Γιατί πρέπει να επιστρέψουν τα πυρηνικά όπλα στην Ελλάδα

Παρά τις εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών, ο ρόλος και η σημασία των πυρηνικών όπλων στην Αμερικανική στρατηγική της αποτροπής παραμένει κρίσιμος. Ο ύποπτος εμπλουτισμός ουρανίου από το Ιράν αλλά και η κήρυξη της Βόρειας Κορέας ως πυρηνική δύναμη υπογράμμισαν την σπουδαιότητα της διατήρησης μιας στρατηγικής ισορροπίας στο στρατηγικό σύστημα. Ένα από τα καίρια ερωτήματα που τίθενται είναι αν και κατά πόσο η στρατηγική της αποτροπής είναι επαρκής στην Ευρώπη, και αν όχι, πώς θα μπορούσε να αναβαθμιστεί. Το παρόν άρθρο παρουσιάζει μια σειρά στρατηγικών και τεχνικών επιχειρημάτων υπέρ της επιστροφής των αμερικανικών πυρηνικών κεφαλών στην Ελλάδα.

Ένας στρατιωτικός βοηθός μεταφέρει την «football» που περιέχει τους κωδικούς εκτόξευσης πυρηνικών όπλων στο Παλάτι του Μπλένχαϊμ, όπου ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ και η πρώτη κυρία, Μελάνια Τραμπ, γευματίζουν, στο Γούντστοκ της Βρετανίας, στις 12 Ιουλίου 2018. REUTERS/Kevin Lamarque
---------------------------------------------------------

Σε αντίθεση με άλλες επιχειρηματολογίες που μπορεί να τάσσονται κατά της φιλοξενίας πυρηνικών κεφαλών στην Ελλάδα και την Ευρώπη, η αντίθετη άποψη δεν έχει αναλυθεί ελδελεχώς. Ο σκοπός αυτού του δοκιμίου είναι να επιδείξει τα στρατηγικά, διπλωματικά αλλά και επιστημονικά αποτελέσματα αυτής της πρότασης.

ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΠΥΡΗΝΙΚΩΝ ΟΠΛΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Η σύνδεση της Ευρώπης με τα πυρηνικά όπλα έχει τις ρίζες στα μέσα του Ψυχρού Πολέμου. Ο κίνδυνος της Σοβιετικής Ένωσης για τακτική εισβολή στην Ευρώπη σε συνδυασμό με το «πυραυλικό κενό» (“missile gap”) που διαπιστώθηκε σε απόρρητη έκθεση του Υπουργείου Άμυνας των ΗΠΑ (Gaither Report), δημιούργησε την ανάγκη μεταφοράς πυρηνικών κεφαλών στο Ευρωπαϊκό θέατρο. Τον Σεπτέμβριο του 1954 οι ΗΠΑ μετέφεραν βόμβες βαρύτητας στην Μεγάλη Βρετανία ενώ μέσα στην επόμενη δεκαετία τοποθετήθηκαν συνολικά 24 συστήματα μη-στρατηγικών πυρηνικών κεφαλών στην Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Γερμανία, Ελλάδα, Βέλγιο και Τουρκία (B61-3, B61-4, and B61-10). Η αξιοποίηση και μεταφορά των πυρηνικών όπλων έγινε στο πλαίσιο υλοποίησης της πυρηνικής αποτροπής της σοβιετικής απειλής, η οποία κορυφώθηκε με την Πυραυλική Κρίση της Κούβας, το 1962. Ποτέ άλλοτε δεν βρέθηκε η ανθρωπότητα πιο κοντά στον πυρηνικό αφανισμό. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην εγκαθίδρυση διαύλων επικοινωνίας μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων, συγκεκριμένα δημιουργήθηκε το λεγόμενο «Κόκκινο Τηλέφωνο» (“Red Hot Line”) που εξασφάλιζε την αποφυγή παρεξηγήσεων και συνεπώς την απομάκρυνση του κινδύνου ενός πυρηνικού ατυχήματος. Κατά τις επόμενες δεκαετίες, ΗΠΑ και Σοβιετική Ένωση επιδόθηκαν σε στρατηγική κούρσα εξοπλισμών με την ανάπτυξη Υπερατλαντικών Βαλλιστικών Πυραύλων (ICBM), Υποβρύχιων Βαλλιστικών Πυραύλων (SLBM) και τεχνολογιών διαστημικής πρόσβαση (space-access capabilities). Πριν την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, οι δύο πυρηνικές δυνάμεις συγκεντρωτικά έφθασαν να έχουν πάνω από 65.000 ενεργές πυρηνικές βόμβες.

Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης κατέρριψε τον φόβο της πυρηνικής απειλής και σηματοδότησε την εκκίνηση μιας περιόδου ελέγχου και αμοιβαίας μείωσης των πυρηνικών κεφαλών (arms control and reduction). Την ίδια περίοδο υπήρξε σύναψη διεθνών συνθηκών όπως αυτή της Καθολικής Παύσης Πυρηνικών Δοκιμών (Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty) και μετέπειτα των Μέσου-Βεληνεκούς Πυρηνικών Δυνάμεων (Intermediate-range Nuclear Forces) που στόχευαν στην καλλιέργεια αντιπυρηνικής νοοτροπίας μέσω του ελέγχου της τεχνογνωσίας των πυρηνικών όπλων.

Μέχρι το 1991 το πυρηνικό οπλοστάσιο εκτιμάται ότι υπερέβαινε τις 1.400 βόμβες βαρύτητας. Σε ιστορική ομιλία του προέδρου Bush [του πρεσβύτερου] στις 27 Σεπτεμβρίου 1991 ανακοινώθηκε η απόσυρση όλων των τακτικών όπλων εδάφους-αέρος και ναυτικών όπλων. Από την Ευρώπη αποσύρθηκαν όλες οι κεφαλές μικρού βεληνεκούς και ναυτικές βόμβες βάθους. Το 1994, ο πρόεδρος Clinton μείωσε ακόμη περισσότερο των αριθμό των βομβών στην Ευρώπη αφήνοντας 480 κεφαλές [1].

Η Ελλάδα ως μέλος του ΝΑΤΟ είναι μια από τις συνολικά επτά χώρες που έχουν φιλοξενήσει αμερικανικές πυρηνικές κεφαλές στο έδαφός τους. Η αεροναυτική βάση στην Άραξο φιλοξενούσε 20 βόμβες βαρύτητας (B61) και το σύστημα Νίκη Ηρακλέους (Nike Hercules). Παρά το πραξικόπημα του 1967 που δημιούργησε φόβους για την ασφάλεια των πυρηνικών κεφαλών, καθώς μέχρι τότε δεν ήταν εγκατεστημένο το σύστημα ενισχυμένης ασφάλειας και εξουσιοδότησης, οι αμερικανικές κεφαλές δεν αποσύρθηκαν λόγω των στρατηγικών επιπτώσεων μιας τέτοιας απόφασης. Κυρίως υπήρχε ανησυχία για τον αντίκτυπο στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις και πως μια πιθανή απόσυρση θα οδηγούσε την Ελλάδα στην αποχώρηση από το ΝΑΤΟ.

Ήδη από το 1994 υπήρξαν αναφορές περί εκκίνησης της διαδικασίας απόσυρσης από τον Αμερικανικό Στρατό [2]. Στις 6 Απριλίου 2001 εκδόθηκε η σχετική εξουσιοδότηση ενώ στις 20 Ιουνίου επαληθεύτηκε η αερομεταφορά των 20 βομβών προς άγνωστη κατεύθυνση καθώς και η απενεργοποίηση της 731ης Επιλαρχίας Υποστήριξης Πυρομαχικών του Αμερικανικού Στρατού [3]. Αν και η κατεύθυνση των όπλων παραμένει άγνωστη, μόνο η βάση Ramstein στην Γερμανία είχε διαθέσιμο αποθηκευτικό χώρο. Εάν οι κεφαλές δεν επέστρεψαν στις ΗΠΑ και παρέμειναν στην Ευρώπη πολύ πιθανό να βρίσκονται στην Γερμανία.

Οι λόγοι απόσυρσης του πυρηνικού οπλοστασίου από την Ελλάδα παραμένουν άγνωστοι μέχρι και σήμερα καθώς το ΝΑΤΟ δεν έχει προβεί σε εξηγήσεις. Μια πιθανή εξήγηση σχετίζεται με την απόσυρση του πεπαλαιωμένου στόλου μεταφοράς (αεροσκάφη A-7s). Παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα παρέλαβε νέα αεροσκάφη F-16 το 1998, η ίδια έθεσε ως προτεραιότητα τις αναχαιτίσεις των παραβιάσεων του εθνικού εναέριου χώρου, παραιτούμενη από τον πυρηνικό ρόλο της. Μια δεύτερη εξήγηση σχετίζεται με την απάλειψη του σοβιετικού κινδύνου. Η κατοχή πυρηνικών βομβών μπορεί να θεωρήθηκε παρωχημένη και αντίθετη με το κλίμα της εποχής. Πράγματι, οι τάσεις δημιουργίας πυρηνικών ταμπού (nuclear taboo) ήταν ιδιαιτέρως έντονες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η παραίτηση των πυρηνικών οπλοστασίων από τις νέες χώρες που δημιουργήθηκαν μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης (π.χ. Ουκρανία, Αζερμπαϊτζάν, Λευκορωσία). Ήδη από τον Ιούνιο του 1990, οι ΗΠΑ είχαν αφαιρέσει όλες τις μη-Σοβιετικές χώρες-μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας από τα Στρατηγικά Πλάνα Πυρηνικού Πολέμου (Strategic Nuclear War Plan).

Αυτό που απέτυχε η Ελλάδα και άλλες χώρες να αντιληφθούν είναι ότι τα πυρηνικά όπλα έγιναν πολιτικό εργαλείο αποτροπής και επιβολής τάξης σε χώρες άμεσου κινδύνου. Παρόμοια τακτική ακολουθήθηκε και από τις πρώην χώρες του Σοβιετικού Πυρήνα που παραιτήθηκαν από τα πυρηνικά όπλα που κληροδότησαν. Οι συνέπειες αυτών των αποφάσεων φάνηκαν με την εισβολή και την ενσωμάτωση της Κριμαίας από την Ρωσία το 2012. Το ερώτημα που τέθηκε στους διπλωματικούς κύκλους είναι «εάν η Ουκρανία κρατούσε, έστω σε αναστολή, το πυρηνικό οπλοστάσιο που κληρονόμησε, θα είχε αποτραπεί η Ρωσία;» Ακριβώς σε αυτήν την φιλοσοφία στηρίζεται και ο ρόλος των πυρηνικών στην Ευρώπη.

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΥΡΗΝΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΣΕ ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΩΝ ΚΙΝΔΥΝΩΝ

Η απόσυρση των πυρηνικών κεφαλών από την Ελλάδα μπορεί να θεωρηθεί ως στρατηγικό λάθος για την σημασία της πυρηνικής ομπρέλας των ΗΠΑ και εν συνόλω για την πυρηνική αποτροπή με μακροπρόθεσμες συνέπειες για την Ελλάδα, την Αμερική και το ΝΑΤΟ. Χαρακτηριστική ήταν η σιωπή που υπήρξε με την λήξη των εργασιών του Υπερατλαντικού Συμβουλίου τον Σεπτέμβριο του 2001. Η εξέλιξη αυτή είχε επιπτώσεις στην αρχή του αμοιβαίου καταμερισμού του πυρηνικού βάρους (“nuclear-burden sharing”) καθώς για πρώτη φορά στα χρονικά αποχωρούσαν μη-στρατηγικά όπλα από έδαφος κράτους-μέλους του ΝΑΤΟ. Αν και στο παρελθόν αρκετές βάσεις έκλεισαν ή μετασχηματίστηκαν, αμερικανικά πυρηνικά ποτέ δεν αποχώρησαν από την χώρα-οικοδεσπότη. Υπό αυτήν η έννοια υπήρξε φθορά του πυρηνικού θεσμού του ΝΑΤΟ που είχε υπογραμμιστεί στο Στρατηγικό Πλαίσιο του 1999 [4].

Από την πλευρά της Ελλάδας υπήρξε απώλεια του στρατηγικού ρόλου και της πυρηνικής αποστολής της. Αυτό οδήγησε στην υποβάθμιση του στρατηγικού χαρακτήρα της Ελλάδας από κράτος θεματοφύλακας της πυρηνικής αποστολής σε κράτος αποκλειστικά υπο-στρατηγικής και τακτικής σημασίας για την Συμμαχία και τις ΗΠΑ. Η απόφαση αυτή είχε επιπτώσεις στην στρατηγική ισορροπία σε μια εποχή που ο σοβιετικός κίνδυνος εξαφανίστηκε αλλά τον διαδέχθηκε η απειλή πυρηνικοποίησης άλλων χωρών καθώς και ο φόβος διάδοσης όπλων μαζικής καταστροφής στην Μέση Ανατολή και Ασία. Η αποστολή των πυρηνικών που κάποτε αποτελούσαν αποτρεπτικό κρίκο της Δύσης κατά της Σοβιετικής Ένωσης αναθεωρήθηκε. Ο νέος ρόλος ήταν πολιτικός, δηλαδή η αποτροπή του κινδύνου ανάπτυξης όπλων μαζικής καταστροφής μέσω της απειλής πρώτου χτυπήματος ακριβείας (first strike). Οι νέοι στόχοι περιλάμβαναν χρονικά κρίσιμους στρατιωτικούς στόχους που θα μπορούσαν να πληγούν μέσω εναέριας ή ναυτικής εκστρατείας [5]. Για τις ΗΠΑ, ο ρόλος των μη-στρατηγικών πυρηνικών όπλων παρέμενε σπουδαίος ακόμη και μετά την εξάλειψη του κινδύνου ανάπτυξης πυρηνικών από το Ιράκ το 2003. Σε όλες τις εκθέσεις του Υπουργείου Άμυνας των ΗΠΑ γίνεται ρητή αναφορά στην σπουδαιότητα του θεσμού του αμοιβαίου διαμοιρασμού των πυρηνικών βαρών για την συνοχή του ΝΑΤΟ καθώς και στην επιχειρησιακή ικανότητα των ΗΠΑ να παρέχουν εγγυήσεις ασφαλείας σε συμμάχους που βρίσκονται εκτεθειμένοι σε πυρηνικές ή τακτικές απειλές.

Συνεπώς, ο ρόλος των πυρηνικών όπλων για την ευρω-ατλαντική ασφάλεια παραμένει πυλώνας σταθερότητας και συνοχής. Η αποχώρηση των μη-στρατηγικών κεφαλών από την Ελλάδα ήταν αντιπαραγωγική κίνηση καθώς μόνο αρνητικές επιπτώσεις έχει επιφέρει στην δυναμική και στρατηγική σημασία της Ελλάδας για το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ. Το ερώτημα που προκύπτει είναι εάν και κατά πόσο η επιστροφή των πυρηνικών κεφαλών την σημερινή εποχή στην Ελλάδα είναι επιτακτική για την ευρω-ατλαντική ασφάλεια.

Η απάντηση είναι ότι η πιθανή επιστροφή θα προσφέρει πολλαπλά στρατηγικά οικονομικά και επιστημονικά πλεονεκτήματα. Η ανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ θα ενισχυθεί και ο ρόλος της Ελλάδας μέσα στην Συμμαχία θα ενδυναμωθεί σε μια εποχή που οι θεσμοί και οι συμφωνίες ελέγχου των πυρηνικών όπλων φθείρονται με πρωτοφανείς ρυθμούς. Παράλληλα, η απομάκρυνση της Τουρκίας από την Δύση και το πραξικόπημα του 2016 που γέννησε ανησυχίες για την ασφάλεια των πυρηνικών της βάσης του Ιντσιρλίκ δημιουργεί ένα παράθυρο ευκαιρίας για την επιστροφή των πυρηνικών στην Ελλάδα, η οποία έχει την προοπτική να αποτελέσει πυλώνα σταθερότητας για τα συμφέροντα της Δύσης σε Μέση Ανατολή, Ασία και Αφρική.

ΜΗ-ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΚΕΦΑΛΕΣ ΚΑΙ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ

Τα πυρηνικά όπλα στην Ευρώπη παραμένουν πυλώνας της αμερικανικής στρατηγικής. Μπορεί ο κίνδυνος ενός πυρηνικού πολέμου να μην είναι σήμερα υπαρκτός αλλά αυτό δεν αναιρεί την μελλοντική αναβίωση ενός κινδύνου είτε στον Καύκασο και την Ασία είτε στη Μέση Ανατολή. Παρά κάποιες αντίθετες απόψεις στην επιστημονική κοινότητα που υποστηρίζουν ότι τα μη-στρατηγικά όπλα δεν προσφέρουν κανένα στρατηγικό αποτέλεσμα και πρέπει να αφαιρεθούν από την Ευρώπη καθώς ένας υπερηχητικός πύραυλος μπορεί να πλήξει με μεγαλύτερη ακρίβεια και σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα έναν στόχο σε σύγκριση με τις βόμβες βαρύτητας, η πυρηνική στάση των ΗΠΑ παραμένει απαράλλακτη. Η παρέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία, η κήρυξη της Βόρειας Κορέας ως πυρηνική δύναμη καθώς και η επιτάχυνση του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν, όλα μαζί επαναφέρουν διλήμματα ασφαλείας του παρελθόντος αλλά επίσης δημιουργούν νέες προκλήσεις. Ιδιαιτέρως, η αναθεώρηση του Πυρηνικού Δόγματος από την Ρωσία που αίρει την χρήση πυρηνικών αποκλειστικά ενάντια σε πιθανές πυρηνικές επιθέσεις έχει αναβιώσει διλήμματα ασφαλείας που υπήρχαν κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

Το πιο κρίσιμο δίλημμα αφορά την θεωρία του χτυπήματος αποκλιμάκωσης (de-escalation strike) σύμφωνα με την οποία η Ρωσία θα μπορούσε να προσφύγει σε χρήση πυρηνικών όπλων για να επιβάλλει αποκλιμάκωση σε περιόδους τακτικής ή πυρηνικής κρίσης. Τέτοια χτυπήματα μπορούν να υλοποιηθούν με την αξιοποίηση βομβών μικρού μεγέθους (low-yield ή low-casualty bombs), τα οποία θα επιφέρουν σημαντικό κόστος αλλά όχι απόλυτο αφανισμό. Η θεωρία αυτή έχει απορριφθεί από τις ΗΠΑ, οι οποίες έχουν καταστήσει σαφές ότι ενδεχόμενη χρήση πυρηνικών όπλων θα αντιμετωπιστεί με ισοδύναμα αντίποινα. Η διάσταση δογμάτων αποκαλύπτει και τους λόγους που οι ΗΠΑ εξακολουθούν να διατηρούν το μη στρατηγικό πυρηνικό οπλοστάσιο στην Ευρώπη.

Ο ρόλος των μη-στρατηγικών πυρηνικών όπλων στην Ευρώπη είναι εγγυητικός πυλώνας για την διατήρηση αξιόπιστης πυρηνικής αποτροπής. Όπως επιβεβαιώνει η Έκθεση Πυρηνικού Δόγματος του 2018, ο ρόλος των μη-στρατηγικών όπλων είναι να προσφέρουν το αίσθημα της ασφάλειας στην Ευρώπη και να εκπέμπουν σήματα αποτροπής σε πιθανές εχθροπραξίες. Η αποστολή υλοποιείται μέσω της μετεγκατάστασης βομβών βαρύτητας και την παροχή αεροσκαφών διπλής χρήσης (dual-capable aircraft), όπως είναι το F-35.

Εν ολίγοις, τα μη στρατηγικά πυρηνικά όπλα συμπληρώνουν το πυρηνικό τρίγωνο (nuclear triad) των ΗΠΑ αυξάνοντας την αξιοπιστία του πυρηνικού οπλοστασίου της Δύσης. Συνεπώς, η προσήλωση των ΗΠΑ στην διατήρηση και ενίσχυση των μη στρατηγικών όπλων στην Ευρώπη είναι βέβαιη. Αναφορικά με την στάση της Αμερικής απέναντι στην επιστροφή των κεφαλών στην Ελλάδα, η σύσφιξη των ελληνοαμερικανικών σχέσεων δείχνει ότι αυτή είναι απολύτως εφικτή. Η πρόσφατη επίσκεψη του υπουργού Εξωτερικών, Μάικ Πομπέο, στην Σούδα επιβεβαιώνει αυτήν την στροφή.

ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΠΥΡΗΝΙΚΟΥ ΟΠΛΟΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Το πρόγραμμα αντικατάστασης και ανανέωσης του μη-στρατηγικού πυρηνικού οπλοστασίου των ΗΠΑ στην Ευρώπη αναμένεται να ξεκινήσει μέχρι τα τέλη του 2021. Όλες οι βόμβες βαρύτητας αναμένεται να αντικατασταθούν με τον νέο τύπο B61-12, βόμβες που θα προσφέρουν μεγαλύτερες δικλείδες ασφαλείας και μπορούν να ενσωματωθούν στο F-35. Αυτό ουσιαστικά δημιουργεί παράθυρο ευκαιρίας για την Ελλάδα καθώς για πρώτη φορά θα υπάρξει αντικατάσταση βομβών που τεχνικά σημαίνει ότι είναι εφικτό να γίνουν αναδιοργανώσεις στις υπάρχουσες τοποθεσίες και δομές φιλοξενίας. Αν και οι βάσεις στην Άραξο και την Σούδα μπορούν να φιλοξενήσουν βόμβες βαρύτητας άμεσα, μπορούν να εξεταστούν οι στρατηγικές προεκτάσεις μιας πιθανής εγκατάστασης στην Αλεξανδρούπολη. Συγκεκριμένα, η Αλεξανδρούπολη επιλέγεται λόγω εγγύτητας που κανένα άλλο κράτος δεν μπορεί να προσφέρει καθώς απέχει 1,021 μίλια από το πρώτο σιλό [6] (Κοζέλσκ), χωρίς να βρίσκεται εντός ακτίνα στόχευσης από όπλα μικρού ή μεσαίου βεληνεκούς από την Ρωσία.

Σε σύγκριση με την βάση του Ινσιρλίκ η οποία απέχει περίπου 150 μίλια περισσότερα, η Αλεξανδρούπολη μπορεί να δώσει άμεση πρόσβαση στην ανατολική πτέρυγα της ρωσικής επικράτειας όπου και βρίσκεται η συντριπτική πλειοψηφία των σιλό. Τέτοια δυνατότητα δίνουν και σκανδιναβικές χώρες που συνορεύον με την Ρωσία, ωστόσο η γεωγραφία αυτών των χωρών καθώς και η ισχυρή παρουσία ρωσικών αντιπυραυλικών συστημάτων τελευταίας τεχνολογίας (S-400 και S-500), επιδεικνύει τους λόγους για τους οποίους η φιλοξενία πυρηνικών κεφαλών κρίνεται στρατηγικά ασύμφορη. Από την άλλη πλευρά, η βάση του Ινσιρλίκ δίνει άμεση πρόσβαση στην χώρες του Κόλπου -κυρίως το Ιράν. Συνεπώς, μετά την Τουρκία η Ελλάδα είναι η αμέσως επόμενη στρατηγικά ασφαλέστερη χώρα για μετεγκατάσταση ή φιλοξενία μη-στρατηγικών πυρηνικών κεφαλών.

Στο σημείο αυτό, μπορεί κάποιος να υποθέσει ότι κατά αυτόν τον τρόπο η Ελλάδα γίνεται στόχος πυρηνικής επίθεσης από την Ρωσία. Αυτή η υπόθεση είναι μη ουσιώδης διότι παραβλέπει το πραγματικό γεγονός ότι η Ελλάδα είναι σε κάθε περίπτωση άμεσος στόχος στην ακραία περίπτωση ενός πυρηνικού πολέμου. Αυτό συμβαίνει για δύο λόγους. Πρώτον, η Ελλάδα είναι μέλος του ΝΑΤΟ άρα και φυσικός στόχος στην ακραία περίπτωση μιας θερμοπυρηνικής ανταλλαγής μεταξύ ΝΑΤΟ–Ρωσίας. Δεύτερον, η ναυτική βάση της Σούδας μπορεί να φιλοξενήσει οποιαδήποτε στιγμή πυρηνικά αεροσκάφη τύπου B-2 Spirit, αεροπλανοφόρα που φέρουν πυρηνικά όπλα καθώς και πυρηνικά υποβρύχια. Συνεπώς, ακόμη και αν η Ελλάδα δεν φιλοξενεί πυρηνικά όπλα είναι στόχος επίθεσης (counterforce attack). Ωστόσο, η συζήτηση αυτή δεν είναι ιδιαίτερα ουσιώδης γιατί τα πυρηνικά όπλα λειτουργούν ως αποτρεπτικός κρίκος. Το ερώτημα που απασχολεί την διεθνή κοινότητα δεν είναι ποια κράτη αποτελούν στόχοι αν η πυρηνική αποτροπή αποτύχει αλλά πώς μπορεί να ενδυναμωθεί η στρατηγική ισορροπία στο πυρηνικό σύστημα.

Ένα μαχητικό RAF F-35B Lightning πετάει πάνω από τη Μάγχη κατά την διάρκεια της άσκησης «Point Blank», στις 27 Νοεμβρίου 2018. REUTERS/Eddie Keogh
------------------------------------------------------

Πέρα από το τεχνικό και στρατηγικό μέρος, η επιστροφή των πυρηνικών όπλων στην Ελλάδα επιλύει και ένα τεχνικό ζήτημα που προκύπτει από την αποβολή της Τουρκίας από το πρόγραμμα των F-35. Επειδή οι νέες κεφαλές αναμένεται να έχουν ως βασικό μέσο μεταφοράς τα F-35, ο πυρηνικός ρόλος της Τουρκίας μπορεί να μην είναι πια εφικτός. Ήδη στην επιστημονική κοινότητα υπάρχει συζήτηση για την πιθανότητα μεταφοράς των πυρηνικών κεφαλών στην Ιταλία. Το ίδιο ζήτημα προκύπτει και για την Ελλάδα, η οποία από τη μια δεν έχει κανένα μέσο παράδοσης και δεν συμμετέχει στο πρόγραμμα των F-35, από την άλλη, όμως, δεν είναι αποκλεισμένη από αυτό και η μελλοντική αγορά είναι πιθανή.

ΠΥΡΗΝΙΚΑ ΟΠΛΑ, ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ

Στο σημείο αυτό, μπορεί κάποιος να αναρωτηθεί αν και κατά πόσο η φιλοξενία πυρηνικών κρίνεται ασφαλής. Αυτό είναι άλλωστε το πρώτο ερώτημα που τίθεται στον δημόσιο διάλογο. Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα πρέπει να αναλυθεί ο τρόπος λειτουργίας και ενεργοποίησης των πυρηνικών όπλων.

Υπάρχουν δύο είδη πυρηνικών όπλων: τα πυρηνικά όπλα που βασίζονται στην σχάση και τα πυρηνικά όπλα που βασίζονται στην σύντηξη [7]. Η εξέταση του τρόπου λειτουργίας των δύο ειδών πυρηνικών όπλων δείχνει ότι μια πυρηνική κεφαλή είναι λιγότερο επικίνδυνη σε σχέση με τα συμβατικά όπλα. Με τον όρο κίνδυνο εδώ δεν νοείται η καταστροφική δύναμη του όπλου, αν ακολουθεί η προβλεπόμενη λειτουργία του, αλλά τον κίνδυνο που διατρέχει ένα όπλο να εκραγεί μετά από ατύχημα.

Τα πυρηνικά όπλα λειτουργούν σε δύο στάδια. Στα πυρηνικά όπλα σχάσης («ατομικά» όπλα), το πρώτο στάδιο είναι μια χημική έκρηξη στην οποία χρησιμοποιούνται συμβατικά εκρηκτικά και η οποία οδηγεί στο δεύτερο στάδιο στο οποίο ανάλογα με την αρχιτεκτονική του όπλου γίνεται είτε σφοδρή σύγκρουση σχάσιμων υποκρίσιμων [8] πυρηνικών υλικών είτε συμπίεση αυτών των υλικών. Και στις δύο περιπτώσεις, ο στόχος είναι το σχάσιμο υλικό (πλουτώνιο ή εμπλουτισμένο ουράνιο) να περάσει σε υπερκρίσιμη κατάσταση που θα επιτρέψει την εκθετική αύξηση των πυρηνικών αντιδράσεων σε πολύ μικρό χρόνο (αλυσιδωτή αντίδραση) και τελικά θα οδηγήσει σε μεγάλη έκλυση ενέργειας, δηλαδή σε πυρηνική έκρηξη.

Η λειτουργία των πυρηνικών όπλων σύντηξης (θερμοπυρηνικά όπλα) βασίζεται και αυτή σε δύο στάδια. Το πρώτο στάδιο αποτελείται από ένα πυρηνικό όπλο σχάσης. Η έκρηξη του όπλου σχάσης οδηγεί στο δεύτερο στάδιο, δηλαδή στην συμπίεση και υπερθέρμανση του συντήξιμου υλικού (Τρίτιο, Δευτέριο, Λίθιο-Δευτέριο) το οποίο με την σειρά του δημιουργεί μεγάλο αριθμό νετρονίων και εκλύει τεράστια ποσά ενέργειας. Αυτά τα νετρόνια προκαλούν μια δεύτερη σχάση σε υλικά (απεμπλουτισμένο ουράνιο) που υπό κανονικές συνθήκες δεν υπόκεινται σε σχάση. Ο συνδυασμός κατ’ ουσία δύο πυρηνικών αντιδράσεων αλλά και η πρόσθεση ενδιάμεσων σταδίων μέσω και άλλων σχάσιμων υλικών δίνει την δυνατότητα δημιουργίας θερμοπυρηνικών κεφαλών τεράστιας ισχύος.

Ενδεχομένως, η περιγραφή αυτή των πυρηνικών όπλων ακούγεται σχετικά απλή αλλά η δημιουργία μιας πυρηνικής κεφαλής αποτελεί μια τεράστια πρόκληση στον τομέα της μηχανικής γιατί απαιτεί την ακριβή και συγχρονισμένη λειτουργία όλων των προαναφερόμενων σταδίων. Ακριβώς αυτός είναι ο κύριος λόγος που ένα πυρηνικό όπλο είναι πιο ασφαλές σε σχέση με τα συμβατικά όπλα.

Τα σύγχρονα πυρηνικά όπλα είναι σχεδιασμένα ως «single point safe»˙ δηλαδή, αν ένα κομμάτι των συμβατικών εκρηκτικών του πρώτου σταδίου εκραγούν (π.χ. λόγω ανθρώπινης απροσεξίας ή ατυχήματος) αυτό είναι αδύνατο να οδηγήσει σε αλυσιδωτή αντίδραση και σε πυρηνικό ατύχημα. Γιατί ακριβώς αυτή η μερική πυροδότηση των συμβατικών εκρηκτικών δεν μπορεί να οδηγήσει σε συμπίεση που θα θέσει τα πυρηνικά υλικά σε υπερκρίσιμη κατάσταση. Ενδεχομένως, ένα ατύχημα θα μπορούσε να οδηγήσει σε διασπορά πυρηνικού υλικού, του οποίου ο καθαρισμός μπορεί να είναι εξαιρετικά κοστοβόρος. Παραδείγματα που απέδειξαν εν τοις πράγμασι αυτόν τον ισχυρισμό είναι τα αεροπορικά δυστυχήματα στην Βόρεια Καρολίνα το 1961 και στην Ισπανία το 1966. Και στις δύο περιπτώσεις υπήρξε συντριβή βομβαρδιστικών Β-52 χωρίς όμως να προκληθεί πυρηνικό ατύχημα ακόμα κι αν τα συμβατικά εκρηκτικά εξερράγησαν.

Δύο ακόμα επιχειρήματα συνηγορούν στο ότι η πυροδότηση μιας πυρηνικής κεφαλής χωρίς να ακολουθηθεί η προβλεπόμενη διαδικασία είναι αδύνατη. Πρώτον, ο μηχανισμός πυροδότησης είναι απενεργοποιημένος όσο αυτά τα όπλα είναι αποθηκευμένα ή έχουν τοποθετηθεί σε βαλλιστικούς πυραύλους. Χρειάζεται ανθρώπινη παρέμβαση που θα ακολουθήσει ακριβώς τα πρωτόκολλα ασφάλειας του στρατού των ΗΠΑ για την ενεργοποίησή τους. Δεύτερον, τα σημερινά πυρηνικά όπλα είναι από τα πιο έξυπνα όπλα που υπάρχουν στο παγκόσμιο οπλοστάσιο. Αυτό σημαίνει ότι η ταχύτητά τους, οι κλιματολογικές συνθήκες και λοιπές λειτουργικότητες παρακολουθούνται συνεχώς από υπολογιστή προσαρμοσμένο στα όπλα, ο οποίος είναι σε θέση να καταγράψει την επιτάχυνση του όπλου από την στασιμότητα σε ταχύτητα χιλιάδων μιλίων ανά ώρα στην περίπτωση εκτόξευσης βαλλιστικών πυραύλων ή αποκοπής από τα κυκλώματα του βομβαρδιστικού αεροπλάνου και την συνακόλουθη αλλαγή στην ατμοσφαιρική πίεση στην περίπτωση των βομβών βαρύτητας. Τέτοια ακολουθία γεγονότων είναι μαθηματικά αδύνατο να συμβεί τυχαία χωρίς να υπάρξει εξουσιοδότηση.

Περίπου από το 1990 άρχισε να υιοθετείται το καινούργιο πρωτόκολλο φύλαξης των πυρηνικών όπλων WS3 (Weapon Storage and Security System) στην Ευρώπη [9]. Σύμφωνα με αυτό το πρωτόκολλο οι πυρηνικές κεφαλές αντί να φυλάσσονται σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους κεντρικής φύλαξης, φυλάσσονται σε υπόγειες ειδικά διαμορφωμένες κρύπτες (WSV, Weapons Storage Vaults) μαζί με τα αεροσκάφη. Κάθε κρύπτη μπορεί να φυλάξει μέχρι τέσσερις πυρηνικές κεφαλές. Υπάρχουν 204 κρύπτες στο έδαφος της Ευρώπης με μέγιστη χωρητικότητα 816 πυρηνικών όπλων, συμπεριλαμβανομένων 6 κρυπτών στην βάση της Αράξου που μπορούν να φιλοξενήσουν 24 κεφαλές. Οι ειδικά διαμορφωμένες κρύπτες είναι φτιαγμένες από σκυρόδεμα ενισχυμένο με ατσάλι (16 ιντσών), το οποίο έχει μελετηθεί ώστε να αντέχει σε πιθανές αεροπορικές επιδρομές. Αισθητήρες είναι τοποθετημένοι σε κάθε κρύπτη ώστε να ανιχνεύουν κάθε πιθανή προσπάθεια παραβίασης της κρύπτης. Η ιδέα της αποκεντρωμένης φύλαξης των όπλων μαζί με τα αεροσκάφη ενισχύει την ασφάλειά τους και μειώνει τους χρόνους πρόσβασης στα όπλα σε περίπτωση χρήσης τους.

Καταλήγουμε, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι τα πυρηνικά όπλα είναι πιο ασφαλή σε σχέση με τα όπλα που διαθέτει σήμερα το συμβατικό οπλοστάσιο. Το επιχείρημα ότι η Ελλάδα δεν πρέπει να συμμετέχει στον καταμερισμό των πυρηνικών βαρών της Δύσης για λόγους ασφαλείας δεν ευσταθεί.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΟΦΕΛΗ

Εκτός από τα στρατηγικά οφέλη που μπορούν να προκύψουν, ίσως το πιο σημαντικό όφελος για την Ελληνική επιστημονική κοινότητα αλλά και τις ελληνικές εταιρείες υψηλής τεχνολογίας είναι η διαχείριση των πυρηνικών αποβλήτων. Τα πυρηνικά απόβλητα που προκύπτουν κατά την αποθήκευση των πυρηνικών κεφαλών δεν είναι επικίνδυνα υλικά και μπορούν να έχουν διάφορες ασφαλείς χρήσης όπως για παράδειγμα το Ήλιο-3 που είναι ένα ασφαλές, μη ραδιενεργό σπάνιο ισότοπο του Ηλίου.

Στην περίπτωση που η Ελλάδα αποφασίσει να φιλοξενήσει πυρηνικές κεφαλές στο έδαφός της, μπορεί να αποκτήσει πρόσβαση στο πολύτιμο Ήλιο-3 που υπάρχει ελεύθερο στην φύση αλλά σε πολύ μικρές ποσότητες. Χαρακτηρίζεται πολύτιμο γιατί ενώ η επιστημονική και βιομηχανική του ζήτηση είναι μεγάλη, παράγεται κυρίως κατά την διαδικασία συντήρησης των πυρηνικών κεφαλών.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω ένα πολύ σημαντικό στοιχείο των θερμοπυρηνικών κεφαλών είναι το Τρίτιο. Το Τρίτιο δεν είναι ένα σταθερό ισότοπο και ως εκ τούτου δεν υπάρχει ελεύθερο στην φύση. Ως αποτέλεσμα, τα πυρηνικά όπλα απαιτούν την τεχνητή παραγωγή του από τα πυρηνικά κράτη. Η ποσότητα του Τριτίου στα θερμοπυρηνικά όπλα μειώνεται στο μισό κάθε 12 χρόνια και το Τρίτιο μετατρέπεται σταδιακά σε Ήλιο-3. Για να διατηρηθεί η ισχύς των όπλων, το Τρίτιο αναπληρώνεται και το Ήλιο-3 αφαιρείται και διατίθεται για βιομηχανικές και ερευνητικές εφαρμογές. Η παράγωγη, η προμήθεια και η διακίνηση του ελέγχεται από το Υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ (DOE). Λόγω της αυξημένης ζήτησης τα τελευταία 20 χρόνια, η τιμή του παρουσιάζει διακύμανση από 100 δολάρια/λίτρο μέχρι 2.000 δολάρια/λίτρο.

Η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 έπεισε την κυβέρνηση των ΗΠΑ να θωρακίσει τα αεροδρόμια, τα χερσαία και τα θαλάσσια σύνορά της από πιθανές απειλές. Μια πιθανή απειλή θα μπορούσε να είναι η εισαγωγή ραδιενεργών υλικών μέσω των εισόδων της χώρας και η διασπορά τους μέσω μιας συμβατικής ή χημικής επίθεσης στις μεγαλουπόλεις των ΗΠΑ. Ακόμα κι αν ένα τέτοιο γεγονός δεν είχε άμεσα θανατηφόρα αποτελέσματα, ο καθαρισμός των μολυσμένων περιοχών υπολογίζεται ότι θα κόστιζε δισεκατομμύρια δολάρια. Για να ανιχνευτούν ραδιενεργά υλικά στις πύλες εισόδου της χώρας αναπτύχθηκαν ανιχνευτές από διάφορες εταιρίες εκμεταλλευόμενες την πολύ υψηλή πιθανότητα αλληλεπίδρασης του Ηλίου-3 με τα θερμικά νετρόνια δηλαδή τα νετρόνια χαμηλής ενέργειας που είναι η κύρια ένδειξη της παρουσίας τέτοιων υλικών. Αυτοί οι ανιχνευτές τοποθετήθηκαν στις πύλες εισόδου της χώρας και χιλιάδες λίτρα Ηλίου-3 δαπανήθηκαν για την κατασκευή τους. Η πρόσβαση των ελληνικών επιχειρήσεων σε μεγάλες ποσότητες τέτοιου υλικού θα μπορούσε να οδηγήσει στην ανάπτυξη διαφόρων νέων εγχώριων ανιχνευτικών τεχνολογιών και στο άνοιγμα ξένων οικονομιών μέσω εξαγωγών προϊόντων υψηλής τεχνολογίας.

Εκτός από τις τεχνολογικές εφαρμογές, τα απόβλητα που θα μπορούσε δυνητικά να διαχειριστεί η Ελλάδα -μέσω της φιλοξενίας πυρηνικών όπλων - έχουν επίσης ιατρικές και ερευνητικές εφαρμογές. Μια σημαντική ιατρική εφαρμογή είναι η χρησιμοποίηση του Ηλίου-3 ως μέσο απεικόνισης στην Μαγνητική Τομογραφία (πολωμένο αέριο εισάγεται στον οργανισμό των ασθενών το οποίο απεικονίζεται μέσω Πυρηνικού Μαγνητικού Συντονισμού). Αυτή η τεχνική είναι κρίσιμη στην διάγνωση και θεραπεία ασθενειών όπως οι χρόνιες ασθένειες, εμφύσημα και άσθμα. Η χρησιμοποίηση του Ηλίου-3 στην μελέτη της δομής του πυρήνα (μέσω αντιδράσεων φωτοδιάσπασης ή πειραμάτων σκέδασης) στην Κρυογενετική αλλά και την παραγωγή ενέργειας μέσω της σύντηξης, ίσως το καθιστούν το πιο πολύτιμο «απόβλητο» στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η χρησιμοποίησή του από τις εγχώριες ερευνητικές ομάδες θα οδηγήσει στην ανάπτυξη «state-of the-art» έρευνας στην Ιατρική και Φυσική επιστήμη.

ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ ΠΥΡΗΝΙΚΩΝ ΟΠΛΩΝ ΚΑΙ ΑΜΥΝΤΙΚΑ ΟΦΕΛΗ

Οι τεχνικές λεπτομέρειες καθώς και τα πιθανά οφέλη της χώρας-οικοδεσπότη καθορίζονται στην Σύμβαση Φιλοξενίας και μπορούν να είναι ιδιαιτέρως ευεργετικές για την χώρα φιλοξενίας.

Οι όροι φιλοξενίας των πυρηνικών κεφαλών στην Ευρώπη προβλέπονται από σειρά απόρρητων πυρηνικών συμφωνιών μεταξύ ΗΠΑ και χώρας φιλοξενίας. Οι συμφωνίες αυτές χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες: Συμφωνία Ατομικής Παρακαταθήκης, Συμφωνία Ατομικής Συνεργασίας, Συμφωνία Λειτουργικότητας, και Συμφωνίες Παρακαταθήκης Τρίτων Μερών. Το περιεχόμενο κάθε συμφωνίας ορίζει -μεταξύ άλλων- τους όρους φύλαξης, διαδικασίες ασφαλείας αλλά και τον επιμερισμό των οικονομικών βαρών. Οι συμφωνίες μπορούν να έχουν ευεργετικά στρατηγικά οφέλη για την χώρα φιλοξενίας και ο συνδυασμός ευρύτερων αμυντικών συμφωνιών είναι εφικτός. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η παροχή μέσων παράδοσης με ευνοϊκούς όρους μπορεί να δώσει την ευκαιρία άμεσης απόκτησης F-35 ή συστημάτων αεράμυνας.

Συνεπώς, η επιστροφή των πυρηνικών κεφαλών στην Ελλάδα θα δυναμώσει την αποτρεπτική ικανότητα του ΝΑΤΟ στην περιοχή και θα συντελέσει στην περαιτέρω σύσφιξη των σχέσεων Ελλάδας – ΗΠΑ.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

* Το δοκίμιο αυτό έχει δημοσιευθεί στο τεύχος αριθ. 67 (Δεκέμβριος 2020 - Ιανουάριος 2021) του Foreign Affairs The Hellenic Edition.

[1] United States, Nuclear Posture Review 1994. U.S. Department of Defense, 2010.
[2] Robert S. Norris and William M. Arkin, "U.S. Nuclear Weapons Stockpile, July 1994," NRDC Nuclear Notebook, The Bulletin of the Atomic Scientists, July/August 1994, p. 62.
[3] Department of the Air Force, Headquarters United States Air Forces in Europe, Special Order GD-17,April 6, 2001. Released under FOIA.
[4] “The Alliance's Strategic Concept,” Press Release NAC-S (99) 65, Issued on 24 Apr. 1999.
[5] Nicholas Doughty, "NATO Strategy Allows Use of Nuclear Weapons to End War," Reuter (Brussels), 26 May 1992.
[6] Τα σιλό ή silos είναι ειδικά διαμορφωμένοι χώροι φιλοξενίας πυρηνικών πυραύλων και βρίσκονται βαθιά στο υπέδαφος.
[7] Με τον όρο σχάση εννοούμε την διάσπαση του πυρήνα του ατόμου ενός στοιχείου από την οποία προκύπτουν δύο πυρήνες ελαφρότερων στοιχείων με την ταυτόχρονη απελευθέρωση ενέργειας. Με τον όρο σύντηξη εννοούμε την συνένωση πυρήνων σε βαρύτερους με ταυτόχρονη απελευθέρωση ενέργειας.
[8] Η υποκρίσιμη μάζα είναι εκείνη η μάζα όπου το σχάσιμο υλικό δεν έχει την ικανότητα να συντηρήσει μια αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση ενώ η υπερκρίσιμη μάζα είναι αυτή στην οποία αυξάνεται ο ρυθμός των σχάσεων και άρα συντηρείται η αλυσιδωτή αντίδραση.
[9] H. Kristensen, Natural Resources Defense Council, U.S. Nuclear Weapons in Europe. A Review of Post-Cold War Policy, Force Levels, and War Planning (February 2005).

Copyright © 2021 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition