int/views/cooperative-initiative-details.ht...
[4] https://www.crisisgroup.org/africa/west-africa/nigeria/288-violence-nige...
[5] http://www.unccd-prais.com/Uploads/GetReportPdf/4f8e506b-d10d-450b-8a1e-...
[6] https://dailytrust.com/bandits-kill-more-nigerians-than-boko-haram-robbe...
[7] https://www.preventionweb.net/english/hyogo/gar/2011/en/bgdocs/Erian_Kat...
[8] https://www2.ohchr.org/english/issues/food/docs/SyriaMissionPreliminaryC...
[9] https://www.pnas.org/content/112/11/3241
[10] https://www.crisisgroup.org/africa/horn-africa/ethiopia/271-bridging-gap...
[11] https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/central-asia/kazakhstan/...
[12] https://library.ecc-platform.org/conflicts/mekong-river-basin-contempora...
[13] https://foreignpolicy.com/2020/04/22/science-shows-chinese-dams-devastat...
[14] https://www.nytimes.com/interactive/2020/07/23/magazine/climate-migratio...
[15] https://www.worldbank.org/en/news/infographic/2018/03/19/groundswell---p...
[16] https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2020-04-13/climate-debt

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition