Γιατί παραμελείται συστηματικά η ανταγωνιστικότητα;

Αλλά είναι επίσης κοινή και εσφαλμένη η αντίληψη ότι ο ανταγωνισμός και η ανταγωνιστικότητα (ή έστω ο συναγωνισμός) αποτελούν κεντρικό αντικείμενο μελέτης της οικονομικής επιστήμης και ειδικά της μικροοικονομικής θεωρίας. Η μικροικονομική θεωρία εξετάζει κυρίως την διαμόρφωση των τιμών στις διάφορες δομές αγορών που χαρακτηρίζονται από διαφορετικές συνθήκες ανταγωνισμού (ή συναγωνισμού), δηλαδή από διαφορετικό αριθμό επιχειρήσεων και αντίστοιχα ένταση ανταγωνισμού. Δεν ασχολείται, όμως, κατά κανόνα με το τι καθιστά μια επιχείρηση ανταγωνιστική, ούτε με το πώς αυτή μπορεί να βελτιώσει την ανταγωνιστικότητά της. Αυτά είναι θέματα που απασχολούν πολύ περισσότερο τους ειδικούς του Μάρκετινγκ παρά τους οικονομολόγους.

Η σε βάθος μελέτη της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων είναι σχετικά πρόσφατη και έχει την αφετηρία της στο κλασσικό έργο του Michael Porter, διακεκριμένου καθηγητού της επιχειρηματικής στρατηγικής στο Harvard Business School [5]. Όμως, το σύνολο σχεδόν του επιστημονικού πεδίου του Μάρκετινγκ άπτεται περισσότερο ή λιγότερο θεμάτων ανταγωνιστικότητας και η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας είναι στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων του Μάρκετινγκ.

Οι πιο σημαντικές, πάντως, παρανοήσεις και λανθασμένες αντιλήψεις σχετικά με την έννοια της ανταγωνιστικότητας δεν βρίσκονται τόσο στο επίπεδο των επιχειρήσεων αλλά αφορούν περισσότερο την εθνική οικονομία ή το κράτος. Ας τις εξετάσουμε ξεκινώντας από την αρχαιότερη, η οποία όμως εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να επηρεάζει όχι μόνο την κοινή γνώμη αλλά και τις διακρατικές σχέσεις.

ΜΕΡΚΑΝΤΙΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ «ΜΙΣΟΣ» ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

Ο μερκαντιλισμός (ή εμποριοκρατία) ήταν η κυρίαρχη οικονομική θεωρία για αρκετούς αιώνες τουλάχιστον μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα. Η σύγχρονη οικονομική επιστήμη, η αρχή της οποίας συμβατικά θεωρείται το έργο του Adam Smith σχετικά με τον πλούτο των εθνών, το οποίο δημοσιεύθηκε το 1776, αναπτύχθηκε σε αντιπαλότητα όχι μόνο με την κρατική ρύθμιση και τον έλεγχο των αγορών και του ανταγωνισμού, αλλά και σε ευθεία αντιπαράθεση με τον μερκαντιλισμό. Τι ήταν ο μερκαντιλισμός;

Με απλά λόγια, ο μερκαντιλισμός ήταν η αντίληψη ότι ο πλούτος ενός κράτους είναι η ποσότητα χρυσού (και γενικότερα πολύτιμων μετάλλων) που κατέχει. Δεδομένου ότι ο χρυσός ήταν το διεθνές μέσο πληρωμών, αυτό σήμαινε ότι στις διεθνείς εμπορικές σχέσεις, κάθε κράτος στόχευε να αποκομίσει περισσότερο χρυσό. Αυτό βέβαια ήταν αναπόφευκτα σε βάρος των εμπορικών του εταίρων.

Τι έπρεπε να κάνει ένα κράτος για να πετύχει αυτόν τον στόχο και να αυξήσει τον χρυσό που κατέχει; Να πωλεί στο εξωτερικό εμπορεύματα και υπηρεσίες μεγαλύτερης αξίας σε χρυσό απ’ ότι αγοράζει από το εξωτερικό. Και τι μέτρα μπορούσε να πάρει για να έχει μεγαλύτερης αξίας εξαγωγές από εισαγωγές; Προφανώς να ενθαρρύνει τις εξαγωγές με επιδοτήσεις και να αποθαρρύνει τις εισαγωγές με υψηλούς δασμούς, καθώς και γενικότερα με μέτρα προστασίας της εγχώριας παραγωγής. Επίσης προφανώς, όμως, παρόμοια μέτρα προστατευτισμού λαμβάνονται και από τα άλλα κράτη, με αναπόφευκτο αποτέλεσμα τη μείωση του διεθνούς εμπορίου.

Είναι σαφές ότι ο μερκαντιλισμός ωθεί τα κράτη σε συγκρουσιακό ανταγωνισμό, αφού το κέρδος του ενός είναι πάντα σε βάρος του άλλου. Η αύξηση στην κατοχή χρυσού μέσω του διεθνούς εμπορίου σημαίνει αναγκαστικά αντίστοιχη μείωση στον χρυσό που κατέχουν οι εμπορικοί εταίροι. Τελικά, η αντιπαλότητα και ο συγκρουσιακός ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών, που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της μερκαντιλιστικής θεώρησης, όχι μόνο αποστερεί από όλα τα κράτη τα οφέλη του διεθνούς εμπορίου αλλά και ενισχύει επικίνδυνα ακόμη και τις τάσεις για πολεμικές συγκρούσεις.

Ο βασικός σκοπός της σύγχρονης οικονομικής επιστήμης (ή πολιτικής οικονομίας, όπως αρχικά ονομαζόταν), με την γέννησή της στα τέλη του 18ου αιώνα, ήταν η κατάρριψη της μερκαντιλιστικής θεωρίας. Ο Adam Smith και, μετά από αυτόν, κυρίως ο David Ricardo, έδειξαν πειστικά ότι και το διεθνές εμπόριο στην βάση συγκριτικού πλεονεκτήματος, όπως γενικότερα κάθε εκούσιας μορφής εμπόριο, ωφελεί όλους τους εμπορικούς εταίρους. Μπορεί να μην ωφελούνται όλοι το ίδιο αλλά όλοι έχουν κάποιο όφελος. Το διεθνές εμπόριο δεν είναι zero-sum game, όπως θεωρεί ο μερκαντιλισμός αλλά win-win για τις χώρες που συμμετέχουν. Η ανάπτυξη και διεύρυνση του διεθνούς εμπορίου συμβάλλει στην αύξηση του πλούτου των εθνών.

Πινακίδα προώθησης εκπτώσεων σε μια βιτρίνα μέσα σε μια υπεραγορά, στο προάστιο Maadi στο Κάιρο της Αιγύπτου, στις 25 Σεπτεμβρίου 2020. REUTERS/Amr Abdallah Dalsh
-----------------------------------------------------------------------

Δυστυχώς, η μερκαντιλιστική θεώρηση ποτέ δεν εγκαταλείφθηκε τελείως και ακόμη και σήμερα εξακολουθεί να έχει οπαδούς, και μάλιστα μεταξύ των σημαντικότερων πολιτικών ηγετών στην διεθνή σκηνή. Στην σύγχρονη μορφή της, ο πλούτος ενός έθνους δεν είναι πλέον ο χρυσός και τα πολύτιμα μέταλλα αλλά η συνολική ζήτηση για τα εγχωρίως παραγόμενα προϊόντα και υπηρεσίες, καθώς και τα συνολικά εγχώρια κέρδη. Τα παραπάνω, βέβαια, επηρεάζουν αποφασιστικά την εγχώρια παραγωγή και απασχόληση, που ενδιαφέρει κυρίως τους πολιτικούς.

Ο νεομερκαντιλισμός, όπως είναι γνωστή η σύγχρονη εκδοχή της μερκαντιλιστικής θεώρησης, συμμερίζεται την ίδια λογική του zero-sum game και υποστηρίζει την ίδια πολιτική δασμών και κρατικών επιχορηγήσεων, οδηγώντας και αυτός σε συγκρουσιακό ανταγωνισμό και αναπόφευκτα στην συρρίκνωση του διεθνούς εμπορίου.

ΒΡΑΧΥΧΡΟΝΙΑ ΜΑΚΡΟΟΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ