Το δίλημμα της «οικονομίας αντίστασης» του Ιράν

Όταν η εκλογή του Τζο Μπάιντεν ως προέδρου των ΗΠΑ πιστοποιήθηκε τον Ιανουάριο, το νόμισμα του Ιράν ανατιμήθηκε έναντι του δολαρίου κατά 20%. Μια νίκη του Μπάιντεν, όπως ήλπιζαν πολλοί Ιρανοί, θα σήμαινε επιστροφή στην πυρηνική συμφωνία του 2015 και τερματισμό της εκστρατείας «μέγιστης πίεσης» η οποία είχε κάνει την παγκόσμια οικονομική κρίση που συνόδευε την πανδημία του κορωνοϊού απείρως χειρότερη για τους απλούς Ιρανούς. Ωστόσο, εντός μιας εβδομάδας από την ανάληψη της προεδρίας του Μπάιντεν, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Άντονι Μπλίνκεν, δήλωσε ότι η Ουάσινγκτον ήταν ακόμη «πολύ μακριά» από το να επανέλθει στην πυρηνική συμφωνία. Στην Τεχεράνη, οι αγορές συναλλάγματος αντέδρασαν γρήγορα και το δολάριο ανατιμήθηκε πάλι.

Ιρανικά χαρτονομίσματα στη Najaf, στο Ιράκ, τον Σεπτέμβριο του 2019. Alaa al-Marjani / Reuters
-------------------------------------------

Η κυβέρνηση Μπάιντεν αποδεικνύεται ότι δεν βιάζεται να διορθώσει τα πράγματα με το Ιράν. Ούτε οι ηγέτες του Ιράν έχουν δείξει μεγάλο ενδιαφέρον για μια γρήγορη επιστροφή στις συνομιλίες με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι κυρώσεις έπληξαν αναμφισβήτητα την ιρανική οικονομία, αλλά οι δύο χώρες δεν θα είχαν καταλήξει σε τέτοιο αδιέξοδο εάν δεν είχαν εντελώς διαφορετική κατανόηση για το πώς θα επηρεάσουν οι κυρώσεις τις μακροπρόθεσμες προοπτικές της χώρας.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες αύξησαν την πίεση το 2018 και έκτοτε παρακολουθούν για σημάδια οικονομικής κατάρρευσης του Ιράν. Ωστόσο, μερικοί από τους πιο ισχυρούς μεταξύ των ηγετών του Ιράν παρακολουθούν ένα διαφορετικό σύνολο ενδείξεων: ότι η χώρα θα βγει από την κρίση με μια οικονομία πιο ανθεκτική στις εξωτερικές πιέσεις και έτσι θα είναι μονωμένη από τις μελλοντικές κυρώσεις των ΗΠΑ. Και οι δύο πλευρές παίζουν ένα παιχνίδι αναμονής. Αλλά με αυτόν τον τρόπο, διαβάζουν διαφορετικά σημάδια. Κάποιοι στις Ηνωμένες Πολιτείες αντιλαμβάνονται τον πόνο των απλών ανθρώπων ως ωρολογιακή βόμβα που η ιρανική κυβέρνηση θα αναγκαστεί τελικά να αφοπλίσει. Αλλά το γραφείο του ανώτατου ηγέτη του Ιράν έχει το βλέμμα του στο μακροπρόθεσμο παιχνίδι, στο οποίο τα βραχυπρόθεσμα βάσανα μπορεί να είναι ένα τίμημα που αξίζει να πληρωθεί για μια μακροπρόθεσμη αυτάρκεια.

ΤΟ ΔΑΓΚΩΜΑ ΤΩΝ ΚΥΡΩΣΕΩΝ

Πολλές από τις πιο επιθετικές αμερικάνικες προβλέψεις [1] σχετικά με την ιρανική οικονομία έχουν γίνει πραγματικότητα, αλλά με τρόπο που έχει κοστίσει πολύ στο ιρανικό κοινό και απέδωσε στις Ηνωμένες Πολιτείες πολύ λίγα. Οι κυρώσεις επέφεραν την υποτίμηση του νομίσματος στο Ιράν, τον πληθωρισμό και την οικονομική πτώση, αλλά όχι την κατάρρευση. Και η αυξανόμενη δυσαρέσκεια οδήγησε πράγματι σε διαδηλώσεις. Όμως αυτά αντιμετωπίστηκαν με θανατηφόρα καταστολή τον Νοέμβριο του 2019 [2] και δεν έκαναν τις Αρχές της Τεχεράνης πιο υποτακτικές.

Το ιρανικό βιοτικό επίπεδο [3] έπεσε, πρώτα σταδιακά και έπειτα δια μιάς. Ξεκινώντας στα μέσα της δεκαετίας του 1990, η χώρα είχε απολαύσει 15 χρόνια αυξανόμενου βιοτικού επιπέδου και σημαντική μείωση της φτώχειας. Τότε ο πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα επέβαλε δευτερεύουσες κυρώσεις στο Ιράν το 2011, ξεκινώντας μια δεκαετία οικονομικής επιδείνωσης που επιταχύνθηκε κατά την διάρκεια της προεδρίας του Ντόναλντ Τραμπ. Τα προηγούμενα κέρδη της χώρας έχουν εξαλειφθεί: στους 12 μήνες που έληξαν στις 20 Μαρτίου 2020, οι Ιρανοί βρέθηκαν σε θέση να αγοράζουν μόνο τόσα, κατά μέσο όρο, όσα και πριν από 15 χρόνια. Οι οικογένειες της υπαίθρου επανήλθαν στο 1998. Τα ποσοστά φτώχειας έχουν αυξηθεί. Πάνω από 4 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν ενταχθεί στις τάξεις των φτωχών από το 2012, τα τρία τέταρτα εξ αυτών από τότε που ο Trump επέβαλε κυρώσεις στο Ιράν μετά την αποχώρηση από την πυρηνική συμφωνία το 2018.

Πολλοί υποστηρικτές των αμερικανικών κυρώσεων ήλπιζαν ότι τα μέτρα θα στρέψουν την πλειοψηφία των Ιρανών εναντίον της κυβέρνησής τους. Αλλά οι κυρώσεις δεν είχαν αυτό το αποτέλεσμα. Σύμφωνα με πρόσφατη δημοσκόπηση, «οι Ιρανοί αντιτίθενται σθεναρά στην διαπραγμάτευση με την κυβέρνηση Μπάιντεν πριν οι Ηνωμένες Πολιτείες επιστρέψουν στην πλήρη συμμόρφωση με την [πυρηνική συμφωνία]».

Το 2011, ο τότε Ιρανός πρόεδρος, Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, βοήθησε να ανακουφιστεί ο πόνο των κυρώσεων με τις μεταβιβάσεις μετρητών [4] στους πολίτες της χώρας. Αντιθέτως, η κυβέρνηση του προέδρου Χασάν Ρουχανί δεν βοήθησε πολύ. Οι κυρώσεις του Τραμπ έπληξαν τη μεγαλύτερη πηγή κρατικού εισοδήματος, τα έσοδα από το πετρέλαιο, πολύ πιο σκληρά από τους προκατόχους του, και ο Ρουχανί δεν πιστεύει στα επιδόματα. Οι μεταφορές μετρητών που ξεκίνησαν το 2011 συνεχίζονται, αλλά αξίζουν μόνο 19 δολάρια ΗΠΑ ανά άτομο κάθε μήνα σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης, από 90 δολάρια κατά την έναρξή τους. Άλλες κρατικές μεταβιβάσεις, για τις οποίες πληρούν τις προϋποθέσεις κυρίως οι φτωχοί, είναι ακόμη μικρότερες, με μέσο όρο 6 δολάρια το μήνα για το κατώτατο 20% της εισοδηματικής κατανομής.

Η μεσαία τάξη δεν τα πήγε πολύ καλύτερα. Πριν από την εκ νέου επιβολή κυρώσεων το 2018, σχεδόν το 60% των Ιρανών θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μεσαία τάξη με βάση τις καταναλωτικές δαπάνες. Το 2019-20, λιγότερο από το 50% θα μπορούσε να ταξινομηθεί ως τέτοια. Περίπου 8 εκατομμύρια Ιρανοί έχουν πέσει σε ομάδες χαμηλότερου εισοδήματος από το 2011, τα τρία τέταρτα από αυτούς κατά την διάρκεια της εκστρατείας μέγιστης πίεσης του Trump.

Η ηγεσία της Ισλαμικής Δημοκρατίας δεν είναι αδιάφορη για τα δεινά των πολιτών της –ιδίως των φτωχών– αλλά είναι διχασμένη σχετικά με τον επείγοντα χαρακτήρα του τερματισμού των κυρώσεων. Ο Ρουχανί, ένας μετριοπαθής, εξελέγη τόσο το 2013 όσο και το 2017 με υποσχέσεις να τερματίσει τις κυρώσεις των ΗΠΑ και να επιδιορθώσει τις σχέσεις με την Δύση. Ο Ρουχανί ανυπομονεί να εκμεταλλευτεί την υπόσχεση του Μπάιντεν για αναβίωση της πυρηνικής συμφωνίας, επειδή πιστεύει ότι η πορεία του Ιράν προς την οικονομική ευημερία περνά μέσω της παγκόσμιας ολοκλήρωσης και της ειρήνης με τον Δυτικό κόσμο. Η συμφωνία θα έχει μεγαλύτερη ικανότητα να επιβιώσει εάν ο Ρουχανί μπορέσει να το επιτύχει πριν εκλεγεί ένας νέος, πιθανότατα συντηρητικός, πρόεδρος τον Ιούνιο.

Παραταγμένοι ενάντια σε αυτήν την άποψη είναι οι συντηρητικοί. Σε κάποιους σε αυτό το στρατόπεδο δεν άρεσε ποτέ η πυρηνική συμφωνία και θα χαρούν να την δουν να πεθαίνει. Άλλοι απλώς παλεύουν για να αποκτήσουν πλεονέκτημα και επιθυμούν να είναι αυτοί που θα μιλούν με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Όμως [υπάρχουν] ακόμα κι άλλοι -ο ανώτατος ηγέτης Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ μεταξύ αυτών- που εκτιμούν την προηγμένη τεχνολογία και την παγκόσμια ολοκλήρωση, αλλά προσπαθούν να αποδείξουν ότι το Ιράν μπορεί να επιτύχει αυτά τα πράγματα χωρίς να επαναπροσανατολιστεί προς την Δύση.

Οι συντηρητικοί που είναι ευθυγραμμισμένοι με τον ανώτατο ηγέτη είναι αποφασισμένοι να αποδείξουν στην Δύση και στους εγχώριους αντιπάλους τους ότι το Ιράν θα συνεχίσει να αμφισβητεί την ηγεμονία των ΗΠΑ στην γειτονιά του, ανεξάρτητα από τις κυρώσεις και τη μέγιστη πίεση. Αν μη τι άλλο, υποστηρίζει αυτή η ομάδα, οι κυρώσεις θα έχουν βοηθήσει το Ιράν να μειώσει την εξάρτησή του από το πετρέλαιο και την Δύση. Αυτή είναι η «οικονομία αντίστασης» (“resistance economy”) που ο ανώτατος ηγέτης διατύπωσε για πρώτη φορά το 2014, και έκτοτε υποστήριξε, και πιστεύει ότι θα έρθει σίγουρα -ακόμη και αργά.

RESISTANCE ECONOMY

Οι συντηρητικοί του Ιράν δεν κοιτάζουν το βιοτικό επίπεδο για να επιβεβαιώσουν το όραμά τους αλλά τις επιδόσεις της οικονομίας συνολικά. Η κεντρική τράπεζα της χώρας ανακοίνωσε την περασμένη εβδομάδα ότι το Ιράν παρουσίασε θετική οικονομική ανάπτυξη στους εννέα μήνες που έληξαν στις 20 Δεκεμβρίου 2020. Οι εκτιμήσεις του Στατιστικού Κέντρου του Ιράν είναι ελαφρώς λιγότερο ευνοϊκές: το ΑΕΠ για την περίοδο των εννέα μηνών μειώθηκε κατά 1,2% σε σύγκριση με την ίδια περίοδο πέρυσι, αν και το τελευταίο τρίμηνο αυξήθηκε κατά 0,8% σε σχέση με την προηγούμενη πτώση.

Δεν αποτελεί έκπληξη ότι ο τομέας του πετρελαίου του Ιράν έχει πληγεί περισσότερο, αλλά η ιδέα της οικονομίας αντίστασης στρέφεται ακριβώς στην μείωση της εξάρτησης της χώρας από το πετρέλαιο. Πριν από τρεις δεκαετίες, το πετρέλαιο αντιπροσώπευε περισσότερο από το 50% του ΑΕΠ του Ιράν˙ πέρυσι, το μερίδιο αυτό μειώθηκε στο 15%. Όλοι οι άλλοι τομείς κατάφεραν να διατηρήσουν τα επίπεδα παραγωγής και απασχόλησης σταθερά υπό τις κυρώσεις. Η μεταποίηση μέχρι που έχει βελτιωθεί: οι κυρώσεις του Trump οδήγησαν σε τεράστια υποτίμηση του νομίσματος, καθιστώντας τις εισαγωγές λιγότερο προσιτές. Η εγχώρια βιομηχανία κάλυψε τα κενά, αυξάνοντας την παραγωγή, την απασχόληση και τις εγχώριες πωλήσεις. Εάν οι κυρώσεις δεν εμπόδιζαν τις εταιρείες του Ιράν να εξάγουν τα προϊόντα τους, η μεταποίηση θα τα είχε πάει ακόμα καλύτερα.

Αυτά τα μέτρια κέρδη μπορεί να μην αποτελούν απόδειξη της γέννησης της οικονομίας αντίστασης. Ωστόσο, οι υποστηρικτές αυτού του οράματος πιστεύουν ότι με τον καιρό, ειδικά υπό την επιβολή κυρώσεων, η υπόθεση για την οικονομική ανεξαρτησία του Ιράν μπορεί να γίνει πιο πειστική για το κοινό τόσο εντός όσο και εκτός του Ιράν. Για αυτές τις ισχυρές δυνάμεις στην Τεχεράνη, οι κυρώσεις δεν είναι απλώς μέσα βραχυπρόθεσμης ταλαιπωρίας, αλλά ο πιθανός καταλύτης για ένα πιο βιώσιμο μέλλον.

Εκείνο που μπορεί να μην αναγνωρίζουν οι πιο ιδεολόγοι μεταξύ αυτών είναι ότι, με τις κυρώσεις να παραμένουν, το Ιράν μπορεί να προσβλέπει μόνο σε αργή ανάπτυξη για το ορατό μέλλον. Και παρόλο που η αργή ανάπτυξη μπορεί να είναι βιώσιμη, ενώ το Ιράν περιμένει να δει τι κάνουν οι Ηνωμένες Πολιτείες υπό τον Μπάιντεν, μακροπρόθεσμα, η Ισλαμική Δημοκρατία πρέπει να τηρήσει το κοινωνικό συμβόλαιο που την έχει στηρίξει για τέσσερις δεκαετίες: δηλαδή, πρέπει να επιστρέψει στο είδος της βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης και της μείωσης της φτώχειας που βίωσε η χώρα πριν από τις κυρώσεις. Για να γίνει αυτό θα απαιτηθεί από το Ιράν να συμφιλιώσει τις πολιτικές του φιλοδοξίες -ως περιφερειακή δύναμη που μπορεί να αμφισβητήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες- με τον οικονομικό του στόχο να παρέχει ανάπτυξη.

Η έννοια της οικονομίας αντίστασης όπως συζητείται στο Ιράν δεν συνεπάγεται αυτοτέλεια ή αυτάρκεια, αλλά αντί γι’ αυτό αναγνωρίζει την ανάγκη το Ιράν να εμπορεύεται την άφθονη προσφορά πετρελαίου και φυσικού αερίου του για εισαγωγές και νέες τεχνολογίες. Το κάλεσμα να «κοιτάξουμε Ανατολικά», όπως έχει παροτρύνει ο ανώτατος ηγέτης, μπορεί να μην προσφέρει λύση στο αίνιγμα του Ιράν. Σε τελική ανάλυση, η Ανατολή δεν βοήθησε πολύ στην καταπολέμηση των κυρώσεων του Trump: η Ρωσία είναι από μόνη της εξαγωγέας υδρογονανθράκων και δεν έχει πολλά να προσφέρει στο Ιράν εκτός από όπλα, και οι ασιατικές μεγάλες οικονομικές δυνάμεις όπως η Κίνα, η Ινδία, η Ιαπωνία και η Κορέα έχουν αποφύγει το επίσημο εμπόριο με το Ιράν, φοβούμενες, όπως όλοι οι άλλοι, μην χάσουν την πρόσβαση στις αγορές των ΗΠΑ.

Βραχυπρόθεσμα, εφ' όσον η Ισλαμική Δημοκρατία μπορεί να διαχειριστεί και να συγκρατήσει την δυσαρέσκεια των πολιτών της, η πρόβλεψη του Blinken ότι η ανακούφιση από τις κυρώσεις είναι «πολύ μακριά» μπορεί να μην ακούγεται σαν άσχημα νέα για εκείνους στην Τεχεράνη που αντιτίθενται στην πυρηνική συμφωνία. Αλλά για να επιτύχει μια λειτουργική οικονομία αντίστασης, το Ιράν χρειάζεται την πυρηνική συμφωνία. Για τον λόγο αυτό, οι διαπραγματεύσεις ενδέχεται να προχωρήσουν ακόμη και μετά τις εκλογές του Ιουνίου που θα σηματοδοτήσουν την αποχώρηση της κυβέρνησης Ρουχανί και του ικανού υπουργού του επί των Εξωτερικών, Μοχάμαντ Τζαβάντ Ζαρίφ.

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.fdd.org/analysis/2018/05/21/iran-get-ready-for-the-battle-rial/
[2] https://www.nytimes.com/2019/12/01/world/middleeast/iran-protests-deaths...
[3] https://www.rethinkingiran.com/iranundersanctions/salehiisfahani
[4] https://cissm.umd.edu/sites/default/files/2019-10/Iranian%20PO%20under%2...
[5] https://www.brookings.edu/opinions/iran-subsidy-reform-amid-regional-tur...

Copyright © 2021 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/2021-03-17/dilemma-i...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition